05:15 - 10/03/2019

ژنەكانی دەوڵەتی قاجار قەڵەوی و برۆی پان‌

پەیسەر

هەركات لەنێو ئەرشیفی دەوڵەتی قاجاریدا سەیری وێنەی ژنەكانیان دەكەیت، یان لەنێو تۆڕی ئەنتەنێت دا گەڕانێك دەكەیت، بە خێرایی چاوت دەچێتە سەر دیاردەیەكی سەیر كەپێناچێت ئەو دیاردەیە لەنێو بنەماڵەی پاشاكان و خەڵكی ئەرباب و دەستڕۆشتوو دەوڵەمەندەكانی ئەواندا بەو شێوەیە بووبن، ژنەكان قەڵەو، برۆ پان و پەیوەست، خاڵی گۆشتی لە سەر روومەت و لەهەمووشی سەیرتر هەندێك لەژنەكان سمێڵێكی بۆری كوڕانەیان هەیە، سمێڵیك كەلەهی گەنجێكی پانزە، شانزە ساڵان دەچێت، پرسیار ئەوەیە:

وڵاتێكی پێشەكەوتووی وەك ئێران و دەسەڵاتدارانێكی وەك پادشاكانی قاجار چۆنە ژنەكانیان بەو شێوەیەن؟ مەگەر ئەوان دەوروبەری خۆیان نەدیوە؟ یان ئەو زەوق و سەلیقەیە لەكوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ یاخود نەخێر نهێنیەك لە ئارادا هەیە؟

قاجاریەكان كۆتا بنەماڵەی توركن كە دەوڵەتی ئێرانیان بەڕێوەبردووە لەنێوان ساڵانی 1779 – 1925، ئەوان پێیان گوتراوە قزڵباشەكان، یەكەم پادشایان (ئاغا محمد خان) بوەوكۆتایی بەدەسەڵاتی زەندیەكان لە(كرمان) و ئەفشاریەكان لە(مەشهەد) بهێنێت و لە ساڵی 1796 توانی تاجی پادشایی بخاتە سەر، كۆتا پادشای قاجاریەكان ئەحمەد میرزا بووە (1909- 1925). دەوڵەتی قاجاری لەسەر دەستی رەزاخانی پەهلەوی (رەزا شا) لەناوچووە.. 

گەرچی قاجاریەكان لە ئێران و ناوچەكەشدا بوونەتە مێژوویەكی تاڕادەیەك دوور، بەڵام تائێستەش قسەوباس لەسەر دیاردە سەیرەكانی ئەو پادشایانەو نێو حەرەمسەراو دیوانەكانیان جێگەی قسەو باسن و هەندێكجار رووپەڕی رۆژنامەكانیش داگیر دەكەن، یەكێك لەوانە بوونی ئەو ژنانەیە كە بەو شێوەیە دەردەكەون.

مێژوو نوسان باس لەوەدەكەن، قەڵەوەیی ژنان پێش لە قاجاریەكانیش هەبووە، هەروەها باس لەوەش دەكەن لە وڵاتانی رۆژئاودا و لە پێش (رێنیسانس)دا قەڵەوی مرۆڤەكان مانای دەوڵەمەندی و خۆشخۆری و خانەدانی بووە، تەنانەت قەڵەوی ئەوەندە بایەخی بووە كە هەندێك لەوانەی خوازیاری قەڵەویی بوون و جەستەیان بەگوێی نەكردوون، وایانزانیوە تەنها هۆكاری قەڵەوی خواردنە، هەر بۆیە ئەوانە دەهاتن نانی زۆریان دەخوارد تا تێرتێر دەبوون، پاش ماوەیەك دەچوون پەنجەیان دەخستە قوڕگیان و خۆیان دەڕشاندەوە تا ئەوەندەی تر بخۆن، پاڵنەری ئەو كارەش تەنها قەڵەوی بوو.

لەبەرامبەر قەڵەوی دەوڵەمەندو خانەدانەكانیش دا لەڕو لاوازیی و زەعیفی نیشانەی هەژاری و كەم دەستی بووە، ئەوان پێیان وابووە كەمی پارەو كەمی خۆراك بووتە هۆی لاوازییان، بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجی دووبارەیە ژنانی قاجاری قەڵەوترن تا پیاوەكانیان، نەك هەرخەڵكی دەوڵەمەند و خانەدانەكان بەڵكو لەو سەردەمەدا زۆرینەی ئێرانیەكان حەزیان چووەتەسەر ژنانی قەڵەو، ئەوان ئەوەندە قەڵەویی ژنەكانیان بە مەرجی جوانی زانیوە ئەوەندە گرنگییان بە شكڵ و شێوەیان نەدراوە.

كارلا سرنا، رۆژنامە نوسی بەناوبانگی فەرەنسی دوای ئەوەی چاوی بە (ئەنیسولدەولە)دەكەوێت، لەیاداشتەكانی پێناسەیەك بۆ شاژنی گەورەی قاجار دەكات و نوسیویەتی: ژنێكی زۆر قەڵەو ئەندامەكانی جەستەی گەورەبوون، زۆرخۆر... ئەو بەزەیی بەمندا دەهاتەوە كە لاوازم و ئەندامەكانی جەستەم وردیلەیە، ئەنیس دەیگوت: پیاوانی ئێرانی حەزیان لە ژنانی قەڵەوە، تا ژن قەڵەوتر بێـت لای مێردەكانیان خۆشەویست ترن.

دەگێڕنەوە جارێك یەكێك لە ئەشراف زادەكانی ئەوروپا چاوی بە ناسرەدین شای قاجار دەكەوێت و لەبارەی هەڵبژاردنی ژنانی قەڵەوەوە لێی دەپرسێت، ئەویش بە پێكەنینەوە وەڵامی دەداتەوە كاتێك تۆ دەچیت بۆ لای گۆشتفرۆش(قەساب) گۆشت دەكڕیت یان ئێسقان.

قەڵەویەكانی ژنانی قاجار تەنها لەگەورەیی ورگ دا خۆی نەدەبینیەوە، بەڵكو ژێرچەنە بەیەكێك لە گرنگترین جوانیەكانی ژنان هاتۆتە ئەژمار، ئەو رۆژنامەنوسە دەڵێت: بە هەموو پێوەرەكان ئەنیس ئەلدەولەی ژنی ناسرەدین شای قاجار جوانترین ژنەكانی قاجار بووە چوون ژێرچەنە(غەبغەبە)یەكی گەورە بووە.

ئەنیسولدەولە ژنی ناسرەدین شا بوو یان كچی؟

 لە نێو تۆڕە كۆمەڵایەتی یەكاندا ناوبەناو وێنەی شاژنی قاجارییەكان بڵاودەكرێتەوەو كە خاوەنی لەش و لارێكی گەورەیەو سمێڵیكی گەورەی ناشیرینی هەیە، تەنورەی لەبەردایە كەچی لەژێریەوە گۆرەوییەكی درێژی سپی درێژی لە پێدایە، لەنێو ئەو تۆڕە كۆمەڵایەتیانەدا بووەتە شوێنی پێكەنین و تەنزئامێز، پرسیار ئەوەیە ئاخۆ رووی راستەقینەی ئەو مەسەلەیە چییە، یەكێك لەو وێنانەی كە زۆر بڵاوبوەتەوە وێنەی كچی ناسرەدین شای قاجارەو بۆ ماوەی نزیكەی 50 ساڵ دەسەڵاتداری ئێران بووە، وەك مێژوو نوسان باسی دەكەن ئەو رۆژەی چوونەتە داوای بۆ شووكردن 2000 كەسی دیاری وڵات رۆشتوونەتە بەر دەرگای ماڵی باوكی، هەرچەندە ئەو قەڵەوێكی بێئەندازەش بوو.

بەڵام لێكۆڵەران داوتر ئەوەیان یەكلایی كردەوە كە ئەو وێنەیە وێنەی كچی ناسرەدین شا نیە، بەڵكو وێنەی فاتیمەی خێزانیەتی و ئەو ژنەش لە دڵی پاشادا بە جوانترین ژن ناوبراوە، نەك هەر ئەوە بەڵكو ناسرەدین نازناوی (شاژنی ئێران)ی پێبەخشیووە.. ئەنیس ئەلدەولە بەشداری جدی كردووە لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا و لە هەندێك شوێندا قسەی یەكلایی كەرەوە ئەو كردویەتی، كاتێك ناسرەدین شا چووەتە سەردانەكانی ئەوی لەگەڵ خۆی بردووە، لەگەڵ ئەوەشدا نەسرەدین شا 48 ژنی هەبووە لەنێوان ژنی هەمیشەیی و كاتی و موتعە(سیغە)دا. هەندێكی دیكەش باس لەوە دەكەن 85 ژنی هەبووبێت.

چیرۆكی هاوسەرگیریی فاتیمە(انیس الدولە) دەگەڕێتەوە بۆ ئەو كاتانەی كە فاتیمە منداڵ بووە، ئەو بۆ فێربوونی هەندێك بابەتی تایبەتی شاهانە چوەتەنێو هۆڵ و راڕەوو قوتابخانەكانی نێو كۆشكی پاشایەتی، كاتێكیش (جەیران خانم)ی خێزانی ناسرەدین شا دەمرێت، وەسیەت دەكات سەرجەم پێداویستی و لەدوا جێماوەكانی بدرێت بە فاتیمە (ئەنیسولدەولە) ئەو یش لە رێگەی ئەو كارەوە بە هێواشی بووەتە خاوەنی پێگەو دەسەڵاتی خۆی و تا دەهات نفوزی خۆی زیاد دەكرد.

نهێنی قەڵەوی و سمێڵ:
كاتێك سەیری وێنەی ئەنیسو لدەولەو هەندێك لە ژنەكانی شا نەسرەدین دەكەیت، سەرنجت بە خێرایی دەچێتە سەر ئەوەی بڵێی ئەو ژنانە پیاو نەبن؟ یان دەبێت چی نهێنیەك لەئارادا هەبێت؟ 

میدیاكانی ئێرانی پشت بەست بە سەرچاوە مێژووییەكانیان بڵاویان كردوەتەوە هێشتنەوەی سمێڵی ژنانی قاجاریی لەبەر هۆكاری جوانی و قەشەنگی نەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا كێ بەركێیان بووە لە هێشتنەوەی سمێڵ و لانەبردنی مووی دەموچاو وخۆ قەڵەو كردن، تەنانەت ئەو سەرچاوانە باس لەوەش دەكەن ئەگەر ژنێك مووی كەم بووبێت یان مووی رەشی نەبووبێت بە (قەڵەمی چاوو كل) بۆ خۆی دروست كردووە. سەرچاوە ئێرانیەكان نێهنی ئەو كارە بڵاو دەكەنەوەو دەڵێن: ناسرەدین شا سەرنج و دونیابینی خۆی هەبووە بۆ جوانی ژنان، ئەو پێی وابوو جوانیەكانی ژن دەبێت بەم شێوەیە بێت:

- كێشی زیادبێت و تا دەكرێت قەڵەو بێت.
- سمێڵی هەبێت بە ئەندازەی سمێڵی پیاوان.
- برۆكانی پەیوەست و پان و گەورە بن، ئەگەر بەو شێوەیەش نەبوو دەبێت بە كل و قەڵەم گەورە بكرێن.

 هەر ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی زۆرینەی ئێرانیەكان لەو سەردەمەدا چاویان بچێتە سەر ژنانی قەڵەوو سمێڵدار، ژنانی ئەو سەردەمە هەمیشە لەهەوڵی ئەو مۆدیلەی ژنان دابووە، كاریگەری ئەنیسولدەولەش لەسەر خەڵك زۆربوو لەو بارەیەوە، ژنان چاویان لە جوانیەكانی شاژنەوە بووە. هەندێكی دیكە باس لەوە دەكەن پێدەچێت ئەوانەی لە وێنەكاندا دەرەكەن ژنان نەبن، بەڵكو كوڕ بن كە پێیان گوتراوە (غلمان) بەڵام لە راستیدا ئەوانە ژن بوون بەڵام خۆیان لە شێوەی كوڕ دا نیشان داوە. ئەمەش دەمانباتە سەر بۆچوونێك كە بۆچی حەزی ناسرەدین شا چووەتە سەر ئەو ژنانەی شێوەیان لە كوڕ دەچێت؟ تۆ بڵێی لادانی سێكسی تێدا نەبووبێـت و لەبەر پلەو پۆستەكەی نەیتوانیبێت ئەو خواستەی بەدی بهێنێت؟

وێنە زۆرەكانی ژنانی قاجار:

 مێژووی قاجاریەكان باس لەوە دەكات (ناسر) كاتێك تەمەنی 11 ساڵان بووە لەلایەن مەلیكە ڤیكتۆریای پادشای ئینگلیزەكانەوە كامێرایەكی بە دیاری بۆ دەنێرێت، ئیتر ئەو حەزو خولیای گەورەی وێنەگرتنی لادروست دەبێت، بەڵام كاتێك وێنەی شازادەكان و ژنەكان گیراون بە هەموو شێوەیەك قەدەغە بووە بچێتە نێو خەڵكەوە، كاتێك وێنە زۆرەكانی ئەنیسولدەولە دەبینین لەوێوە تێدەگەین كە ناسرەدین شا بایەخی تایبەتەتی بۆی هەبووەو بەلایەوە زۆر جوان بووە، مێژوو نوسان دەڵێن ئەوە یەكێكە لەو ستەمانەی شاری ئێران بەرامبەر ژنەكانی تر كردوویەتی، ئەمە لەكاتێكدا ك ناسرەدین لەسەدەمی دەسەڵاتی خۆیدا بانگەشەی گەورەی كردووە بۆ ئازادی و كرانەوەی كۆمەڵگە.

ناسرەدین لەناو كۆشكەكەی خۆیدا ستۆدیۆیەكی گەورەی كردوەتەوەو لەوێوە وێنەكانی شۆردوەتەوە، بەڵام یەكێك لە كێشەكانی ئەو وێنانە نەبوونی كوالیتی و شێوەی جوانی وێنەكانە، هەندێك لە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن یەكێك لە نهێنیەكانی ئەو وێنانە ئەوەیە لەبەر خراپی كوالیتی كامێراكە ژنان ناچار بوون بە تۆخكردنەوەی دەموچاویان، بۆ ئەو مەبەستە بەڵگەی وێنەیەكی ئەنیسولدەولە دەهێننەوە كە لە شوێنێكی دیكەو بە كامێرای دیكە وێنەی گرتووە هەر بۆیە بەو شێوەیە دەرنەكەوتووە و لە ژنێكی سەردەمیانەو شاژنێكی راستەقینە دەچێت.

ژمارەی ژنەكانی قاجار:
زۆری ژمارەی ژنەكانی قاجار یەكێكی دیكەیە لەو شتانەی سەرنجی گەڕیدەو رۆژهەڵات ناس  و مێژوونوسانی راكێشاوە، ئەگەر ناسرەدین 48 ژنی هەبووبێت، ئەوا باوكی فەتح عەلی شا، هەزار ژنی هەبووە، رۆژنامەی جامی جەمی ئێرانی باسی لەوە كردووە هۆكارەكانی فرە ژنی لای قاجاریەكان كۆمەڵێك هۆكاری خۆی هەبووە لەوانەش:

- درێژەدان بە دەسەڵاتی پاشایەتی و لە رێگەی پشتاوپشتەوە.
- زۆری منداڵ واتە زۆری نفوز.
- خێزانی فراوان و گەورە  نیشانەی گەورەیی و دەسەڵاتی ئەوانی نشان داوە.
- ژنان بە یەكێك لە خۆشیەكانی ژیان یان زانیوەو گوتویانە مافی خۆمانە چێژ لەو خۆششیانە ببینین.
- لە دەوڵەتی قاجاریدا یەكێك لە خوو و ڕەفتاری پاشاكانیان ئەوەبووە دەبێت 70 ژنی هەبێت لە نەتەوەو تیرەی جیاواز.

  ناسرەدین شا كێیە؟
ناسرەدین شای قاجار (1831 – 1896) ژیاوە ، لە رۆژی 17/سێبتەمبەری 1848 بوەتە پاشای وڵات و 1/6/1896 لەسەردەستی میرزا رەزای كرمانی كوژراوە، چەند نازناوێكی تایبەت هەبووە لەوانەش (ناسرەدین میرزا، قبلەتولسولتان، ساحێبقڕان، پاشای شەهید) چوارەم پادشای ئێرانە لە زنجیرە شاكانی قاجاردا، بۆ ماوەی 50 ساڵ پادشای ئێران بووە.. ئەو رۆژەی كوژرا تەنها یەك رۆژی مابوو بۆ ئەوەی تەمەنی پادشایەتیەكەی پەنجا ساڵ تەواو بكات..

لە ڕووی سیاسییەوە كێشەی تێگەیشتنی هەبووە لەماوەی ئەو 50 ساڵەدا 83 گرێبەستی جۆراوجۆر لەگەڵ وڵاتان بەستووە هەر هەموویان لە زیانی خۆی و ئێران تەواو بووە، ئەم ناوچانەی كە كاتی خۆی سەر بە ئێران بووە لەسەردەمی ئەمدا لە دەستی داون، لەوانەش ئەفغانسانی ئێستا، نیوەی خاكی خۆراسان، سیستان، بەشێك لە توركەمەنستان، بە شێوە لە بەلوچستان، بەشێك لە كوردستان، یەكێك لە كارە دیارەكانی ناسرەدین ئەوە بوو هەر كارێكی دەكرد نیوەناچڵ بەجێی دەهێشت و تەواوی نەدەكرد، پیاوی خراپ و هیچ تیابەسەر نەبووی دەهێنایە پێشێ و پشتی لە پیاوی ئازاو خاوەن كەسایەتی دەكرد، زۆری حەز لە وێنەگرتن و تیرهاویشتن و خەت خۆشی بوو، ئەو شاعیرانە بیری دەكردەوەو وەك كوردەواری دەڵێت (سەرقۆزی بن ئاڵۆز بوو) شارەزایان پێیان وایە رواڵەت جوانێكی دەرون پیس بووە.