07:45 - 04/02/2019

لێبوردنی گشتی بۆ سیاسیەكان و كرانەوەی ئابووری توركیای بە كوێ‌ گەیاند؟‌

پەیسەر

بەشــــی ســــێیەم

بەشی یەكەم و دووەمی ئەم بابەتە بە شێوەیەكی خێرا گرنگی بەهەڵدانەوەی لاپەڕەكانی مێژووی سیاسی وڵاتی توركیا دەدات، بە خێرایی باس لە رۆشتنی دەوڵەتی عوسمانی و كۆتایی هاتنی خەلافەتی ئیسلامی توركەكان كراوە، دوای ئەویش دروستبوونی دەوڵەتی كۆماری بەسەرۆكایەتی ئەتاتورك و پاشان دوای كۆمەڵێك گۆڕانكاری و دروستبوونی كابینەی جیاوازی حكوومی و كێبەركێ لەنێوخۆی وڵاتدا لەنێو حیزبە سیاسیەكاندا و دەركەوتنی دیاردەی زۆرینەو كەمینەی پەرلەمانی دێتە ئاراوە. 

 
دواجار لەئەنجامی كرانەوەی دەرگای دیموكراسی، هاتنە پێشەوەی حیزبی ئیسلامی و  دواتریش دەستێوەردانی سوپا (ئەرگەنەكۆن) لە كایە سیاسیەكان و دۆزینەوەی رێگە چارەیەك بۆ كۆتایی هێنان بەو دۆخە نەخوازراوەی كە هاتببوە پێش باس كراوە.
هەر لەو دوو بەشەدا تیشكێكمان خستۆتە سەر پێكهێنانی حكومەتەكەی عەدنان مەندەریس كە بە كوشتنی خۆی كۆتایی هات و پاشان هاتنە سەركاری بڵند ئەجەویت كە بەڕەگەز كوردەو چەپێكی میانڕە ناسرابوو، لەداوی ئەویش دروست بوونی هاوپەیمانی لە نێوان سلێمان دیمریل و نەجمەدین ئەربەكان هاتە كایەوە. كاتێك سوپا هەست بە مەترسی دەكات بڕیار دەدات دەستێوەردان بكات و لە رێگەی كوەتایەكەوە 1980 دێنەوە مەیدانەكەو حكومەتی سەربازی رادەگەیەنێت.

بۆ تەواو كردنی ئەو مێژووە لەم بەشەدا هەوڵ دەدەین هەندێك سەرەقەڵەمی ئەو گۆڕانكارییانەتان بۆ بگوازینەوەكە دەكەوێتە دوای هاتنە پێشەوەی دەسەڵاتی سەربازیی:

كودەتای ساڵی 1980 سەری گرت، هەموو سەرنجەكانی سوپا لەسەر ئەوەبوو چۆن بتوانێت شكۆی شكاوی وڵات بگەڕێنێتەوە، بەتایبەتی ئەو دەستوورەی 1962 دانرابوو، ترسان لە هاتنە سەركاری پارێزكاران ببوە هۆی شكاندنی ئەو شكۆیە، بەڵام لە راستیدا هۆكارەكەی ئەوە بوو كە ناجێگیریەك لە سیاسەتی وڵاتەكەداهەبوو،  ئەوەش ببوە هۆی ئەوی كێشەی گەورە لەنێو كۆمەڵگەدا سەر هەڵبدات.
 لەم روەوە ساڵی 1982 گۆڕانكاری بەسەر دەستوودا هات، دووبارە بۆچوونی تاكڕەوی هاتەوە سەركارو دەستوور رەتكرایەوە، پێگەی سەرۆك كۆمار بەهێزكراو ، فەرماندەی سوپا (كەنعان ئاورین)كرا بە سەرۆك كۆمار، بە پێی دەستوورە نوێیەكە (ئەنجوومەنی ئاسایشی نیشتیمانی) بە ئامادە بوونی هەندێك لە بەرپرسانی سەربازی چاودێری كارەكانی حكومەتی دەكرد، هەر بەپێی ئەو دەستوورە نوێیە هەر حیزبێك ئەگەر بە ڕێژەی (10%)ی دەنگەكان بەدەست نەهێنێت ناتوانێت بچێتە پەرلەمان، هۆكاری دیاری كردنی ئەو رێژەیە بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە رێگری لە حیزبە بچووكەكان بكرێـت و دۆخێكی تاڕادەیەك ئارام بگەڕێتەوە.

سوپا بۆئەوەی بتوانێت دەست بگرێت بەسەر دیاردەی چەپڕەو ڕاستڕەوی دا كە لەئەنجامی پشێوی و نالەباری دۆخی توركیای حەفتاكاندا هاتبووە ئاراوە، كۆمەڵێك حیزبی نوێ هاتبوونە مەیدانەكەوە، لەسەروو هەمویانەوە (دیموكراتیەكان  وەك حیزبێكی راست)و (حیزبی گەل وەك حیزبێكی چەپ).
بەڵام بە پێچەوانەی بۆچوونی سەربازەكانەوە خەڵكی روویان لە حیزبێكی نوێ كرد كە تازە لەلایەن توركت ئوزالەوە دروستكرابوو، توركت ئوزال بەرپرسی پلاندانی حكومەتەكەی سلێمان دیمریل بوو، تا پیش كودەتاكە كارو باری وڵاتیات بەڕێوە دەبرد، ئوزال بە هۆی ئەزموونە كەڵەكە بووەكان و پەیوەندییە باشەكانی لەگەڵ كەرتی تایبەت دوای كودەتاكە بەناچاری لەلایەن سەربازەكانەوە هەڵبژێرا بۆ ئەوەی ببێتە بەرپرسی بەرنامە ئابووریەكانی وڵات.

فرسەتی زێڕین:

دەیەی هەشتاكانی سەدەی رابوردوو هەلێكی زێڕین بوو بۆ پارێزكاران، ئەوەش بە هۆی ئەوەی چاوو سەرنجەكانی سوپا تەنها لە سەر چەپەكان بوو، لەو رۆژانەدا چەپەكان بە نوێنەر و دەستێوەردەری یەكێتی سۆفیەت دەهاتنە ئەژمار، لەبەر ئەوە بۆ یەكەمجارلە مێژووی ئەو وڵاتەدا سەربازەكان مەیلیان بەلای پارێزكارەكاندا رۆشتووە، سوپا بۆ ئەوەی لە بەرامبەر هەڵمەتی راگەیاندنی چەپەكاندا رابوەستێت بوارێكی كردەوەو رێگەی دا بە گوتنەوەی وانەی ئاینی لەناو مزگەوتەكاندا.
بەڵگەی دووەمیش ئەوەیە لەوكاتانەدا جیهان بەرەو سەرمایەداریی هەنگاوی هەڵدەگرت، لە سیاسەتەكانی  رێگان لە ئەمەریكا و مارگریت تاتشەر لە بەریتانیاوە بگرە تا دەگاتە هاتنە پێشەوەی چین (لەسەردەمی دنگ شیاو پنگ) هەموویان بەرەو ئابووری سەربەخۆ هەنگاویان دەنا، ئەوانە ببونە هۆی ئەوەی لەناوخۆی وڵاتدا بەشان وباڵی سەرمایەداری رۆژئاوادا هەڵبدرێت، ئەم كارەش هەلێكی زێڕین بوو بۆ نوێبوونەوەی پارێزكاران.

كاتێك پشتیوانی كردن لە راستڕەوەكان بوو بەكردار، ئەوە ئەو چركەساتانە بوو كە چەندین ساڵ بوو  پارێزكارەكان چاوەڕێی بوون بۆ ئەوەی وڵات بەرەو ئابوورییەكی لیبراڵ ببەن، رۆشتن بەرەو ئابووری لیبراڵانە لەرێگەی پرۆژەی بچووك و مام ناوەندەوە رێگەیەك بوو لەبەردەم چینی خواروو مام ناوەندی كۆمەڵگەدا بۆ هاتنە پێشەوەو شكست خواردنی سەرانی دیاری سیاسی و ئابووری پێشوو، ئەم گۆڕانكارییەش تاڕادەیكی زۆر توانیبووی (ناوبانگێكی باش) و (كەم كردنەوەی رۆڵی سوپا) بێنێتەوە ئارا.
لەو بارودۆخەدا توركت ئوزال بە كەسێكی گونجاو بۆكاتێكی شیاوی كۆمەڵگە دەهاتە پێش چاو، ئەو توانی هەلەكە بقۆزێـتەوە و دەروازەیەكی گونجاو بدۆزێتەوە، ئەو حیزبێكی هەبوو بەناوی (نیشتیمانی دایك)و زۆرینەی راستڕەوەكانی وڵات لە دەوری كۆببونەوە لە لیبراڵە دیارەكانی توركیاوە تا دەگەشتە ئیسلامیە توندڕەوەكان.

بە پێچەوانەی رابوردوو بۆچوونی پارێزكاران دابەش بوون بەسەر حیزبەكانی ئەربەكان و دیمیریل دا، ئەمەش دەروویەكی زۆر باش بوو بۆ ئەوەی جارێكی دی بێنەوە سەر شانۆی سیاسی وڵات، جارێكی دیكە لە داوی كودەتاكەوە زۆرینەی سیاسیەكان لە لایەن سوپاوە خرانە زیندانەوە، ئەمەش رێگەی بۆ توركت ئوزال خۆشكرد كە بەتەنهایی حكومەت پێكبهێنێت و خۆی ببێـتە سەرۆك وەزیران.

شارەزایان پێیان وایە سەردەمی ئوزال واتە گەڕانەوەو دەركەوتنەوەی سەردەمی عەدنان مەنەریس، هەرچەندە سوپا زۆر لەدژی مەندەریس و شێوە بیركردنەوەكانی ئەو بوو، بەڵام دۆخەكە بەجۆرێكی دیكە گۆڕاو دەرگای بەڕووی ئۆزال دا كردەوە.
شارەزایان پێیان وایە ئەو هەلە زێڕینە هەروا ئاسان نەبووە و رووبەڕووی كۆمەڵێك كێشەو ئاریشەی گەورە بووتەوە، یەكەم ئاستەنگ بریتی بوو لە سەرهەڵدانی جەنگ لە نێوان سوپا و پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)لە باشووری وڵاتی توركیا.
 ساڵی 1987 بە هۆی لێبوردنی گشتی بۆ سیاسیەكان و هاتنە دەرەوەیان لە زیندان رێكەوتنێك لە نێوان (دیمیریل و ئەربەكان و ئەجەویت) ئەنجام دراو هەرسێكیان گەڕانەوە سەر تەختی شانۆكە، دیمریل درێژەی دایەوە بە حیزبەكەی خۆی، ئەربەكان حیزبی (رەفاه)ی دامەزراند و ئەجەویدیش حیزبی بویەوە بە سەرۆكی چەپی دیموكرات، ماوەیەك پێش لەو لێبوردنە حیزبێكی نوێ لەلایەن نەوەیەكی عیسمەت ئەنینۆ وە دامەزرابوو بەناوی (ئەردال ئەنینۆ) و خۆی بە سەرۆكی حیزبی سۆشیال دیموكرات دەناساند.
ساڵی 1989 توركت ئوزال بوو بەسەرۆك كۆماری توركیاو شوێنەكەی خۆی (سەرۆك وەزیران)ی سپارد بە مەسعود یەلمازی جێگری خۆی كە زۆر لاواز بوو، ئەڵبەتە یەڵماز نەیتوانی دەنگدەران و لایەنگرانی حیزبەكەی خۆی باوەڕ پێبهێنێت، ئەو نەیتوانی توانا سیاسیەكانی خۆی نیشان بدات و لەشەقاما بیچەسپێنێت، هەبۆیە خەڵكی روویان لە دیمیریل كرد و بووە هۆی ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی 1991 دا دەنگی زۆر باش بەدەست بهێنێت و بگاتەوە بە سەرۆك وەزیریی دا،  لە ساڵی 1993 بە هۆی نەخۆشی دڵەوە لە پڕ ئۆزال كۆچی دوایی كرد، دیمیریل بوو بە سەرۆك كۆمار، وڵات رووبەڕووی بۆشایی سیاسی بوویەوە و دۆخەكەی گەڕاندەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی پێكەوەیی و هاوپەیانی.

ئیسلامیەكان بەرەو لووتكە:
راستڕەوەكان (بەهەموو شێوەكانیانەوە) لەكاردا بوون بۆ ئەوەی خۆیان نمایش بدەنەوە، هەر لەو سەرو بەندەدا ئیسلامیەكان وەك هێزێكی گەورە هاتنە گۆڕەپانەكەوەو توانییان سنووری 10% ی پەرلەمانی بشكێنن و بە توانایەكی باشەوە بە ڕێژەی 17% لە ساڵی 1991 حیزبی رەفاه لە مێژووی ئەو وڵاتەدا بەشداری پەرلەمانی كرد و پلەی چوارەمی بۆ حیزبەكەی مسۆگەر كرد.
بەڵام ئەوەنەی پێنەچوو لە ساڵی 1995 دا روداوێكی لەناكاو هاتە پێش و ئیسلامیەكان توانییان ببنە براوەی یەكەمی هەڵبژارنەكان، حیزبی (نیشتمانی دایك)ی یەلماز گۆنای چووە پلەی دووەم و حیزبی (رێگەی راست)ی تانسۆ چیلەر بووە پلەی سێیەم ، چیلەر لە كاتێكا كە دیمریل بووە سەرۆك كۆمار بوو جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ، چەپەكان بە سەرۆكایەتی ئەجەوید بە تەواوی لەو هەڵبژارنەدا پاشەكشەیان كرد، دواجار لە رێگەی رێكەوتنی نێوان ئەربەكان و چیلەر حكومەتی هاوپەیمانی پێكهات، ئەربەكان بووە سەرۆك وەزیران و چیلەریش بووە جێگری.

كارێكی ئاسایی و چاوەڕوان كراو بوو كە سوپا(بەشێوەیەكی نەرم و هێواش كاری دەكرد و درێژەی بەكارەكانی دەدا) چاوی بە دەوڵەتەكەی ئەربەكان هەڵنەیەت، لە كۆتاییدا ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیی لە ساڵی  1997 بڕیارێكیان دەركرد و (ئەربەكان)یان ناچار كرد بە واژۆكردنی، بە پێی ئەو بڕیارە دەبێت سەرجەم ئەو قوتابخانە ئاینیانەی لەسەردەمی ئەودا كرابوونەوە دابخرێن و مۆڵەتی كاركردنی هەندێك لە تەریقەتە سۆفیەكان هەڵبوەشێنێتەوە.
لە كۆتاییدا ئەو بڕیارە ئەربەكانی ناچار بە دەست لەكار كێشانەوە كرد، پاش ماوەیەك دادگای یاسایی دەوڵەت بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی حیزبەكەی (رەفاه)ی دەركرد، بیانووی هەڵوەشاندنەوەكەی بریتی بوو لە (تێكدان و لەبەر یەك هەڵوەشانی پایەی سیكۆلارزم –عەلمانیەت-ی توركیا)، خودی ئەریەكانیش هەموو جۆرە چالاكیەكی سیاسی لێ قەدەغەكرا،  دواجار هەموو ئەو هێزانەی كە لەو بازنەیەدا دەخولانەوە بەسەرۆكایەتی (رەجایی كۆتان) حیزبی (فەزیلە)یان دامەزراند.
كۆتان لە هەڵبژاردنەكانی 1999 دا نەیتوانی سەرنجی دەنگدەران بۆخۆی مسۆگەر بكات، هەرچەندە راستڕەوەكان نیوەی دەنگەكان(50%)یان بەدەست هێنا بەڵام دەنگەكان بڵاوەیان كردبوو لەناو چەند حیزبێكدا، بۆیە هەموو دەنگە پەرتەوازەكان كەوتنە نێو سەبەتەكەی ئەجەوید و كردیە حیزبی یەكەمی هەڵبژاردنەكان.

ئەجەوید دوای سەركەوتنەكەی دەوڵەتی هاوپەیمانی پێكهێنا لەگەڵ )نیشتیمانی( دایك و نەتەوە پەرست(مەهەپە) و ئەوەش بووە هۆی ئەو بارە نالەبارەی كە بەسەر ئابووری توركیادا هات لە ساڵی 2001 دا. دواتر لە ساڵی 2002 هەڵبژاردنی نوێ ئەنجامدرا و هیچ حیزبێك نەیتوانی بەربەستی 10% تێپەڕێنێت جگە لە حیزبێكی تازە دامەزراوی (دادو گەشەپێدان) كە بەحیزبێكی پاشخان ئیسلامی ناوبانگی دەركردبوو،  لەگەڵ حیزبی كۆماری خواز كە لەلایەن (دەنیز بایكاڵ) ەوە دامەزرابوو توانیبووی بەربەستە یاساییەكانی چوونە پەرلەمان بشكێنێت.

لای شارەزایانی هەڵبژاردن و رەوشی توركیا ئەو هەڵبژاردنە بە مەرگی سیاسیە كۆنەكانی توركیا ناو دەبەن، بەمەرجێك تا كاتی هەڵبژاردنەكانیش زۆرینەی بۆچوون و شرۆڤەكان لەسەر ئەوە بوون كە (تانسۆچیلەر)  یان (باخچەلی) براوەی یەكەم دەبن.

(رەجەب تەیب ئەردۆگان) بە هاوكاری هاوڕێكەی (عەبدوڵا گویل) توانییان حیزبی (دادو گەشەپێدان) بگەیەننە ترۆپكی دەسەڵات و هەڵبژاردنەكانی توركیا، ئەو بە هۆی ئەزموونی پێشووتری لە شارەوانی ئەستانبوڵ دا لە نەوەدەكانی سەدەی رابوردوودا ناوبانگێكی گەورەو لەبەرچاوی بەدەست هێنابوو، لەو ماوەیەدا كە سەرۆكی شارەوانی بوو چاكسازییەكی گەورەی لە نێو ئەو شارەدا ئەنجام دابوو، بەڵام لە دوای ئەوەی حیزبی رەفاه هەڵوەشایەوە ئەویش ناچار بوو دەست لەكارەكەی بكێشێتەوەو بە چەند دێڕە شیعرێك ئەو دۆخە لێكبداتەوە، دواتر دادگا شیعرەكەی بە جوڵاندنی مەزهەبی و ئاینی لێكدایەوەو ئەوەش بوو بەرێگر لەوەی خۆی كاندید بكات.

نەوەدەكانی سەدەی پێشوو بە مردنی ناوەختەی ئۆزال بۆشاییەكی گەورەی دروستكرد، شارەزایان ئەو دەساڵە بە (دەساڵەی سووتان) ناودەبەن، فرسەتە زێرینەكان لەنێوچوون، كاریگەریەكانی سوپا لە سیاسەتی وڵاتدا تۆختر بوویەوە، هەرچەندە زۆرینەی سیاسەیەكانیش لەنێوخۆی وڵاتدا بوون و خەریكی كاری سیاسیش بوون. ساڵی 2002 لەناكاو و بێ پێشەكی سیاسی(دیار) پارتی دادو گەشەپێدان هاتە سەر شانۆی سیاسی، بە پێی قسەی توێژەران ئەم حیزبە درێژەپێدەری ئەو بەرنامانە بوو كە لەلایەن حیزبی (نیشتمانی دایك)ەوە لە ساڵی 1993 نەخشەی بۆ كێشابوو.

لەبەر ئەوەی لە گۆڕەپانەكەدا ركابەری سەرەكی لە ئارادا نەبوو،  سەركەوتنی دادوگەشەپێدان بەمانای سەركەوتنی راستڕەوەكان لێكدرایەوە، هەر لەبەر ئەوەبوو لە دوای ساڵی 2002  پارێزكاران پەرتەوازە نەبوون و بۆچوونەكانیان لەیەكەوە نزیك بوو، پارتی دادو گەشەپێدان تا دەهات بەرەو لووتكە هەنگاوی دەنا، توانی بازنەیەك بە دەوری هەموو كایە سیاسیەكانی دەوڵەتی توركیادا بكێشێت، هەر بۆیە چاودێران و شرۆڤەكاران پێیان وایە لەنێو سەرجەم گۆڕانكاریەكان و كۆماری نوێی توركیادا ئەو سەردەمە بەدروەشاوەترین سەردەم دادەنرێت.

بـــۆ خوێندنەوەی بەشەکانی یـــــەکەم و دووەم و چـــــوارەم و پێنـــجەم