09:21 - 30/03/2019

چی لەپشت داننانی ئەمریكاوەیە بە سەروەری دەسەڵاتی ئیسرائیل بەسەر جۆلاندا؟‌

پەیسەر

گومانی تێدانیە شۆرشی بەردەوامی پێگەكۆمەڵایەتیەكان ،ژمارەیەكی زۆر لەسەركردەكانی جیهانی والێكردووە كە بەكاری بهێنن وەك دەرچەیەك لەدەرچەكانی شێوازی پەیوەندی سەردەمانە لەگەڵ گەل و دەنگدەرەكانیان، بەڵام ئەركی ئەو تۆڕانە بەتایبەتیش تویتەر بۆ دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا ئەوە تێدەپەڕێنێت كە تەنها هۆكارێكی پەیوەندی بێت، بەڵكو سەكۆیەكە كە تێچووی نیە و لەرێگەیەوە بڕیارەسیاسەجێ مشتومرەكانی خۆی بڵاودەكاتەوە، جریوەكانی لەژمارەیەك ووشەی دیاریكراو پێكدێن كە لەوێوە بڵاویان دەكاتەوە ئەوەش لەڕووبەربوونەوەی هۆكارەكانی تری راگەیاندن  دەیپارێزێت كە رقی لێیانە، هەروەها لەورێگەیەوە خۆی بەدووردەگرێت لەپرسیاری حەریجی رۆژنامەنوسان لەكۆنگرە رۆژنامەوانیەكاندا.

بەدڵنیاییەوە تویتەكەی ترەمپ لە رۆژی 21 ی ئازار لەم بنەمایە جیاواز نەبوو، لەهەمان رۆژ دا ترەمپ دیاریەكی چاوەڕوان نەكراو و بەخشندانەی دایە ئیسرائیل كاتێك لەتویتێكدا رایگەیاند دوای 52 ساڵ ئێستا كاتی ئەوەیە كە ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا دان بەسەروەری ئیسرائیل بەسەر بەرزایەكانی جۆلاندا بنێت. ئەگەرچی تویتەكەی ترەمپ چاوەروان نەكراوو و شۆككەر بوو بەڵام وەك تەواوكەری زنجیرەیەك لەسیاسەتەكانی ئەمریكا بوو كە بەشێوەی زۆر ئاشكرا لەبەرژوەندی ئیسرائیلە و بەتایبەتیش لەبەرژوەندی بنیامین نەتەنیاهۆی سەرۆك وەزیرانە، ئەم زنجیرەیە بە داننانی ئەمریكا بەشاری قودس لەكۆتایی ساڵی 2017 دەستی پێكرد، هەروەها بەشی كاروباری فەلەستین كە بەدرێژایی مێژوو بەشێك بوو لەكونسوڵخانەی ئەمریكا لەقودس تێكەڵكرا بە باڵیۆزخانە نوێكە و بەوەش بەتەواوەتی پەیوەندی دیبلۆماسی راستەوخۆی ئەمریكا لەگەڵ فەلەستینیەكان پچرا، هەروەها ئەو هەنگاوە كاری رێكخراوە خێرخوازیەكان لەخاكی فەلەستین بەرتەسك دەكاتەوە، پاشان كشانەوەی ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا لەرێككەوتنە ئەتۆمیەكەی ئێران لەمانگی ئایاری ساڵی 2018 و بەهەمەهەنگی تەواو لەگەڵ نەتەنیاهۆ.

هەنگاوەكەی ئەمجارە نەك هەر كۆتایی هێنا بەهەوڵەكانی ئەمریكا بۆ چارەسەری كۆتایی پرسی فەلەستین لەسەر بنەمای پێشنیارەكانی ئیسرائیل بەڵكو بەتەواوەتی تەواوی پرسە گرنگن و چارەنوسازەكان سەبارەت بە فەلەستینیەكان پشتگوێ دەخات.
لەراستیدا راگەیاندنەكەی دەربارەی جۆلان چاوەروان نەكراونەبوو ئەگەرچی زۆر بەروونی دژی رای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیە كە پێی وایە جۆلان خاكێكی داگیركراوە لەلایەن ئیسرائیلەوە، چەند رۆژێكی كەم پێش تویتەكەی ترەمپ ئیدارەی كۆشكی سپی یەكەم ئاماژەی ناراستەوخۆی دەركرد كە چیتر جۆلان وەك خاكێكی داگیركراو دانانێن، ئەو ئاماژەیەش لە راپۆرتی ساڵانی مافی مرۆڤ دا بوو كە لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكاوە بڵاوكرایەوە، و تێیدا جۆلانی وەك ناوچەیەكی ژێر دەسەڵاتی ئیسرائیل داناوە نەك ناوچەیەكی داگیركراو لەلایەن ئیسرائیلەوە، لەوەسفێكی جوگرافیانەدا ناوەرۆكێكی سیاسی پیشاندا، پێش ئەوەش بەچەند مانگێك و بەدیاریكراوی لەمانگی تشرینی دووەمی 2018، واشنتۆن نامەیەكی پێشوەختەی هاوشێوەی نارد، كاتێك باڵیۆزی ئەوكاتەی وڵاتەكەی كە نیكی هایلی بوو دژی بڕیارێكی ئەنجومەنی گشتی دەنگیدا كە تێیدا داوا لەئیسرائیل كرابوو داگیركاری جۆلان هەڵوەشێنێتەوە، و نوێنەری ئەوكاتەی ئەمریكا دەنگدانەكەی بە رێكارێكی ساڵانەی بێ سود وەسف كرد، و دەنگدانەكەی ئەمریكاش تەحەداكردنێكی ئاشكرای كۆدەنگی 151 وڵات بوو كە لەناو ئەنجومەنی گشتی دەنگیان بۆ بڕیارەكەدا.

لەلایەكی تری ئەم جیهانەوە و لەئیسرائیل تویتەكەی ترەمپ بەشێوەی مۆسیقای كلاسكی چووە گوێیەكانی بنیامین نەتەنیاهۆ كە تەنها دوای 16 خولەك لەتویتەكەی ترەمپ نەتەنیاهۆ لەكۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشدا لەگەڵ مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لەشاری قودس سوپاسی سەرۆكی ئەمریكای كرد، هەروەها مایك پۆمپیۆ رایگەیاند بڕیارەكەی سەرۆك بەگۆڕانكاریەك لەسیاسەتی ئەمریكا بەرامبەر جۆلان دادەنرێت و راشیگەیاند ئێستا كاتی ئەوەیە كە ئەو خاكەی ئیسرائیل بە ماندووبوونی خۆی بەدەستی هێناوە بخرێتە ژێر سەروەری ئیسرائیل.

لەراستیدا راگەیاندنەكەی ترەمپ لەكاتێكی باشدا بوو بۆ نەتەنیاهۆ كە لەدۆخێكی خراپی سیاسیدایە ئەوەش لەكاتێكدایە لەچەند هەفتەی داهاتوودا هەڵبژاردنێكی چارەنوسسازی گشتی لەئیسرائیل بەرێوەدەچێت، ئەم هەڵبژاردنە هاوكاتە لەگەڵ بەرەوپێشووچونەكانی كەیسی ژێردەریاییەكان كە زۆرێك لەچاودێران بەیەكێك لەمەترسیدارترین كەیسەكانی گەندەڵی دادەنێن لەبواری ئەمنی لەمێژووی ئیسرائیلدا، ناوەرۆكی كەیسەكەش پەیوەندی بەكڕینی ژێردەریایی و كەشتیەوە هەیە لەكۆمپانیایەكی ئەڵمانی بۆ سوپای ئیسرائیل،ئەگەرچی نەتەنیاهۆ زۆر هەوڵیدا ئەو پرسە لە گفتوگۆی گشتی دووربخاتەوە لەسەروبەندی كۆتایی ویلایەتەكەی بەڵام بووە جێگەی گفتوگۆی بەهێز ئەوەش لەكاتێكدایە ماوەیەكی كەمی ماوە بۆ هەڵبژاردنی گشتی، لەم كەیسەدا گومانەكان دەربارەی تێوەگلانی خودی نەتەنیاهۆن بەوەی هەوڵیدا لەرێگەی ئەم گرێبەستەوە بەهای پشكی كۆمپانیای پۆڵای ( سی دریفت) بەرزبكاتەوە كە خاوەنداریەتیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ كورەمامەكەی بەناوی ( ناسان میلیكوفسكی) كە دەگوترێت پۆڵای بۆ كۆمپانیای تسینكورب ی ئەڵمانی دابین كردووە كە لەژێر دەریایەكاندا بەكارهێندراوە، سەرباری ئەوەش نەتەنیاهۆ بەوەتۆمەتبار دەكرێت كە گڵۆپی سەوزی بۆ ئەڵمانیا هەڵكردووە بۆ ئەوەی ئەو ژێردەریایانە رەوانەی قاهیرە بكات بەبێ راوێژكردن لەگەڵ سوپای ئیسرائیل ئەمەش وایكردووە زۆرینەی خەڵك پێیان وابێت هەنگاوەكەی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل زیانگەیاندن بوو بەباڵادەستی دەوڵەتی عیبری لەبەرامبەر دەستكەوتی كەسی.

ئەمەش تاكە گەندەڵی نیە بەڵكو یەكێكە لەو چوار كەیسە گەندەڵیە گەورەی كە هەرەشەن بۆ سەر ئایندەی سیاسی نەتەنیاهۆ و بۆتە هۆی دابەزینێكی مەترسیداری دەگمەنی لایەنگرانی خۆی و حزبەكەی (یەكود) لەهەڵبژاردنە چارەنوسازەكەی مانگی نیساندا كە سێ جەنەراڵی سەربازی پێشوو و خاوەن پشتیوانی زۆری خەڵك و ناوخۆن و شارەزایی باشی كاروباری سەربازین ڕووبەڕووی سەرۆك وەزیران بوونەوە.

لەسەرووی هەموویانەوە بینی گانتس سەركردەی هاوپەیمانیەتی شین و سپی كە پارتی ئێرە ئایندەیە بەسەرۆكایەتی یائیر لەبید وەزیری پێشووی دارایی بەشێكە لەو هاوپەیمانیەتیە بەپێی راپرسیەكانیش دەردەكەوێت كەهاوپەیمانیەتی گانتس بەجیاوازی پێنج كورسی لەپێش پارتەكەی نەتەنیاهۆوەیە.

بۆیە لەم دۆخەدا راگەیاندنەكەی ترەمپ بەدانانی جۆلان وەك بەشێك لەخاكی ئیسرائیل وەك ماچی ژیان بوو بۆ نەتەنیاهۆ باشترین دیاری بوو كە نەتەنیاهۆ لە سەرۆكی ئەمریكا بەدەستی گەیشت و لەهیچ سەرۆكێكی تر ئەم دیاریەی پێ نەبەخشرا،بەجۆرێك كە نەتەنیاهۆ سێیەم دەستكەوتی خستە ناو بانگەشەی هەڵبژاردنەكەی  لەروانگەی دەنگدەرەكانیەوە كە بریتی بوون لە گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا بۆ قودس و كشانەوەی واشنتۆن لەرێككەتنە ئەتۆمیەكەی لەگەڵ ئێران ئەوەش رێگە بەسەرۆك وەزیران دەدات دەنگی زیاتری نەتەوەییەكانی ئیسرائیل بەدەست بهێنێت، لەكاتێكدا كە ئامادەكاری دەكات بۆئەوەی خولی پێنجەمی سەرۆك وەزیرانی لەهەڵبژاردنەكەی مانگی نیسان مسۆگەر بكات، هەڵبژاردنێك كە بەرزەیەكانی جۆلان كە ئیسرائیل نیوسەدە پێش ئێستا داگیركردوون كاریگەری لەسەر ئەنجامەكانی دروست دەكات بەشێوەیەك كە باشترین پێشبینیكەرەكانیش پێشبینی ئەوەیان نەدەكرد كە ترەمپ بەوشێوە چاوەڕوان نەكراوە لەرێگەی تویتەرەوە سەروەری ئیسرائیل بەسەر جۆلانەوە رابگەیەنێت. هەنگاوەكەی ترەمپ جیاواز بوو لەسیاسەتی پێنج دەیەی رابردووی واشنتۆن ئەگەرچی لەرابردوودا ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانێكی رەهای ئیسرائیل بوو بەڵام رەتی دەكردەوە دان بەسەروەری خاكی ئیسرائیل دابنێت بەسەر جۆلاندا یان هەر خاكێكی تر كە ئیسرائیل ساڵی 1967 داگیركردووە.

خاك بەرامبەر ئاسایی بوونەوە
بەپێی پێوەرجوگرافیەكان و لەدۆخی ئاسایی پەیوەندی نێوان وڵاتان، پارچە زەویەك كە ڕووبەرەكەی لە 1800 كیلۆمەتر زیاترنەبێت بەجۆرێك درێژیەكەی لە 74 كیلۆمەتر و پانیەكەی لە 27 كیلۆمەتر تێنەپەڕێت، هەرگیز ئەو گرنگیەی ستراتیژیەی بەخۆیەوە نەدەبینی، ئەگەر جوگرافیای سیاسی ئەم پارچە زەویەی هەڵنەبژاردایە بۆ ئەوەی ببێتە چەقی یەكێك لە ناوەندەكانی ئاڵۆزیەكی دووروودرێژ لەنێوان وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل هەر لەسەرەتای هەوڵەكانی دروستكردنی دەوڵەتی عیبری لە كۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیست.

لەم ماوەیەدا بۆیەكەم جار ژمارەیەكی دیاریكراوی ئاوارەی یەهودی خێوەتگەیان تێدا دروستكرد، لەسەرەتادا بچوك بوو پێش ئەوەی تەواوی ناوچەكە بكەوێتە دەست ئینتیدابی فەرەنسا دوای تێكشكانی سوپای سوریا لەشەڕی میلسون لەساڵی 1920.
پاشان سنورەكانی سوریا لەساڵی 1923 كێشران و دانی پێدانرا و سوریا و جۆلان كەوتنە ژێر دەسەڵاتی ئینتیدابی فەرەنسی ، تا دوای كشانەوەی هێزە بیانیەكان لەمانگی نیسانی ساڵی 1946 .
دوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم و دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیل لەساڵی 1948 دا بۆیەكەم جار ناوچەیەكی لەچەك داماڵدراو لەجۆلان دروستكرا، بەرزیەكانی جۆلان بووە شوێنی پێكدادانی بەردەوامی هێزە ئیسرائیلیەكان و سوپای سوریا لەوكاتانەی كە دەوڵەتی عیبری دەیویست هەژمونی خۆی بەسەر بەرزایەكاندا زیاد بكات لەرێگەی كشتوكاڵ كردن لەچەند ناوچەیەكی جۆلان و دەستگرتن بەسەر چەند سەرچاوەیەكی ئاو.

ئیسرائیل هیچ كات پابەندنەبووە بەقەدەغەی هاتوچۆ و زۆرجار ئۆتۆمبێلەكانی بەئاراستەی رۆژهەڵات لەوێوە رۆیشتوون هەروەها ئۆردوگای جولەكەنشینی لەسەر دروستكردووە، ئەوەش بووە هۆی پێكدادانی سەربازی بەردەوام كە زۆرترین ئاڵۆزیەكان دەگەڕێنەوە بۆ مانگەكانی پێش شەڕی ساڵی 1967، بەجۆرێك سوریا سوربوو لەسەر ئەوەی سود لە بەرزەكانی جۆلان وەربگرێت بۆ هێرشكردنە سەر شار و شارۆچكەكانی باكوری ئیسرائیل.

لەگەڵ دەستپێكردنی شەڕی 1967 جۆلان لەپێشی پێشەوەی ئامانجەسەربازیەكانی ئیسرائیل بوو و تێیدا ئیسرائیل دەستی گرت بەسەر دوولەسەرسێی رووبەری جۆلان ( نزیكەی 1200 كیلۆمەتر) لەپرۆسەیەكدا كە بەهۆیەوە 130 هەزار هاوڵاتی سوری ئاوارەبوون، لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگ ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری ژمارە 242ی دەركرد كە تێیدا داوا لەئیسرائیل دەكات لەو ناوچانە بكشێتەوە كە بەهۆی شەری ساڵی 1967 كۆنترۆڵی كردوون ئەوەش نیمچە دوورگەی سینا و كەرتی رۆژئاوا و جۆلانی دەگرتەوە.

لەكاتێكدا كە ئیسرائیل ئامادەنەبوو هیچ سازشێك بكات لەسەر سینا و كەرتی رۆژئاوا بەڵام ئامادەیی خۆی دەربڕی بۆ ئەوەی مامەڵە لەسەر جۆلان بكات ئەوەش لەرێگەی رێككەوتنی ئاشتی لەچوارچێوەی تاكتیكی سەربازی كە ناوچەیەكی لەوڵاتێكی عەرەبی داگیردەكرد و پاشانیش دانپێدانان بەدەوڵەتی ئیسرائیلی دەكردە مەرجی كشانەوە لەو ناوچەیە، بنەمایەك كە دواتر لەپەیوەندی وڵاتانی عەرەبی بە خاك بەرامبەر ئاشتی ناسرا.

بەڵام زوو ئیسرائیل لە نیازی خۆی بۆ كشانەوە لەجۆلان پاشەكشەی كرد ئەوەش بەهۆی بڕیارەكانی كۆمكاری عەرەبی كە لەكۆبونەوەی شاری خەرتوومی ساڵی 1968 دەری كردن و تێیدا بڕیاریدا كە ( ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل ناكرێت و دانیشی پێدانانێن) بەوشێوەیەش جۆلان لەژێر دەستی ئیسرائیلدا مایەوە تا ساڵی 1973 و لەو ساڵەدا جارێكی تر وڵاتانی عەرەبی و ئیسرائیل دەستیان بەگەڕێكی تری شەڕ كردەوە لەو شەرەدا سوپای سوریا توانی بەرزایەكانی جۆلان كۆنترۆڵ بكاتەوە و هێزەكانی میسریش 648 كیلۆمەتریان لە سینا كۆنترۆڵكردەوە بەڵام پێش كۆتایی هاتنی شەر ئیسرائیل دەستی گرتەوە بەسەر جۆلاندا.

لەدوای كۆتایی هاتنی شەری 1973 هەردوو دەسەڵاتی هاوپەیمانی میسر و سوریا بەرەو دابڕان لەیەكتر هەنگاویان نا، ئەنوەرسادات سەرۆكی میسر رێگای دانوستانی لەگەڵ ئیسرائیل هەڵبژارد، بەڵام حافز ئەسەد هیچ هەنگاوێكی نەنا و دواتریش دوای هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی ئێران، ئەسەد هەوڵی نزیك بوونەوە لەتارانیدا، دوای ئەوەی ئیسرائیل لە بنەمای ( خاك بەرامبەر ئاشتی ) بێ ئومێد بوو لەمانگی كانونی یەكەمی ساڵی 1981 كنێستی ئیسرائیل یاسایەكی بۆ جۆلان دەركرد و بەپێی یاساكەش ئیدارە و دادگا  و یاسای ئیسرائیلی بەسەر جۆلاندا چەسپێندرا، ئەمەش بووە هۆی جوڵەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی،ئەوەبوو لەهەمان مانگدا بڕیاری ژمارە 479ی  دەركرد كە تێیدا رایگەیاندووە نابێت خاكی هیچ وڵاتێك بەهێزی سەربازی دەستی بەسەردابگیردرێت.
لەگەڵ بەرەوپێشچوونەكان ئیسرائیل بۆماوەیەكی دووردرێژ سوربوو لەسەر ئەوەی كە جوڵەكانی لەجۆلان وەك هێشتنەوەی هەتاهەتایی نەبێت بەدرێژایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو و دەیەی یەكەمی ئەم سەدەیە ئیسرائیل هیواخواز بوو كە بتوانێت ئاڵوگۆڕ بەجۆلان یان بەشێك لەجۆلان بكات ئەوەش لەچوارچێوەی رێككەوتنی ئاسایكردنەوەی پەیوەندیەكان لەگەڵ سوریا بەئامانجی تێكشكاندی هێڵی –ئێران-سوریا-  حزبوڵا- كە پێگەی خۆی بەهێزكرد، لەكاتێكدا ئەسەدی باوك كەمێك نەرمی نواند بەڵام ترسی هەبوو هەروەها دوودڵ بوو لەوەی پێی وابوو رێككەوتن لەگەڵ ئیسرائیل سەرشۆری دەكات، بەتایبەتیش كە ئەزمونی میسری بینی لەدوای ئەوەی ئەنوەرسادات ئەو هەنگاوەی نا گومانیشی هەبوو لەوەی هەمان چارەنوسی ساداتی هەبێت و لەكۆتاییدا بكوژرێت، لەهەمان كاتدا بەردەوام بوو لەسەر فشارەكانی بۆ سەر ئیسرائیل ئەویش لەرێگەی هاوكاریكردنی گروپە چەكدارەكانەوە جا شیعەبێت وەك حزبوڵا یان سوننە بێت وەك حەماس و رێكخراوی جیهادی ئیسلامی ئەوەش بۆ بەهێزكردنی هاوپەیمانەكانی سوریا بەمەبەستی پشتیوانی لەداواكاری دیمەشق بۆ گەراندنەوەی جۆلان.

جگە لەوەش هەوڵی یەكگرتووی عەرەبی بەدەست لاوازیەكی گەورەوە گیری خوارد بەتایبەتیش دوای ئەوەی ئوردن چووە پاڵ میسر بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئیسرائیل لەساڵی 1994 و پاشانیش دەستپێكردنی پەیوەندی بازرگانی وڵاتانی كەنداو لەگەڵ ئیسرائیل لەچوارچێوەی هاوپەیمانیەتی لەگەڵ ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا و هەوڵەكانی مەحمودعەباس سەرۆكی فەلەستین بۆ گەیشتن بە رێككەوتنی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل، ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ گواستنەوەی دەسەڵات لەسوریا لە حافز ئەسەدەوە بۆ بەشار ئەسەدی كوڕی دوای مردنی باوكی، هەروەها لاوازبوونی دەسەڵاتی سوریا و ناچاركردنی بەكشانەوە لەلوبنان دوای روداوی تیرۆركردنی رەفیق حەریری سەرۆك وەزیرانی  لوبنان لەساڵی 2005 دا و كێشانەوەی باڵیۆزی ئەمریكا لەدیمەشق، ترس لەپەراوێزخستن پاڵی بەبەشار ئەسەدەوە نا كە  گفتوگۆی ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل بكات، بەڵام ئیسرائیل ئامادەنەبوو هیچ سازشێك بۆ سوریا بكات، بەهۆی ئەوەی پێگەی دیمەشق لەجوگرافیای سیاسی دابەزی بوو هەروەها توانای ئەوەشی لەدەستدابوو كە ببێتە هەرەشە بۆسەر ئاسایشی ئیسرائیل.

لەسەرەتای ساڵی 2011 بەهاری عەرەبی كۆتایی هێنا بەدەسەڵاتی دیكتاتۆریەتی زەین العابدین سەرۆكی تونس و حوسنی مبارك لەمیسر، لەماوەی چەند هەفتەیەكدا ئاڵۆزیەكان شەقامەكانی سوریایان گرتەوە و تێیدا بەشارئەسەد هاوشێوەی باوكی توند و تیژی دژی خۆپیشاندەران بەكارهێنا،بەهۆیەوە و لەپێناوی هێشتنەوەی رژێمەكەی لەدەسەڵات وڵاتەكەی دووچاری شەڕێكی خوێناوی قورس كرد، و خۆشی خستە ژێر باری قەرزی ئێرانەوە بەوپێیەی هاوكارێكی سەرەكی رژێمی سوریا بوو لەچەند ساڵی رابردووی شەری ناوخۆدا و تاران میلیشیاكانی خۆی و هاوپەیمانەكانی رەوانەی سوریا كرد بۆئەوەی بەرگری لەدەسەڵاتەكەی بەشار ئەسەد بكەن.

روداوەكانی سەرتەختی شانۆی سوریا بووە هۆی ئەوەی ئێران و ئیسرائیل راستەوخۆ رووبەڕووی یەكتر ببنەوە، بەهۆیەوە گرنگی جۆلان بۆ ئاسایشی ئیسرائیل زیادیكرد، بەتایبەتیش دوای ئەوەی تەلئەبیب بڕیاریدا هێرشی بكاتە سەر پێگەكانی ئێران لەناو خاكی سوریادا، بەهۆیەوە ئێرانیش چەند هێرشێكی كەمی لەجۆلانەوە كردە سەر ئیسرائیل،ئەوەی تێبینی دەكرێت چالاكیەكانی ئیسرائیل لەسوریا لەساڵی 2018 دا زیادیانكرد.

شەری سەرچاوەكان
كەواتا گفتوگۆكان لەئیسرائیل و ئەوەی لەپشت بڕیارەكەی ترەمپەوەیە بەهۆی گۆڕانی ژێرخانی هەرەشەكانەوەیە لەژینگەی ئاسایشی سوریا، بەهۆیەوە ئیسرائیل بەم دوایانە داوای كرد كە دان بەسەروەری وڵاتەكەی بەسەر خاكی جۆلاندا بنرێت، ئەوەش پێچەوانەی بڕیارەكانی پێشووتری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیە، چیتر جۆلان تەنها بەربەستی بەردەم رژێمی سوریا نیە كە بەرنامەیەكی رێكخراوی دژی ئیسرائیل هەیە، بەڵكو رێگریەكیشە بەرامبەر رژێمی ئێران، بەدڵنیایشەوە سەركەوتنی ئیسرائیل لەبواری مانگە دەستكردەكان و هێزی ئاسمانی نابێتە بیانویی دەستبەرداربوونی ناوچەیەكی ستراتیژی كە 9 هەزار مەتر بەرزە، و لەرێگەیەوە نەك هەر چاودێری تەواوی جوڵەكانی ناو خاكی سوریا دەكات بەڵكو  گرەنتی دابینكردنی ئاوی خواردنەوەش دەكات لەدەوروبەری دەریاچەی جەلیل كە بەسێیەم سەرچاوەی ئاوی پاكی ئیسرائیل دادەنرێت.

لەوچوارچێوەیەدا دەتوانین بڵێین جۆلان جۆرێكی تر لەبواری ئاسایشی دەوڵەتی ئیسرائیل پێكدەهێنێت كە جیاوازە لەئاسایشی سەربازی، بەرەچاوكردنی ئەوەی كە نیوەی ئاوی ئیسرائیل كە دەگاتە 1 ملیار و 800 ملیۆن مەتر چوارگۆشە لەدەرەوەی دەسەڵاتی ئیسرائیلەوە دێت، بەوەش پرسی ئاسایشی ئاو لەپرسی ئاسایشی سەربازی و سیاسی جیاناكرێتەوە، بەوەش دەردەكەوێت كە جۆلان لەئێستادا لەدڵی ئاسایشی ئیسرائیلدایە لەبواری ئاودا بەوپێیەی كە سێییەكی ئاوی ئیسرائیل لەبەرزایەكانی جۆلانەوە دێت، بۆیە ئیسرائیل ناتوانێت دەستبەرداری ئەو رێژەیە لەئاو بێت بەتایبەتیش كە بەكارهێنانی ئاو لەئیسرائیل بە بەردەوامی روو لەزیادبوونە.

هەوڵەكانی ئیسرائیل بۆ دەست بەسەرداگرتنی ئاوی جۆلان تازە نیە و لەساڵی 1968 وە واتا یەك ساڵ دوای كۆنترۆڵكردنی جۆلان، ئیسرائیل ژمارەیەك یاسای بۆ دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەكانی ئەوناوچەیە دەركرد كە گرنگترینیان بڕیاری ژمارە 120 بوو كە تێیدا دەسەڵاتی كۆنترۆڵكردنی ئاوی لەبەرزایەكانی جۆلان دابەخۆی هەروەها یاسایەكی تری دەركرد كە رێگا نادات جوتیارانی سوریا سود لەو ئاوە وەربگرن كە لەناو خاكەكەیان هەڵدەقوڵێت یان بەخاكی جوتیارانی سوریادا تێپەردەبێت، بەوەش جوتیارانی سوریا ئاوەكانیان لەدەستدا و ناچاربوون ئاو لەكۆمپانیا ئیسرائیلیەكان بكرن، ئەمە وایكرد كە ئیسحاق رابین سەرۆك وەزیرانی پێشووتری ئیسرائیل هەست بەوەبكات و ساڵی 1995 رایگەیاند گەورەترین مەترسی كە ڕووبەرووی ئیسرائیل دەبێتەوە ئەوەیە كە گفتوگۆكانیان لەگەڵ سوریا رەنگە ببێتە هۆی لەدەستدانی ئاوەكانی جۆلان.

هەروەها جۆلان تاكە ناوچە نیە كە ئیسرائیل بەزۆر دەستی بەسەر ئاوەكەیدا گرتووە بەڵكو لەتەواوی خاكی فەلەستیندا ئیسرائیل دەستی بەسەر ئاوەكانیدا گرتووە و هەژمونی ئیسرائیل بۆتە هۆی ئەوەی فەلەستینیەكان لەمافی خۆیان لەئاو بێ بەش بن، بەنمونە 90%ی ئاوی كەرتی رۆژئاوا لەلایەن ئیسرائیلەوە سودی لێوەردەگیردرێت و تەنها 10%ی ئەو ئاوە بۆ فەلەستینیەكان بەكاردەهێندرێت بەجۆرێك 560 هەزار نیشتەجێی كەرتی رۆژئاوا 6 ئەوەندەی ئەو ئاوە بەكاردەهێنن كە 2 ملیۆن و 850 هەزار هاوڵاتی فەلەستینی بەكاردەهێنن، ئەوەش لەكاتێكدایە كەرتی غەزە بەتەواوەتی ئەو ئاوەی بەكاری دەهێنێت بۆ خواردنەوە و بەكارهێنان گونجاو نیە، ئەوەش بۆتە هۆی زیادبوونی ژمارەی توشبوانی نەخۆشیە گوازراوەكان.
بۆیە ئیسرائیل سورە لەسەر هێشتنەوەی بەرزایەكانی جۆلان لەژێر كۆنترۆڵی خۆیدا ئەوەش بەرەچاوكرنی ئاسایشەكەی.

ئیسرائیل بەویاسایانەی كە مافی خاوەنداریەتی جۆلانی پێدەدات تارادەیەك ئاسایشی ئاوی لەناوچەیەكدا بۆ دابین دەكات كە بەسەرچاوەیەكی دەگمەن دادەنرێت، سەرباری ئەوەش چەندین راپۆرتی جیاواز هەیە كە باسی یەدەگی نەوت لەجۆلان دەكەن و ئیسرائیلیش لەساڵی 2014 وە دەستی كردووە بە لێدانی چاڵی گەران بەدوای نەوتدا، لەراستیدا ئیسرائیل بەردەوامە لەدروستكردنی ئۆردوگای جولەكەنشین و چەند كارگەیەك لەبەرزایەكانی جۆلان لەئێستادا 20 هەزار جولەكە لەوناوچەیە نیشتەجێن.
دەتوانین بەئاسانی بگەینە ئەنجامێكی سادە ئەویش ئەوەیە كە ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا دان بەسەروەری ئیسرائیل بەسەر جۆلاندا بنێت یان رەتی بكاتەوە و وەك ناوچەیەكی داگیركراو وەسفی بكات، ئیسرائیل بەردەوامە لەسەر رەفتارەكانی سەپاندنی سەروەری خۆی بەسەر ئەو ناوچەیەدا ئەوەش لەرێگەی پشت بەستن بە دیفاكتۆ، بەتایبەتیش كە دەسەڵاتەكەی بەشار ئەسەد بەبەردەوامی بەرەولاوازی دەچێت، هەروەها ئەگەرەكانی گەیشتن بەچارەسەر دوای شەڕ زۆر لاوازن، و توانای سەربازی بەرەچاوكردنی هێزی بەرامبەر زۆرجیاوازە، لەگەڵ ئەوەشدا هەرەشەی رژێمی سوریا لەدیمەشقەوە بەبەردەوامی دەبیندرێت.

سیستمی دوای نێودەوڵەتی
لەبەررۆشنای ئەوە هەڵەنین ئەگەر بڵێین ئیسرائیل هیچ كاتێك چاوەڕێی مۆڵەتی لەئەمریكا نەكردووە بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی خۆی بەسەر جۆلاندا، تەنانەت توڕەیی ئەمریكا لەساڵی 1981 و لەسەردەمی دۆناڵد رێگاندا رێگری نەكرد لەكارەكانی ئیسرائیل لەو ناوچەیە لەگەڵ ئەوەی ئەوكاتە ئیدارەی كۆشكی سپی گرنگی دەدا بەرێككەوتنی ستراتیژی لەگەڵ ئیسرائیل، لەبەرامبەر ئەوەدا ئەگەر گوتیشمان هەڵوێستی ئەمریكا بەرامبەر جۆلان بەتێپەڕبوونی كات گۆڕانی بەسەرداهاتووە بەڵام واشنتۆن دیفاكتۆی قبوڵكردووە و رێگری كردووە لەدروستكردنی هەر فشارێك لەسەر ئیسرائیل بۆ كۆتایی هێنان بەداگیركاری ، بەڵام لەهەمان كاتدا هیچ كاتێك واشنتۆن پێی وانەبووە ناچارە دان بنێت بەشەرعیەتی ئیسرائیلدا بەسەر ئەو ناوچەیەدا.

بەتێروانین لەو چوارچێوەیەدا دەكرێت هەنگاوەكەی ترەمپ وەك یەكێك لەدەرچوونەكانی ئیدارەی ئێستای كۆشكی سپی لەسیاسەتی پێشووی ئەمریكا دابنرێت دەربارەی جیهان، بەڵام وا دەردەكەوێت كە ئەو هەنگاوە بەسێ پاڵنەر دراوە ئەوانیش بنەمای سەرەكی بەردەوام بوونی بنیامین نەتەنیاهۆ هاوپەیمانەدیارەكەی ئیدارەی كۆشكی سپی لەسەر لەكارەكەی لەگەڵ ئەوەی رووبەڕووی كێبركێیەكی قورسی هەڵبژاردن دەبێتەوە لەمانگی نیساندا.

دووەم هۆكار بەهێزكردنی پێگەی ترەمپ خۆیەتی لەهەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكەی ساڵی 2020، ئەویش لەرێگەی جوڵاندنی هەستی یەهودیەكانی ئەمریكا كە خواستی دەنگدان بەدیموكراتیەكانیان هەیە( 71%ی یەهودیەكان لەهەڵبژاردنە سەرۆكایەتیەكەی ساڵی 2016 دەنگیان بەهیلاری كلینتۆن كاندیدی پارتی دیموكرات دا) 

هۆكاری سێیەمیش خواستی كەسی ترەمپە كە دەیەوێت وەك سەرۆكێكی دەگمەن لەمێژووی ویلایەتەیەكگرتووەكان بمێنێتەوە، بەوەی هەنگاوێكی نا كە سەرۆكەكانی پێش خۆی ئازایەتی ئەوەیان نەبوو تێیپەڕێنن، هەروەها بڕیاریدا باڵیۆزخانەی ئەمریكا بگوازرێتەوە بۆ قودس لەكۆتایی ساڵی 2017.

جگە لەوەی راگەیاندنەكەی ترەمپ سەبارەت بە جۆلان بەراورد بەگواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا بۆ قودس كاردانەوەی كەمتری بەدوای خۆیدا هێنا.

لەگەڵ ئەوەشدا ئەو هەنگاوە لەوە زیاترە كە دەرچونێك بێت لەسیاسەتی ئەمریكا یان خواستی سەرۆكێكی تینو بێت بۆ هێشتنەوەی باڵانسی كەسی، بەڵكو دەگاتە ئاستی ئەوەی كە ستراتفور بڵاویكردەوە و رایگەیاند هەنگاوێكی گرنگە بەئاراستەی دووبارە دروستكردنەوە و رێكخستنەوە، كە ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا بەشێوەیەكی فراوان هەنگاوی بۆ دەنێت لەدەرەوەی خواست و پێوەرەكانی سیستمی جیهانی كە لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە لەجیهاندا پەیڕەودەكرێت، گرنگترین پێوەریش كۆدەنگی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بوو لەسەر رەتكردنەوەی داگیركردنی خاكی وڵاتێك بەهێزی سەربازیە.

ئەم هەنگاوەی ئەمریكا دەچێتە خانەی چەندین هەنگاوی تریەوە كە لەدووساڵی رابردوودا ناویەتی لەوانەش كشانەوە لەرێككەوتنی پاریس سەبارەت بەگۆڕانی كەش و هەوا هەروەها كشانەوە لەرێككەوتننامەی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران، هەروەها فراوانكردنی جەنگی بازرگانی و بەكارهێنانی چەكی پێناسی گومرگی نەك هەر دژی كێبركێكارەكانی بەڵكو دژی هاوپەیمانەكانیشی، لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەم وڵاتە هاوپەیمانە سەركەوتووەكان لەسەرئەوە رێككەوتن كە دووربكەونەوە لە بەكارهێنانی هێزی سەربازی بۆ گۆڕینی سنور، ئەوەش وەك گرەنتی رێگریكردن لەرودانی جەنگی جیهانی سێیەم، لەبەرئەوەش ئەو وڵاتانە ئاڵۆز و كێبركێكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیان گۆڕی بە جەنگی هەژمون لەبری پەنابردن بۆ ئاڵۆزی سەربازی راستەوخۆ، لەگەڵ ئەوەی ژمارەیەك لەوڵاتان ئەو بنەمایەیان پێشێلكرد بەهۆكاری جیاواز لەوانەش توركیا ساڵی 1974 بەشێك لەقوبرسی داگیركرد، هەروەها دوو ساڵ دوای ئەوە و لەساڵی 1976ئەندۆنیسا تەیموری خۆرهەڵاتی داگیركرد، و دواتریش عێراق لەساڵی 1990 كوەیتی داگیركرد، و روسیاش ساڵی 2014 نیمچە دورگەی كرمیایی خستە سەر وڵاتەكەی، بەڵام تەواوی ئەو هەنگاوانە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە دانیان پێدانەنرا، و زۆرینەیان بەپێچەوانەوە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە هێزی سەربازی بەكارهێندرا بۆ گەرانەوەیان بۆ شێوازی پێشوو، لەو چوارچێوەیەدا بڕیاری ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا بەوەی بەشێوەیەكی فەرمی دانی نا بەسەروەری ئیسرائیل بەسەر خاكی جۆلاندا گۆڕانكاریەكی ریشەیە لەو چوارچێوەیەی كە پەیرەودەكرا و یەكەم جار دان دەنرێت بەخاوەنداریەتی خاكێك كە وڵاتێكی تر بەهێزی سەربازی داگیركردووە لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە، هەروەها دەرخەری ئەوەیە كە واشنتۆن دەستبەرداری پابەندبوونی بەو گرەنتیەنێودەوڵەتیە بووە كە بۆ سیستمی دوای جەنگی جیهانی دروستكرابوو، لەوەش زیاتر ئەم دانپێدانانە دەبێتە سەرەتایەك بۆ وڵاتانی تر بۆ ئەوەی ئەو ناوچانە داگیربكەن كە گرنگیان بۆ ئەمنیەتی وڵاتەكانیان هەیە و ستراتیژین، هەروەها شەرعیەت دەدات بەهەوڵی بەكارهێنانی هێزی سەربازی وەك هۆكاری دووبارە رێكخستنەوەی سنوری نێوان وڵاتان لەسەرتاسەری جیهان، بەوەش جیهان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئیمپراتۆریەكان كە تێیدا رۆژانە خاكی یەكتریان بەهێزی سەربازی داگیردەكرد.

جیاواز لەوە هەنگاوەكەی ئەمریكا بەشێوەی راستەوخۆ دەبێتە هۆی ئاڵۆزبوونی چەندین ناكۆكی گەورە كە لەسەر سنور هەیە لەسەرتاسەری جیهان، لەسەرووی هەموویانەوە كۆنترۆڵكردنەكەی نیمچەدوورگەی كریمیا و داواكاری چین بۆ كۆنترۆڵكردنی بەشێك لەڕووباری باشوری چین، لەگەڵ ئەوەی بەستەری نەتەوەیی و جوگرافی و پاڵنەری ستراتیژی ڕوون لەلای هەریەك لەچین و روسیا هەیە لەو ئاڵۆزیانەدا.

راگەیاندنەكەی ئەمریكا دەربارەی جۆلان دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی گەورەترین شەرعیەت لەلایەن ئەو وڵاتانە و هەر نارەزایەتیەكی ئەمریكاش لەو بارەیەوە بێ شەرعیەت دەمێنێتەوە، لەكۆتایدا هەنگاوی لەوشێوەیە شەرعیەت بەبوونی ئێران لەسوریا دەبەخشێت، بەجۆرێك كە ئێران زۆر بەسادەیی دەتوانێت بیانو بۆ بەكارهێنانی هێزی سەربازی لەدەرەوەی سنورەكانی بهێنێتەوە، ئەویش لەرێگەی دژایەتی دوورووی ئەمریكا كە بڕیاریدا جۆلان بۆ ئیسرائیل بێت.

لەلایەكی ترەوە داننانی ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا بەسەروەری ئیسرائیل بەسەر خاكی جۆلاندا، بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەرفەتەكانی گەیشتن بەچارەسەری پرسی فەلەستین لەناو دەبات، بەجۆرێك ئەگەرچی كەناری رۆژئاوا بەتەواوەتی مافی فەلەستینیەكانە بەڵام پرسیاری ئەوەدەكرێت كە ئایە دیاری داهاتووی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل پێدانی شەرعیەت بە ئوردووگا جولەكەنشینەكان و داننان بەسەروەری ئیسرائیل بەسەر زۆرینەی ئەو ناوچانەی كە لەشەڕی 1967 لەلایەن ئیسرائیلەوە كۆنترۆڵ كراون نابێت؟ كە لەئێستادا نزیكەی 3 ملیۆن فەلەستین تێیدا دەژیەن، بەتایبەتیش راسترەوەكانی ئیسرائیل بەتەواوەتی و بەهەموو پەرلەمانتارەكانیان كە 28 ئەندامی پارتی یەكود ی فەرمانرەوان پشتیوانی ئەوەدەكەن كە بەشێك لەكەناری رۆژئاوا بخرێتە سەر ئیسرائیل، پێشبینیش دەكرێت ئەو پرسە گفتوگۆی لەسەر بكرێت ئەگەر راسترەوەكان لەهەڵبژاردنەكەی مانگی نیسان براوە بن.

جگە لەوەش ئەو ترسانە لەكاتێكدان كە ئیدارەی كۆشكی سپی ئامادەكاری دەكات بۆ ئاشكراكردنی پلانی ئاشتی كە بەناوی رێككەوتنی سەدەیە، و هەنگاوەكەی ترەمپ لەكاتی هەڵبژاردنی ئیسرائیلدایە، هەروەها فەلەستینیەكان تەنانەت پێش راگەیاندنەكەی ترەمپ دەربارەی جۆلان بێ ئومێد بوون لەناوەرۆكی پلانەكە، بۆیە وادەردەكەوێت كە هەنگاوەكەی ترەمپ بەرەو شكست دەچێت، سەرباری ئەوەی كە لایەنگرێكی ئاشكرای ئیسرائیلە لەنێوەندێكدا كە خۆی بەبێلایەن دادەنێت...