07:27 - 07/04/2019
نەهێشتنی پارەی ڤیزاو دەرهاویشتە ئابووری و سیاسیەكانی
کۆماری عێڕاق لە ساڵی 1921 دامەزراوە، لە سەرەتای دامەزراندنییدا لەسەر شێوازی
سیستەمی حوکمڕانی پاشایەتی بوو، و لە ساڵی 1958 بە سەرکەوتنی شۆڕشی 14ی تەمووز گۆڕرا بۆ سیستەمی كۆماریی ، لە ساڵانی 1958 بۆ 1968 چەندین کودەتای سەربازی لە عێراقدا ئەنجامدراون، کە دوایینیان
کودەتای بەعسییەکان بوو.
ڕژێمی بەعس لە ساڵی 1968تا 2003 دەسەڵاتی عێراقی
بە دەستەوە بووە ، لەسەردەستی ئەو رژێمەدا
جەنگی هەشت ساڵەی لە گەڵ گەورەترین دراوسێی خۆی –ئێران – ئەنجام داو و بووە هۆی
كوژرانی هەزاران هاوڵاتی سڤیل و سەربازی هەردوولا. ئەوە سەرەڕای ماڵوێرانی و
تێكچوون و خاپوور بوونی دەیان شارو شارۆچكەی هەردوو وڵات، سنووری لەگەڵ ئێراندا لە
چیابەرزەكانی كوردستانەوە دەست پێدەكات تا دەگاتە سنورە ئاویەكان لە كەنداوی
عەرەبی بە درێژایی هەموو عێراق بە درێژایی 1458 كیلۆمەتر.
ئێران وڵاتێکە لە باکووری ڕۆژئاوای ئاسیا و لە ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست دا. ناوە فەرمییەکەی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە و
پایتەختەکەی تارانە ، پانتایی ئەم وڵاتە 1٬873٬959 کیلۆمەتر دووجا (17ھەم
لە دونیادا) یەو بەپێی دوایین سەرژمێریی ژمارەی دانیشتووانەکەی نزیكەی 80 ملیۆن کەسە. و 51% نێرینە و 49% شیان مێینەن.
لە باکوورەوە لەگەڵ کۆماری ئازەربایجان، ئەرمەنستان، و تورکەمەنستان؛ لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ ئەفغانستان و پاکستان؛ و لە ڕۆژئاواوە لەگەڵ تورکیا و کۆماری فێدراڵی عێراقدا سنووری زەمینی ھەیە. ھەروەھا لە باکوورەوە سنووری
دەریایی لە دەریای قەزوین (خەزەر) و لە باشوورەوە لە کەنداوی فارس (عەرەبی) و دەریای عەممان دا ھەیە.
ئەو دوو ناوچەیە گرینگترین شوێنەکانی دونیا بۆ دەرھێنانی نەوت و گازن.
دەسەڵاتی سیاسی لە ئێراندا لە سەر بنەمای یاسای بنەڕەتیی پەسندکراوی ساڵی 1979 و
پێداچوونەوەی ساڵی 1989 داڕێژڕاوە. بەرزترین پلەی دەستەڵاتی فەرمی ئێران لە
دوای سەرکەوتنی شۆڕشی 1979، ویلایەتی فەقیھ‌ە کە ئێستا لە دەستی سەید عەلی خامنەیی دایە. ئیسلام دینی ڕەسمی یەتی ، شیعە مەزھەب-ئاینزا-ی
فەرمی وڵاتە و فارسی زمانی ڕەسمی ئێرانە. ئێران وەکو وڵاتێکی پێکھاتوو لە
چەند نەتەوەیە، دیارترینیان تورك –فارس- عەرەب و كورد و بەلووچن، مێژوویەکی کۆنی
ھەیە و بە یەکێک لە وڵاتە دێرینەكانی جیهان دێتە ئەژمار.
توێژینەوەیەک ئەوە دەردەخات کە هەردو وڵات
چەندێک گرنگن بۆ یەکتر و هەردو وڵات چەندێک لە کێبڕکێی یەکتر شکاندندان. بۆیە
دەتوانین بڵێن که عێراق گرنگترین وڵاتی دراوسێی ئێرانە، لە ڕوی ئاسایشی ئێران،
ئابوری ئێران و هەروەها ڕۆڵ و پێگەی ئێران لە ناوچەکەدا، هەروەها بە پێچەوانەوە.
بەشێکی زۆری ئەم گرنگیە لەوەدایە کە ئێران زیاتر بە ناچاری و بە خواست زیاتر بایەخ
بە سیاسەتی ناوچەیی دەدات لە بەرامبەر سیاسەتی نێودەوڵەتی دا، هەربۆیە زۆر تر جەخت
لە سەر سیایەتی هەرێمایەتی دەكاتەوە.
عێراق سەرزەمینێکە لە چەند هەزارەی ڕابوردودا
هەمیشە مانا و ڕۆڵی تایبەتی هەبووە بۆ ئێران. ڕۆژگارێک وەک بەشێک لە ئێران،
رۆژگارێک وەک پانتاییەکی ململانێ، ڕۆژگارێکی تر وەک مەترسی ئەم مێژوە عێراق و خەڵکەکەی کردوەتە بەشێک لە
باری دەرونی وڵاتی ئێران. بەڵام لە ڕوی جوگرافیەوە ڕەنگە گرنگی عێراق زیاتربێت.
عێراق کە بەشی زۆری سنوری وشکانی رۆژئاوای ئێران پێک دەهێنێت وڵاتێکی نوێی
دەوڵەمەندی پر لە ناسەقامگیریە. لە کاتێکدا کە عێراق لە قۆناغی دروستبوندایە،
ئێران هەمیشە ڕۆڵێکی گەورەی هەبوە لە پرۆسەی بونیادنانی شوناسی عێراق، چ وەک
عێراقی عەرەبی ناسیونالی، چ وەک عێراقی عەرەبی سوننی، هەروەها چ وەک عێراقێکی
هەڵگری خواستی بون بە وڵاتێکی بەهێز.
هەروەها دەتوانرێت هەمان مامەڵە بۆ عێراقی
پاش سەدام، عێراقی بێ سەنتەری لاواز درێژەی پێبدرێت، كە لەبەرژەوەندی ئێراندایە
بەو شێوەیە بمێنێتەوە، بەو پێیەی دەتوانێت ئامانجەكانی زیاتر بپێكێت.
ناسەقامگیری عێراق لە چەند ڕویەکەوە بۆ ئێران
جێگەی مەترسی بوە، چونکە هەمیشە بوەتە بوار و دەرفەتێک بۆ زلهێزی جیهانی هەتا سود
لە ناسەقامگیریەکەی وەربگرێت و ئەجیندای خۆی بەسەردا بسەپێنێت، هاتن و مانەوەی
هێزەكانی ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی ئەو راستییەمان زیاتر بۆ دەخاتە ڕوو.
بەشی زۆری دانیشتوانی هەردو وڵات لە نزیک سنوری
یەکترەوەن. بەو مانایە کە زۆرینەی خەڵکی ئێران لە نزیک سنوری عێراق دەژین و بەشی
زۆری خەڵكی عێراق لە نزیک سنوری ئێران دەژین. ئەم چری دانیشتوانە وای کردوە کە
هەردو وڵات مەترسی ئاسایش لە هەریەکەیانەوە زیاتر بە هێند وەربگرن لە بەراورد بە
وڵاتانی تری دراوسێیان. هەروەها لە ڕوی سەرچاوە و سیستەمی ئابوریەوە عێراق و ئێران
هەردو وڵاتی نەوتین، بەم پێیە تا ئاستێک جۆرێک لە ململانێی و کێبڕكی لە نێوان
هەردو وڵاتدا هەیە بۆ دەستگەیشتن بە بازاڕ و کڕیار. لە هەمانکاتدا هەردو وڵات
جۆرێک لە سیستەمی ئابوری هاوبەشیان هەیە. بەتایبەتی ساغكردنەوەی بەرهەمە
ئێرانیەكان لە دوای 2003 ەوە كە سەرجەم كارگەو دەزگاوەبەرهێنەكانی عێراق
بەتەواوەتی یان بە نیوەناچڵ پەكیان كەوتووە، لە ڕووی بەرهەمی كشتووكاڵیشەوە بە پێی
بەرمانەیەكی تایبەت پشت بە وڵاتی ئێران دەبەسترێت.
لە دوای 2003 ەوە تائێستە كە باس لە ئێران
دەكرێت یەكسەر بەرامبەر دەكەوێتە بیری دەستێوەردانی سەربازی و ئەمنی و داگیركردنی
بازاڕەكان. بۆ ئەو مەبەستەش پەیوەندی بەردەومی نێوان هەردوو وڵات هەبووە،
دواترینیان سەردانی حەسەنی رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێران بوو لە ناوەڕاستی مانگی ئازاری
رابووردوداو بۆ ماوەی پێنج رۆژ لە عێراق مایەوەوچەندین لێكتێگیشتنی ئابووری و
سیاسی یان واژۆكرد، ئەم سەردانە بووە جێگەی سەرنجی زۆرینەی میدیاكانی ناوچەكەو
جیهان.
یەكێك لەوبابەتە
سەرەكیانەی لەو سەردانەدا كاری لەسەر كرا بریتی بوو لە بڕیاری نەهێشتنی پارەی (ڤیزا)ی نێوان ئەو
دوو وڵات، ئەم كارەش بووە هۆی خۆشحاڵی ژمارەیەكی زۆری هاوڵاتیانی هەردوولا
بەتایبەتی (هاوڵاتیانی عێراقی بە هەرێمی كوردستانیشەوە)، لەبەر ئەوەی ئەو بڕە
پارەیەی دەدرا بە وەرگرتنی ڤیزا دەكرێت بدرێت بەبەشێك لە خەرجی سەفەرەكانیان.
شارەزایان پێیان وایە ئەو بڕە پارەیەی كە كۆماری ئیسلامی ئێران لە ڤیزای عێراقەوە
دەستی كەوتووە بریتی بووە لە (20) ملیۆن دۆلاری ساڵانە و عێراقیش زیاترە لەو بڕە
پارەیەی دەست كەوتووە.
پرسیارەكە ئەوەیە:
ئاخۆ ئەم بڕیارە لە قازانجی كام وڵاتە؟ چۆن واز لەو بڕە پارە زۆرە دەهێنن؟ ئەگەر
بەرژەوەندییەك لەوە گەورە تر لە ئارادا نەبێت؟
بۆ ئەوەی زیاتر لەو
دۆخە تێبگەین دەبێت ئاماژە بە هۆكارە سەرەكیەكانی هاتنی سەرۆكی وڵاتی ئێران بكەین،
بزانین سەردانەكە لە چ ساتەوەختێكی هەرێمی و ناوچەیی و جیهانی دا بووە؟ لە حاڵێكدا
كە ئابڵۆقە ئابوریەكان لەسەرەتای ئەمساڵەوە توندتر كراونەتەوە.
موسا شەریفی لە پێگەی العربیەدا نوسیویەتی: رۆحانی بۆ سێ ئامانجی سەرەكی چووەتە عێراق:
یەكەم: (دەیەوێت دەستی بگاتە دەریای ناوەڕاست
لە رێگەی عێراقەوە، ئەو پرۆژەیە بە بێ كۆنترۆڵكردنی تەواوی عێراق سەرناگرێت و
ناتوانێت هیچ كارێك لە لوبنان و سوریا ئەنجام بدات) كەبەردەوام دەستی بە حیزبەكانی
ئەو وڵاتانەوەیەو دەیەوێت هیلالی شێعی بەردەوامی هەبێت و بچڕانی تێنەكەوێت، ئەم
ئامانجە چەندین رووی ئابووری و سیاسی و مەزهەبی هەیە بەتایبەتی رژێمەكانی هەر سێ
وڵاتی عێراق –سوریا و لوبنان هاوكاری باشی ئەو وڵاتەن لەو بارەیەوە.
دووەم: (پێچ لێدان و شكاندنی ئابڵۆقە
ئابووریەكەی ئەمەریكا، دوای ئەو سەردانەش فشارەكانی ئەمەریكا لەسەر عێراق زیاتر
دەكەن، ئێران دەیەوێت چەندین كۆمپانیای سێبەر و وەهمی لەعێراق دابمەزرێنێت، بۆ
ئەوەی كاریگەرییەكانی ئەو سزایانە لەسەر ئێران كەم بكاتەوە)، ئەمە لە كاتێكدایە كە
دۆخی عێراق لەبارو گونجاوە بۆ هەموو جۆرە كارێكی لەو شێوەیە لەبەر ئەوەی دۆخی
عێراق سەقامگیر نیەو شڵۆقی سیاسی و ئیداری لە ئارادایەو دۆخی حیزبایەتی و مەزهەبی
جێگەی ئیدارەو دامەزراوە حكومیەكانی گرتوەتەوە.
سێیەم: (ئێران هەوڵ دەدات دەست بگرێت بەسەر
بازاڕی ئابووری عێراقداو لەو ڕێگەیەوە بەشێك لە زیانە ئابوریەكانی كەم بكاتەوە)و
لەگەڵ ئەوەشدا بازاڕی ساغ كردنەوەی كاڵاكانی لە عێراق كەم نەكرێتەوەو بە هێنانی
شمەكە جۆراوجۆرەكانی بازاڕەكانی عێراق پڕبكاتەوە ئەمە لە كاتێكدایە كە بەهای دراوی
ئێرانی (تمەن) لەبەرامبەر دیناری عێراقی و دۆلاری ئەمەریكی دا هاڕەی كردووەو زۆر
نزمە، هەربۆیە ئەمە بەیەكێك لە هۆكارە یاریدەدەركانی دۆخەكە دێتە ئەژمار كە بازاڕی
عێراق بە كاڵای جۆراوجۆری ئێرانی پڕ بكرێتەوە.
بە تێڕوانین لەبۆچوونەكانی سەرەوە لەوە
تێدەگەین كە سەردانەكەی حەسەنی رۆحانی ئامانجی خۆی پێكاوە بەتایبەت لە بواری
(ڤیزا) دا، ئەگەر ئەم سەردانە بكەینە بنەمای سەرەكی بۆ نەمانی (پارە)ی ڤیزا( یان
راستتر كەمكردنەوەی چوونكە تا ئێستەش كۆمپانیاكان بڕێكی دیاریكرداو 8-10 هەزار
وەردەگرن) بۆ ئاستێكی زۆر كەم ئەوا دەبێت بپرسین كێ لەم پرۆژەیە سودمەندتر دەبێت و
كێش زیانی تێدادەكات؟
بەسەرنج دان لەو گەشتیارو سەردانیكارانەی لە
هەریەكێك لەو وڵاتانەوە دەچنە وڵاتەكەی دیكە لەو راستییە باشتر تێدەگەین، بۆ ئەو
مەبەستە هەندێك بەراورد دەخەینە ڕوو:
1-دانیشتوانی هەردوو وڵات بەراورد ناكرێن بەیەك، هەرچەندە لە عێراق دا چەندین ساڵە سەرژمێری نەكراوە بەڵام زۆرینەی سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن نزیكەی (40)ملیۆن كەسە ئەمە لە كاتێكدا ژمارەی دانیشتوانی ئیران دوو بەرەمبەری ئەو ژمارەیەیە. كەواتە دەبێت لێرەوە لەو راستییە تێبگەین كە چاوەڕێ دەكرێت سەردانی كارانی ئێراندوو بەرامبەرو زیاتریش بن.
2-زۆرینەی دانیشتوانی ئێران وعێراق شێعەن و زۆرینەی سەردانی كارانی عێراقیش بریتین لەو كەسانەی بەمەبەستی سەردانی مەزارە پیرۆزەكان سەردانی عێراق دەكەن لە (نەجەف و كەربەلا و شوێنەپیرۆزەكانی دیكە)، بەتایبەتی لە بۆنە جیاوازەكانی شێعەدا كە بە ملیۆنان كەس دێنە عێراق. بە پێی ئامارەكان. دوای ئەوەی كاربەدەستانی ئێرانی رایان گەیاند كە بەهۆی ئابڵۆقە ئابووریەكەی ئەمەریكاوە ژمارەی سەردانی كارانی شوێنە پیرۆزەكان بەتەواوی كەمیان كردووە، هەربۆ یە دەیانەوێت بە بڕیارێكی لەو شێوەیە قەرەبووی بكەنەوە.
3-ئەوانەی كە لە بۆنە جیاوازەكاندا لە ئێرانەوە دێنە عێراق ژمارەیان بەراورد ناكرێت بە زیارەتكارانی نەجەف و كەربەلا، بەشێكی زۆریش لەوانەی دێنە باشووری كوردستان بەمەبەستی كارو پەیداكردنی بژێوییە، نەك بەمەبەستی خەرجكردنی پارەو بووژاندنەوەی بازاڕی كوردستان، لەهەمان كاتیشدا ئەو گەشتیارانەی دەچنە ئێران (بەگشتی) لەبەر ئەوەی دیناری عێراق و دۆلاری ئەمەریكی بەرزن، پارەیەكی زۆر لەگەڵ خۆیان دەبەن و سەرفی دەكەن. زۆرینەی سەرفیاتیش لە شتە بنەڕەتیەكاندا نین، تەنانەت ڕێگە نادرێت خواردەمەنیش(بە ڕێژەیەكی كەم نەبێت) بهێنرێتە عێراق و هەرێمی كوردستان، كەواتە ئەوەی كە هەیە خەرجكردنی پارەیە لە پێداویستیەكانی رۆژانەی وەك خواردن و مانەوەو كرێی ئۆتۆمبێل و هەندێك پۆشاك، هەموو ئەمانەش دیارە لە بەرژەوەندی ئێران دەشكێتەوە و خاوبوونەوەی بازاڕی پێ چارەسەر دەكەن.
4-هەر بە پێی سەرچاوە رۆژنامەوانیەكانی ئێران ساڵانە لە بۆنەكانی (عاشوورا)دا سەردانی كارانی ئێرانی نزیك دەبنەوە لە (4) ملیۆن كەس. و رۆژانە 5 هەزار كەس لە یەك سنوورەوە داخڵی عێراق بوون، بەڵام لەدوای ئابڵۆقەكە دابەزیوە بۆ 500 كەس. (ناصر الخزعلی) سەرۆكی لیژنەی ئابووری لە پارێزگای كەربەلا گوتویەتی: لە نەجەف و كەربەلا دەیان ئوتێل داخراون، هەزاران كرێكار بێكاربوون، بەڵام بە هۆی ئەوەی پارەی ڤیزا هەڵگیراوە چاوەڕێ دەكرێت ئەو ژمارەیە زۆر بەرزتر ببێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا ئوتێلەكانی نەجەف بڕیاریان داوە كرێی ئوتێلەكان داببەزێنن ، ئەم كارەش یارمەتیدەرێكی بەهێزە بۆ سەرگرتنی بڕیارەكەی حەسەنی رۆحانی و بەرهەم ساڵح و دەسەڵاتدارانی عێراق.
5-بەشێك لە شێعەكانی ئێران و شێعەمەزهەبەكانیش لەناویاندا (جەعفەر شەهیدی) پێیان وایە بۆنەكانی شێعە بنەمایەكی مێژوویی و ئاینی ئەوتۆیان نیە، بەڵام دەسەڵاتدارانی مەزهەبی ئێران بەكاری دێنن بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسی. بەتایبەتی لەدوای 2003 و نەمانی رژێمی بەعس و هاتنە ناوەوەی هێزە ئەمەریكیەكان، بەڵام شێعە سیاسیەكان بەباشی سواری سۆزی مەزهەبی خەڵك بوون و بەكاریان دێنن بۆ مەرامی تایبەتی خۆیان كە نمایشكردنی هێزو توانای ئێرانە لەنێو وڵاتێكدا كە ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی توانیویانە كۆتایی بە دەسڵاتەكەی بهێنن. ئەمەش رووە سیاسیەكەی ئەو بارودۆخەمان نیشان دەدات.
كەواتە لێرەشدا دەگەینە ئەو راستییەی كە سەردانی
كردنی شێعەكان بۆ شوێن پیرۆزەكان،دوو ڕووی سیاسی و ئابووری هەیەو لە هەمووشی
گرنگتر شكاندنی ئەو ئابڵۆقە ئابوری و سایسیەیە كە لەلایەن ئەمەریكاوە لەسەری
دانراوە و تەسلیم نەبوونە بەو ئیرادەیەی كە دۆناڵد ترەمپ دەیەوێت لەبەرامبەر ئێران
دا بیگرێتە بەر.
پرسیار ئەوەیە:
ئاخۆ ئەم سەركێشیانەی ئێران لەبەرامبەر ئەمەریكایەكی توڕەدا بە كوێی دەگەیەنێت و
داهاتووی ئەو وڵاتە مەزهەبییە روو لە كۆێ دەكات و ئەوبەرپرسە عێراقیانەی
هاوكارییان كردووە چارەنوسیان چی دەبێت؟ ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە داهاتوو
وەڵاممان دەداتەوەو دەبێت چاوەڕێی بكەین.
تێبینی
بەشێك لە زانیاریەكانی نێو ئەم راپۆرتە
سوود لە توێژینەوەیەكی (دكتۆر سەردار عەزیز) وەرگیراوە بە ناویشانی (عێراق و ئێران و هاوکێشەی سفری)