07:33 - 07/02/2019

دیوەشاراوەکانی ترسناکترین زیندان‌

پەیسەر

بەڕێوەبەری نوسینی رۆژنامەی (قانون)ی ئێرانی كە ماوەیەكی زۆر لە زیندانی (ئەوین)ی تاران دەست بەسەربووە نامەیەكی پڕلەماناو كینایە ئامێز بۆ سەرۆكی بەشی 209 ی ئەو زیندانە دەنوسێت و لە رۆژنامەكەی خۆیدا بڵاوی كردووەتەوە، (عەلی رەزا نیكویی) بەڕێوەبەری نوسین و سەرۆكی دەستەی داڕشتنەوەی سیاسەتی رۆژنامەكەشە نوسیویەتی: جەناب ئاغای (سەمەد زادە) سەرۆكی بەشی 209 ی زیندانی ئەوین: لەو ماوە درێژەی كە من لای ئێوە بووم، شایەتی هەڵس و كەوتی مرۆیی و موسڵمانی ئێوە بووم كە لەگەڵ تۆمەتبارەكانتاندا ئەنجامتان دەدا، لەدەست دانی چاوی راستم بە هۆی خراپی باری تەندروستی و نەخۆشیە بەئازارەكانمەوەبوو، با ببێـت بەساقەو قوربانی ماریفەتی ئیسلامیتان، سەربەرزی و شكۆمەندیتان بەردەوام بێت...

بەشی 209 ی زیندانی ئەوین كە ئاغای نیكویی لەوێ بووە لەژێر چاودێری دەزگای هەواڵگری ئیتڵاعات دایە، نیكویی لەمیانەی نامەكەیدا نوسیویەتی بۆیە من بەو شێوەیە بۆتان دەنوسم چونكە (هەركەس سوپاسی خەڵك نەكات، سوپاسی خوداش ناكات).
بەپێی هەندێك لەو زانیارییانەی لە بارەی زیندانی ئەوینەوە بڵاوكراونەتەوە بەشەكانی 209 و 240 و 241 لەژێر دەسەڵاتی قوەی قەزائیە (ئەنجومەنی دادوەری)دا نیەو لە لایەن دەزگای ئیتیڵاعاتەوە سەرپەرشتی دەكرێت كە پێكهاتوون لە چەندین ژووری تاكەكەسی و ژووری چەند كەسی و هۆڵی گشتی، بەشی (2أ) راستەوخۆ لە ژێر سەرپەرشتیاری سوپای پاسداران دایە، لەم بەشەدا هاتووچۆی زیندانیانی سیاسی بە چاوی داپۆشراوەوەیە چ جای بگات بەوانەی بیانەوێت سەردانی ئەو بەشە بكەن، جگە لەم بەشە، بەشەكانی 66 و 325 راستەوخۆ لە ژێر بەڕێوەبردنی سوپادایە، بەشی 240 ی زیندانی ئەوین لە دوو قات پیكهاتووە و هەر قاتێكیش راڕەوێكی دوورودرێژی هەیەو لەمبەرو ئەوبەری راڕەوەكەوە ژووری زیندانەكان هەن، ئەو زیندانانە تەنها دەرگایەكی بچووكیان هەیە كە لە دەرگای سندوقی پۆستە دەچێت، وەك باس دەكرێت هەریەكێك لەو ژوورانە 8 مەتری چوار گۆشەیە، لەنێو ژوورەكاندا بەپەردەیەكی قوماش شوێنی سەرئاو و خۆشتن جیاكراوەتەوە، لە ئاسمانی هەریەكێك لەو ژوورانەدا پەنجەرەیەكی بچووك هەیە بۆ گۆڕینی هەواو هاتنە ناوەوەی كەمێك رووناكییە، زیندانی كراوەكە جگە لە تۆزێك ئاسمان هیچ شتێكی تر نابینێت.

دیوارەكانی زیندان هەمووی بە یادگارییە جۆراوجۆرەكانی زیندانیەكانی پێشوو داپۆشراون، یەكێ شیعری لەسەر نوسیوەو یەكێكی دیكە وێنەی كێشاوە، هەیە ناوی خۆی لەسەر هەڵكۆڵیەوەو هەشیانە تاوانەكەی و مادەی مەحكومیەكەی تۆمار كردووە،  هەرچەندە ئەو ژورانە بۆ تەنها یەك كەس دروست كراون بەڵام لە هەلومەرجی جیاوازدا جاری واهەبووە حەوت تا هەشت كەسی تێكراوە.

زیندانی ئەوین لە ساڵی 1972 لەسەردەمی رەزاشای پەهلەویدا لە بناری چیای ئەلبرزو لە باكووری شاری تارانی پایتەخت لەگەڕەكی سەعد ئاباد دروستكراوە، شوێنی زیندانەكە پێشتر ماڵی سەید زیائەدینی تەباتەبائی بووە كە پێشتر و بۆماوەیەكی كەم لە ساڵی 1920 دا پلەی وەزیری هەبووەو هەندێك لەسەرچاوەكانیش باس لەوە دەكەن تەباتەبائی نووسەریش بووە، لە سەردەمی شادا هەریەك لە ئایەتوڵا تاڵەقانی و ئەكبەری هاشمی رەفسنجانی و مەسعودی رەجەوی-سەرۆكی پێشووی موجاهیدنی خەلق- و چەندینی تر لە ئەون زیندانی كراون.
زیندانی ئەوین لە چەند بەشێك پێكهاتووە، لەوانەش: بەشێكی گەورەی بریتیە لە گۆڕەپانێكی گەورە بۆ لە سێدارەدان دانراوە، هۆڵی دادگایی كردنی هەر بەشێك بە جیاوازیی، بەشەكان بۆ تاوانبارانی ئاسایی و تاوانبارانی سیاسی جیاوازە و بەشی ژنان و پیاوانیش پێكەوە نین. 

لەسەردەمی رژێمی شاهەنشاهیدا لەلایەن دەزگای هەواڵگری (ساواك)ەوە بەڕێوەبراوە. زیندانەكە بەشێوەیەك دیزانین كراوە كە بۆ 320 زیندانی ئاسایی و 20 كەسی تاكەكەسی و 300 كەس لە نێو دوو هۆڵی گشتی گەورەدا، ساڵی 1977 فراوانكراوە بۆ وەرگرتنی 1500 كەس و 100  زیندانی تاكەكەسی بۆ ئەوانەی كە كێشەی سیاسییان هەیە.

دوای هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی ئێران جارێكی تر زیندانەكە فروان كراوە، بەجۆرێك جێگەی 15 هەزار كەس ببێتەوە، ئەمە جگە لەو بەشەی كە پێی دەگوترێت –راگرتن- كە دوای یەكلایی بوونەوەی كێشەكان ئەگەر حوكم بدرێن رەوانەی زیندانەكانی (قزڵ حەسار) و (گەوهەر دەشت ) یان هەر زیندانێكی تر دەكرێت.

زیندانی ئەوین بە یەكێك لەو زیندانە بەناوبانگانەی ئێران دێتە ئەژمار كە لە رووی بەڕێوەبردنەوە زۆر توندەو توانایەكی ئێجگار گەورەی مادی و مرۆییان خستۆتە بەردەست، ئەوەندە ناوبانگی بەهێزی هەیە كە وەزارەتی دارایی ئەمەریكا ناوی خستوەتە رێزی ئەو ئیدارانەی كە لە لیستی رەشدان و هەركەس و لایەنێك هاوكاریی مادی و مەعنەوی بكات وەك تاوانبار سەیر دەكرێت و هەر كەسێك لەو زیندانەدا كار بكات مافی ئەوەی نیە سەفەری وڵاتی ئەمەریكا بكات. 

ئەوانەی چوونەتە نێو ئەو زیندانەوە تەواوی كاتی حوكمەكەیان تەواو كردووەو لێخۆش بوون نەیگرتوونەتەوە، بەشێك لەو زیندانیانەش كاتێك فەرمانی لە سێدارەدانیان بە هەر هۆكارێك بۆ دەرچووە هەر لەو زیندانەدا فەرمانەكە جێبەجێكراوە.
یەكەم بەرپرسی ئەو زیندانە لە سەردەمی شۆڕشی ئیسلامی ئێراندا (محمد كاشوی) بووە بەڵام ئەو بەرپرسە لە ناوەڕاستی ساڵی 1981 تیرۆر كرا، لەدوای ئەو (ئەسەدوڵا لاجوردی) دانراوە كە پێشتر وەك دیارترین و گەورەترین داواكاری گشتی تاران ناسرابوو تا ساڵی 1985 لەوێ كارەكانی بەڕێوە بردووە ناوبراو لە ساڵی 1988 لە لایەن رێكخراوی موجاهیدینی خەلقەوە كوژرا. پاشان سەید حەسەنی مورتەزەوی و دوای ئەویش چەندین بەرپرسی دیكە هاتوون و لە ئێستەشدا (عەلی ئەشرەف رەشیدی ئەقدەم) لێپرسراوی ئەوی زیندانەیە.

زیندانی ئەوین دەكەوێتە نێو بازاڕێكی قەرەباڵغ وناو چەیەكی بازرگانی بەناوبانگی سەعدئابادی تاران، لە نزیكی ئەو زیندانە چەندین كافتریاو شوێنی حەوانەوە هەیە، كاتێك كەسێك دەچێتە ئەو ناوچەیە یەكسەر چاوی دەكەوێتە سەر دیوارە بەرزەكانی و لە سەروو دیوارەكەشەوە تەلی دڕكاوی هەیە، پاشان سەرنج دەچێتە سەر ئەو تابلۆیانەی كە لە هەموو جێگەیەكی ئەو دەوروبەرە هەڵواسراوەو بە زمانە جیاوازەكان نوسراوە (وێنەگرتن و ڤیدیۆكردن لەم شوێنە نزیكەكانی زیندان قەدەغەیە).

جگە لە بوونی مەترسی لە سەر ئەو زیندانە، گرنگی شوێنەكەی و بایەخە بازرگانیەكەی وای كردووە لە بەرپرسانی ئەو وڵاتە كە بیفرۆشن بە شارەوانی یان هەر دەزگایەكی دیكەی حكومی یان ئەهلی و لە دەرەوەی تاران زیندانێكی گەورەتری پێ دروست بكەن، بەڵام تا ئێستەش نەگەشتوونەتە هیچ ئەنجامێك لەو بارەیەوە.

بە پێی راپۆرتە رۆژنامەوانیەكان و راپۆرتەكانی مافی مرۆڤ لە ئێران بەشی ژنانی زیندانی ئەوین لە لایەن (قوەی قەزائیە)ەوە بەڕێوە دەبرێت و (صادق ئاملی لاریجانی) سەرپەرشتیاری ئەو بەشەیە، بەڵام بە پێی قسەی ئازادكراوەكانی ئەو بەشە قوەی قەزائیە تەنها ناوێكە بۆ خەڵەتاندنی خەڵك و چەواشەی دەزگا راگەیاندنەكان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و رێكخراوەكانی ژنان، ئەگینا لە راستیدا دەزگای هەواڵگری ئیتیڵاعات بەڕێوەی دەبات. 

ئەوانەی كە خاوەنی ئەم بیروڕایەن ئەوە بەبەڵگە دەهێننەوە كە ماوەی دە ساڵ دەبێت هیچ رێكخراوێكی بیانی و مافەكانی مرۆڤ و ژنان رێگەیان پێنەدراوە سەردانی ئەو بەشە بكەن. بەگوتەی ئەو ژنانەی كە حوكمەكانیان تەواو كردووە ئێستەئازاد كراون و قسەیان بۆ رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ كردووە بە هەموو شێوەیەك بێبەش كراون لە چارەسەری پزیشكی و تەنانەت سەردانی خێزانەكانیشیان بە منداڵە بچووكەكانیشیانەوە سنورداركردووە، رێگەیان پێنەداون تەلەفۆن بۆ دەرەوە بكەن خۆ ئەگەر رێگەشیان پێدرابێت لە ڕێوڕەسمێكی زۆر ئەمنی توندا بووەو بۆ كاتێكی دیاریكراو. نەك هەر ئەوە بەڵكو بێبەش بوون لە سیستەمێكی خۆراكی گونجاو. ئەو كەسانە بە كورتی لە بارەی ئەو بەشەوە دەڵێن: شوێنێكی تەنگ و بێ پەنجەرەی گونجاو پیس و پۆخڵ و ناتەندروستە.
بە پێی سەرچاوەكانی مافی مرۆڤ و سەندیكا و رێكخراوە جۆراوجۆرەكان ئەوانەی دەبرێنە زیندانی ئەوین پێكهاتەی جۆراوجۆرن، رۆژنامەنوس، هونەرمەند، بەهایی، مەسیحی، چالاكانی سیاسی كورد، موسڵمانی سونی،ئەندامانی گروپە عیرفانیەكان، ئەوانەی سەر بە رێكخراوی موجاهیدینی خەلقن...و هی تریش
هەرچەندە زۆرێك لە بەرپرسەكانی ئەو زیندانە چەندین جار داوایان كردووە ئەوانەی پەڕاوی سیاسییان هەیە نەهێنرێنە ئەو زیندانە، بەڵام تا ئێستە گوێ نەدراوە بەو داوكارییەو زیندانیانی سیاسی لەوانی تر تەنها لە رێگەی بەش و ژوورەكانەوە لە یەكتری جیادەكرێنەوە.

هۆڵی ژمارە 12  تایبەت كراوە بۆ سیاسیەكان و ئەوانەی كە گیرۆدەی مادەی هۆشبەرن، پێدەچێت لەم رێگەیەوە بیانەوێت كەسە سیاسیەكان كێشەی دەرونییان بۆ دروست بێت، یان لەو رێگەیەوە ئەوانیش ئالوودەی مادە هۆشبەرەكان ببن.
بەپێی وتەی زیندانیكراوەكان لێكۆڵەرەكان و ئەوانەی خەریكی ئەشكەنجەن هەمیشە پزیشكێكی نێو زیندانەكە لەگەڵ خۆیان دەبەنە لای ئەشكەنجەدراوەكە بۆ ئەوەی پێیان بڵێت تا كەی لێی بدەن و بە چ رێگەیەك ئازاری زۆر دەكێشێت و نامرێت. وەك ئەوان باسی دەكەن ئەو دەرمانانەی پێیان دەدرێت هیچ ناوونیشانێكی لەسەر نیەو ناشزانن بۆچی نەخۆشی یان ئازارێك بەكاردێت، زۆر جار ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی دەرمانەكان بەكار نەهێنرێن، ئەوانەشی كە دەیانەوێت لە نەخۆشخانەكانی دەرەوەی زیندان لەلایەن دكتۆری تایبەتمەندی وەك چاوو دڵ و دەروونی یەوە ببینرێن، جاری واهەیە بۆ وەرگرتنی رەزامەندییەك دەبێت شەش مانگ چاوەڕێ بكەن. یەكێك لەو دیاردە مەترسیدارانە ئەوەیە كە بۆ پڕكردنەوەی تەنها یەك ددان بە خراپترین جۆر بڕی دوو ملیۆن تومەنیان لێوەردەگیرێت. 

بە پێی وتەی یەكێك لەزیندانیەكانی ئەوین بوونی فرۆشگای نێو زیندان كە لە هۆڵی ژمارە 12 هەیە بووەتە جێگەی پەیداكردنی پارەیەكی زۆر بۆ ئەو بەرپرسانەی فرۆشگاكە بەڕێوە دەبەن، بەو پێیەی نرخی شت و مەكەكانی كە زۆرینەیان خۆراكین و ماوەی بەسەرچوونیان زۆر نزیكە بەبەراورد بە نرخی ئاسایی خۆی چەند بەرامبەرە.
یەكێك لەو دیاردە سەیرانەی لە زیندانی ئەوین دا هەیە چوونە ژوورەوەی هەندێك شت و مەكی قاچاخ و قەدەغەیە بۆ نێو زیندان لەلایەن فەرمانبەر، یان سەرباز و پاسەوانەكانەوە، بۆ نموونە بردنە ژوورەوەی مۆبایلی مۆدێل كۆنی بەكارهێنراوو سیمكارتی جۆراو جۆر بە نرخی زۆر خەیاڵی یە ، مۆبایلێكی 200 هەزار تومانی لە نێو زیندان دەدرێت بە سەروو دوو ملیۆن و زیاتریش، پاش چەند رۆژێك هەر لە لەلایەن ئەو كەسانەوە شكات دەكرێت و لە گەڕانێكی خێرادا دووبارە لێیان وەردەگیرێتەوەو جارێكی تر دەفرۆشرێتەوە بە یەكێكی دیكە.

سەردانی كردنی زیندانیانی ئاسایی جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ زیندانیانی سیاسی، ئەوانەی زیندانی ئاسایین و دۆسیەكانیان یەكلایی بوەتەوەو حوكم دراون بەم شێوەیەیە:
هەفتانە لە پشتی شووشەو بە ئامادەبوونی كەسێك 25 دەقیقە تەلەفۆن كردن، لەكاتێكدا ئەو تەلەفۆنە لە ژێر چاودێری ورد دایە. هەر مانگێك  جارێ‌ خانەوادە دەتوانن نیو كاتژمێر بیبینن، سەردانی تایبەت و خێزان(هاوسەر) پێنج كاتژمێرە. بەڵام بۆ زیندانییانی سیاسی، پەیوەندی تەلەفۆنی چاودێری كراو تەنها 10 تا 15 خولەكە، چاوپێكەوتنی رووبەڕوو تەنها 15 خولەك و سەردانی تایبەتی (هاوسەر) 2 تا 3 كاتژمێرە. 
بەڵام لەرێگەی نایاسایی و پارەدان بەبەرپرسەكانی ئەو زیندانە هەمیشەیی و كراوەیەوە و سنورێكی دیاری كراوی نیە، هەر بۆیە ئەوانەی كە باس لە رەوشی ناوخۆی زیندان دەكەن دەڵێن زیندانەكانی ئیران بوونەتە سەرچاوەی دەرامەتێكی گەورە بۆ بەرپرسەكانی.
كەس و كاری زیندانی كراوەكان لەخودی زیندانیەكان زیاتر ئازاری دووری دەكێشن و چەندین جار بارودۆخی خۆیان لای بەرپرسانی قوەی قەزائیە باس كردووە، دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتەش كەسێكیان بەناوی (رۆستەمی) بۆ زیندانی ئەوین داناوە تا وەڵامی پرسیاری خانەوادەكان بداتەوە بەڵام ئەوان زۆر نیگەرانن لە هەڵس و كەوتی رۆستەمی و پێیان وایە ئەو كەسە نایەوێت كارەكانیان بۆ ئاسان بكات و هەركاتێكیش نامەیەك یان داواكارییەكی زیندان بگاتە لای بەرپرسان هەرگیز وەڵام نادرێنەوە.
قوەی قەزائیەو میدیاكانی ئێران زۆر باس لە بوونی هۆڵی وەرزشی و كتێبخانەو رەوشی تەندروستی باشی نێو ئەو زیندانانە دەكەن، بەڵام زیندانیەكان ئاماژە بەوە دەكەن هەرچەندە ئەوانەش هەبن بەڵام وەك خواردنی شیرینیە لە زاری كەسێكی نەخۆشدا، ئەوان ئازادییان دەوێت نەك زیندان، ژیانیان دەوێت نەك مەرگی لەسەرخۆ..

دیارترین ئەو كەسایەتیە ئێرانیانەی لە زیندانی ئەوین بۆ ماوەی جیاواز زیندانی كراون، ئیحسانی تەبەری شاعیرو سیاسەتمەرداری چەپ و سەرۆكی حیزبی تودە-شیوعی- ئێران، ئیحسان مازندەرانی نوسەر و رۆژنامەنووسی بەناوبانگ و نزیك لە هاشمی رەفسنجانی، توێژەری بواری فەلسەفە و جێگری بەڕێوەبەری یونسكۆ و راوێژكاری فەرەح پەهلەوی، ئەحمەدی موفتی زادە، رێبەری كوردە سونەكانی ئێران، ئەو رۆڵی هەبوو لە سەرخستنی كۆماری ئیسلامی و دواتر هەرخۆیان خستیانە زیندان و كوشتیان، سەید ئەسەدوڵا لاجوردی كە خۆی سەرۆكی زیندان و دادگا بووە لەبەر ئەوەی كێشەی هەبووە لەگەڵ بنەماكانی كۆماری ئیسلامی ئێران خراوەتە زیندانی ئەوین كە خۆی بەڕێوەبەری بووە، ئەسفەندیار منفەرد زادە هونەرمەندی مووزیك، ئەكبەری گەنجی رۆژنامەنووس و چالاكی سیاسی، بیهزاد نەبەوی یەكێك لە دامەزرێنەرە سەرەكیەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران. پیروز دەوانی رۆژنامەنووس و وەرگێڕ و چالاكی چەپ، حەسەنی زارع، سەرۆكی كۆمیتەی داكۆكی كردن لە زیندانیانی سیاسی و یەكێك لە رابەرانی بزووتنەوەی خوێندكاری، حەسەن مورتەزەوی وەرگێڕی بواری فەلسەفە، حسین عەلی مونتەزەری رابەری گەورەو دیاری كۆماری ئیسلامی ئیران و سەرۆكی ئەنجومەنی خوبرەگان و جێگری ئیمام خومەینی، سەید حسین بروجردی ،رامین جیهان بەگلوو فەیلەسووف و نیشتەجێی كەنەدا، سەید مەهدی هاشمی سیاسەتمەدا و ماوەیەكی زۆر سەرپەرشتیاری وەزارەتی دەرەوەی ئێرانی كردووە، عەبدوڵای نوری ئەندامی پەرلەمان و نوێنەری ئەسفەهان و نوێنەری خومەینی لەو شارە، ماشەڵا شەمسولواعیزین راوێژكار و شارەزا لە بواری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، موحسینی كەدیوەر، نوسەر و بیریاری ناودار و یەكێك لە رەخنەگرانی كۆماری ئیسلامی ئێران، نەرگس محمدی چالاكی بواری مافەكانی مرۆڤ، نورالدین كیانووری كرتێری حیزبی تودە، هالە ئەسفەندیاری توێژەر لە بواری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دانیشتوی ئەمەریكا، ئەمیر هۆشەنگی ئیبتهاج –ا سایە- شاعیری بەناوبانگی ئێران .... ئەمانەو هەزاران كەسی تر ..

بە پێی هەندێك سەرچاوەی نافەرمی راگەیەنراو كۆی زیندانە فەرمیەكانی ئێران 202 زیندانی گەورەیەو 111 یان راستەوخۆ لەژێر دەسەڵاتی قوەی قەزائیە(ئەنجومەنی دادوەری)دایەو 51 یان راستەوخۆ دەزگای هەواڵگری ئیتڵاعات بەڕێوەی دەبات ، سوپای پاسدارانیش 22 زیندانی تایبەت بە خۆی هەیە و زۆرینەشیان دەكەونە ناوچە كوردنشینەكان و ناوچە سونە نشینەكانی پارێزگای بەلوچستان و پۆلیسی ئەو وڵاتەش خاوەنی تەنها 8 زیندانە.. هەرچەندە شارەزایان باوەڕیان وایە زیندانەكانی ئێران ژمارەیان زۆر لە 202 زیندان زیاترە، خۆ ئەگەر ئەو ژمارەیەش بە راست وەربگیرێت ئەوا هەر پارێزگایەكی ئەو وڵاتە كە ژمارەی (31) پارێزگایە، نزیكەی  (7 ) زیندانی بەردەكەوێت.