بەشی دووەم: لەسەرەتاكانی دروست بوونی دەوڵەتی كۆماری توركیادا حیزبی گەلی كۆماریی كە لەلایەن مستەفا كەمال ئەتاتوركەوە دروستكرا، شەرعیەتی خۆی لە دوو بنەماوە وەردەگرت، (لە كاتی جەنگی جیهانی یەكەمدا جەنگی سەربەخۆییان لە دژی عوسمانیەكان لە لایەك و جەنگی هاوپەیمانان) ئەنجامی دەدا، بەڵام وا پێدەچێت لەبەر ئەوەی ئەتاتورك لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانی لە پێكهێنانی یەكەم ئەنجومەندا دوور خستەوە، بووبێتە جێگە رەخنەو دروستبوونی نیشانەی پرسیار لە سەرانسەری حكومەتداریەكەی و هەموو ئەو كارانەی كە ئەنجامی دەدا. هەندێك لە شرۆڤەكاران لەو باوەڕەدان ئەو چاكسازیانەی ئەتاتورك بانگەشەی بۆ دەكرد لە دەستی خۆیدا نەبووە، هەر بۆیە نەیتوانیوە ئەو دروشمانە بكاتە كردار، لەهەمان كاتدا پارێزكاران لە دەرەوەی شارە گەورەكان (گوندو شارۆچكەكان) نیشتەجێ بوون خاوەنی زۆرینەی دەنگەكان بوون. دوای ئەوەی بارودۆخی ناوخۆیی و دەرەكی توركیا ئاڵوگۆڕی بەسەردا هات بەتایبەتی لە دوای جەنگی جیهانی یەكەم كە ببوە هۆی ئەوەی توركیا پەیوەست ببێت بە ئەمەریكەیكانەوەو لەبەرامبەر مەترسیەكانی سۆڤیەتدا خۆی بگرێتەوەو پارێزگاری لە چوارچێوەی دەسەڵاتی خۆی بكات. سەرەڕای هەموو بارودرخەەنالەبارەكان عیسمەت ئەنینۆ توانی لەبەردەم زۆرینەی ئەندامانی باڵای حیزبی گەلی كۆماریدا خۆی بگرێت، ئەوان خوازیاری درێژە پێدانی بیروباوەڕەكانی ئەتاتورك بوون، ئەنینۆ رایگەیاندبوو كە فرەیی سیاسی و دروستكردنی دۆخێكی دیموكراسی باشترین و گرنگرترین پاڵنەری پەیوەست بوونە بە خۆرئاواوە، تەنانەت ئەگەر بگاتە ئەوەی كە كۆتاییەكەشی بە نەمانی حیزبی گەلی كۆماریش بێت، هەوڵەكانی ئەو لەوبوارەدا بووبە هۆی ئەوەی هەڵبژاردنی 1950 بێتە ئاراوەو لەو پرۆسەیەدا خەڵكی توركیا (هەرچەندە چەندین ساڵ بوو لە لایەن توركەكانەوە دەنگیان خەفە كرابوو) هەلێكیان بۆ هەڵكەوت كە دەنگیان هەڵبڕن. سەرۆك وەزیرانی موندەریس: بە هاتنە پێشەوەی رۆژی هەڵبژاردن، كێ بەركێی لە نێوان (حیزبی كۆماری گەل) كە ئەنیینۆ رابەرایەتی دەكرد لەگەڵ دیموكراتەكان كە لەلایەن ئەندامانی پێشووی حیزبی كۆمارییەوە بەرێوە دەبرا لە نموونەكانی (جەلال بایار و عەدنان مەندەریس) . ئەم حیزبە توانی بەشێكی زۆری دەنگەكانی پارێزگا جیاجیاكانی وڵات بە دەست بهێنێت و زۆرینەی دەنگی پارێزكاران بۆ خۆی رابكێشێت. لەبەرامبەریش دا حیزبی گەلی كۆماری سەركەوتوو نەبوو لەوەی پارێزگاری لە پایە كۆمەڵایەتیەكانی خۆیشی بكات، نەك هەر ئەوە بەڵكو لە دوای هەڵبژاردنەكان لەوە تێگەیشتن كە بنەما كۆمەڵایەتیەكانی حیزبەكەیان تەنها لەنێو چینێكی رۆشنبیری دەستە بژێردا بووەو نەپەڕیوەتەوە نێو جەماوەر، شوێنكەوتوەكانیان هەڵگرانی بڕوانامەو چینی ناوەڕاست بوون لە ئەنكەرەو ئەستانبوڵ لەگەڵ ناوەندی ئەو پارێزگایانەی كە ئاراستەیەكی رۆشنبیری زیاتریان هەیە و ڕوویان لە رۆژئاوایە، كە تا ئێستەش ئەو جۆرە بیركردنەوەیە هێشتا هەیەو بەردەوامە. بەم شێوەیە حیزبی دیموكراتەكان سەركەوتنیان بەدەست هێنا، توانییان 408 كورسی پەرلەمان بەدەست بهێنن و لەبەرامبەر دا حیزبی گەلی كۆماری تەنها 69 كورسییان بەدەست هێنا، دوای ئەو سەركەوتنە مەزنە، عەدنان مەندەریس بووە سەرۆك وەزیران و جەلال بایار بوو بە سەرۆك كۆماری وڵات (لەبەر ئەوەی سەرۆك كۆمار لەناو پەرلەمانەوە هەڵدەبژێرێت). حیزبی دیموكرات لە ساڵانی فەرمانڕەواییدا بەئابووری بەهێزەوە دەستیان پێكرد، بە پێی توێژینەوەكان لە ئەنجامی ئابووری سەربەخۆ و ئازاد، وە چوونە نێو پەیمانی ناتۆ 1952 ئەو دەرئەنجامە بوو كە توكریا توانی پێكەوە لەگەڵ ئەمەریكادا بچێتە جەنگی دژ بە كۆریا و هەر ئوەش بووە هۆی ئەوەی كە ئەمەریكا پشتیوانی فراوان لە توركیا بكات. ئەو دۆخە ئابوورییە بە هێزە بووە هۆی ئەوەی دیموكراتەكان لەناو خەڵكدا جێگەی خۆیان بكەنەوەو لە هەڵبژاردنی 1954 دا كورسیەكانیان بكەن بە 490 كورسی و حیزبی گەلی كۆماری كورسیەكانی داببەزێت بۆ تەنها 30 كورسی. لە راستیدا یاساو سیستەمی هەڵبژاردنەكانی توركیا بە شێوەیەك دارژرابوو كە تەنها لە بەرژەوەندی حیزبە گەورەكاندا بێت، حیزبە بچووكەكان كە لەكون و كەلەبەركان و شوێنە لاوەكیەكاندا دەنگ بهێنن و ببنە خاوەنی چەند كورسییەك هیچ كاریگەرییەكی ئەوتۆیان نەبێت، ئەمەش لە كۆندا لەبەرژەوەندی حیزبی كۆماریدا بوو، لەبەر ئەوەی حیزبە دیموكراتەكان لەچەند حیزبێكی بچووك پێكدەهاتن و لەنێو پەرلەماندا هەمیشە خەریكی بەگژدا چوونەوەی حیزبە گەورەكە (كۆمار) بوون كە خاوەنی زۆرینەی كورسیەكان بوون، بەڵام داوی ئەوەی دەرگای دیموكراسیەت زیاتر كرایەوە، ئەم یاسایە بەرۆكی پارێزكارانی گرتەوەو لەوەش زیاتر ئەو یاسایە رێگەی دابوو بە (مەندەریس)كە ببێتە خاوەنی تەواوی دەنگی هاوڵاتیانی وڵاتەكەی. لە ئەنجامدا، حیزبی دیموكرات بە پشت بەستن بە زۆرینەی پەرلەمانی تا رادەیەكی زۆر بەرەو سیاسەتی تاك لایەنەی حوكمداری دەڕۆشت، یەكێك لە خاڵانە ئەوە بوو كە تەنگ بە حیزبی كۆماری هەڵبچنێت و بزوتنەوەی چاپەمەنی سنووردار بكات و سزای ئەو كەسانەش بدات كە سوكایەتی بە دەستوور بكات. ئامانج لەم سنووردار كردنەش بۆ ئەوەی بوو كە نەیارەكانی دەوڵەت سنوور داربكات و چوارچێوەیەكیان بۆ دیاری بكات كە لەكۆتایی پەنجاكاندا خەریك بوو بەرەو بەهێز بوون دەچوو، یەكێك لە هۆكارەكانی بەهێز بوونی ئۆپۆزسیۆن خراپ بوونەوەی باری ئابووری وڵات و شكستی دیموكراتەكان بوو لە دیاریكردن و بەڕێوەبردنی بوودجەی وڵات دا كە 15% كورتی هێنابوو. دەرئەنجامی ئەو گرفتانە لە هەڵبژاردنی ساڵی 1957 دا بە تەواوی دەركەوت، لەو هەڵبژاردنەدا دەنگی دیموكراتەكان دابەزی بۆ 424 كورسی و لەبەرامبەر دا كورسی كۆماریەكان بەرز بوویەوە بۆ 178 كورسی. بەو پێیەی كە كورسیی دیموكراتەكان كەمی كردبوو، بەڵام هێشتا پشتیان بە زۆرینەی پەرلەمانی دەبەست و ئۆپۆزسیۆنیان پەراوێز دەخست، ئەوان پشتیان بە دەنگەكانیان ئەستوور بوو، بەڵام كۆتا بزمار كە دیموكراتەكان لە حكومەتەكەی مەندەریسیان دا، داگیرساندنی گڵۆپی سەوز بوو بۆ سوپای ئەو وڵاتە لە بەرامبەر هەر هەڵمەتێكی هەڵبژاردنەكانی عیسمەن ئەنینۆ دا و دەبێت هەرچۆنیان كردووە رێگەیان لێ بگرن، ئەم حاڵەتە لەكاتێكدا بوو هەموو ئاماژەكان باسیان لەوە دەكرد كە هەنگاوی دوای ئەوە قەدەغەكردنی حیزبی كۆماریی دەبێت، پاساوی لایەنگرانی مەندەریس تا ئەو كاتەش ئەوە بوو كە ئەو كارە تەنها بۆ رێگرییە لە دروست نەبوونی هەڵگەڕانەوەو كودەتا لە دژی حكومەتەكەی مەندەریس. لەبەرامبەر ئەو پاساوەدا نەیارانی مەندەریس و دیموكراتەكان پێیان وابوو ئەو هەنگاوەی مەندەریس بۆ ئەوە بوو كە ئەنینۆ سنوردار بكەن و دەروازەی هەڵبژاردنی بەڕوودا دابخەن، بۆ ئەوەی نەتوانێت بگەڕێتەوە سەر شانوۆی سیاسی وڵات، هەڕەشەیەك بوو لە حیزبە بچووكەكان تا نەتوانن بە هاوكاری ئەوان حكومەت دابمەرێنن. سەرەڕای ئەوەی سوپای توركیا بە درێژایی دروست بوونی كۆماری نوێی توركیا خۆی لە كاروباری سیاسی نەداوە. بەڵام لەو ساڵانەی دواییدا بە هۆی ئەوەی خاوەنی بوودجەیەكی گەورەو فراوان بوون، جوڵەو تواناكانی فراوانتر بوون بەتایبەتی كە سوپا ببوە ئەندامی ناتۆ، ئیدی لەوێوە دەبوو چاوەڕێ بكرێت كە دەست لە سیاسەت وەردەدات و رۆڵیان لە یەكلایی كردنەوەی دۆخەكەدا دەبێت. سوپا لەو ماوەیەدا ئەجێندا سەرەكیەكەی بریتی بوو لەوەی ناوخۆی توركیا بەشێوەیەك دابمەزرێت بتوانێت روو بەڕووی كێشە دەركیەكانی ببێتەوە بەتایبەتی رۆڵی لەنێو پەیمانی ناتۆ دا بەرجەستەو دیار بێت، ئەوەش ئاشكرا بوو بەدرێژایی دروست بوونی سوپای توركیا هاوسۆزییەكیان هەبووە لەگەڵ سیكۆلار-عەلمانی- یە كۆنەكانی ئەتاتورك دا و هەمیشە لێیانەوە نزیك بوون. لەم روانگەیەوەو لەم ساڵانەی دوایی حكومەتی مەندەریسدا ودوای چەندین روو بەڕووبونەوە(كە بووە هۆی ئەوەی سوپا وا گومان ببات مەندەریس توانای ئەوەی نیە حكومەتێكی باش و دامەزراو بە ڕێوە ببات) هەر بۆیە هێزە سەربازییەكان هەستان بە كودەتاو حكومەتەكەیان لە دەست وەرگرت. كۆماری دووەم و گەڕانەوەی پارێزكاران: هەر ئەوەندەی سەركەوتنی كودەتا راگەیەنرا لە رۆژی 27/6/1960 سەرجەم ئەندامانی حزبی دیموكرات دەستگیركران، ئەنجوومەنێكی سەربازی پێكهێنرا و لە رێگەی ئەو ئەنجومەنەوە كاروبارەكانی وڵات بەڕێوە دەبرا بەسەرۆكایەتی (جەمال گورسل- سەرۆكی سوپا)و ئەو ئەنجوومەنە یەكێك لە كارەكانی ئەوەبوو پێداچونەوە بكاتەوە بە دەستووری هەمیشەیی وڵاتدا و بۆ ئەو مەبەستەش كۆمیتەیەكیان دروست كرد. عیسمەت ئەنینۆ لەو نێوەندەدا بە هۆی ئەوەی كە لەسەردەمی ئەتاتوركدا كەسێكی دیاربوو ئاشنایی هەبوو لەگەڵ بیروباوەڕەكانی ئەودا بۆیە ئەوجارەش ناوێكی بەرجەستەی دۆخە تازەكەش بوو، ئەنینۆ هەرچەندە لەبنەچەدا لایەنگری دیموكراسیەتی وڵات بوو بەڵام ئەمجارە لایەنگری كودەتاچیەكانی كرد، لەبەر ئەوەی باوەڕی وابوو ئەوانەی لە پێشدا بەناوی دیموكراسیەتەوە بە خراپی سوودیان لە دیموكراسیەت وەرگرتووەو نادیموكراتیانە رەفتاریان كردووە، پشتیوانیەكانی تا ئەو جێگەیەش رۆشت كە عەدنان مەندەرس و دوو كەس لە وەزیرەكانیشی لەلایەن فەرمانڕەوا سەربازیەكانەوە لە سێدارە بدرێن، هەندێك لە فەرماندە سەربازیەكان لەو باوەڕەدان ئەو كاری لە سێدارەدانە بە بێ ئاگایی ئەنینۆو گورسل بووە. چۆن دەتوانرێت رژێمێك دروست بكرێت كە هیچ كەسێك (با زۆرینەی رەهای دەنگەكانیش بەدەست بهێنێت) نەتوانێت حكومەتی رەها پێكبهێنێت؟ ئەمە گرنگترین ئەو پرسیارانە بوو كە لەو رۆژانەدا خەڵكی بە دوای وەڵامەكەیدا دەگەڕان، لە میانەی وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە كۆمیتەی دەستوور لێی بەرپرسیار بوو رێكەوتن لەسەر ئەوەی جۆرە رژێمێك بهێننە ئاراوە لە نموونەی (ئەمەریكا – ئینگلیز) كە بەڕێوەبردنی كارەكانیان دابەشی دوو ئەنجوومەنی (نوێنەران و پیران) كردووە. وا بڕیار بوو ئەنجوومەنی نوێنەران لە 150 كەس پێكبێت و لە رێگەی هەڵبژاردنەوە دیاری بكرێن، ئەندامانی شورای یەكبوونی نەتەوەیی (كە دەبێت سوپای تێدا بێت) بە بێ هەڵبژاردن دەچنە نێو ئەنجوومەن و لەگەڵ ئەوەشدا 15 كەس دادەنێت. لە دەستوورە نوێیەكەدا دادگای دەستووری ئاماژەی پێكراوە، دەتوانێت یاسا دەنگ لەسەر دراوەكانی پەرلەمانیش رەت بكاتەوە، ئیدارەیەكی نوێ بۆ رادیۆو تەلەڤزیۆنەكان دەستنیشن كرانەوە بۆ ئەوەی كە لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتدا نەبن. دیباجەو پێشەكی دەستوور لە ساڵی 1961 خرایە راپرسییەكی گشتییەوەو كاتێكیش دەنگی هێنا ئیدی رۆڵی دووەم كۆماری توركیا هاتە پێشەوە، لەم قۆناغەدا سوپا لەناو دەوڵەتدا خاوەنی بڕیارەو كلیل بە دەستی هەندێك لە قوفڵەكانە، هەرچەندە ئەوان راستەوخۆ حكومەتدارییان نەدەكرد و زۆریش حەزیان بەوە نەدەكرد كە زۆر بە زەقی و فراوانی دەربكەون، بەڵام جۆرە حكومەتێك بەرهەم هات كە هیچ كەسێكە نەتوانێت وەكو (ئەتاتورك و مەندەریس) بەتەنهایی و یەكلایەنە بڕیاردەری تەواوەتی بێت، ئەڵبەتە دەبێت لێرەدا ئاماژە بەوە بكرێت ئەو دۆخە بەلای سیكۆلارەكانەوە جێگەی خۆشخاڵی بوو، لەبەر ئەوەی ئەوان لەوە تێگەشتبوون كە دیموكراسیەت رێگە بەوە نادات بەتەنها لایەك كارەكان بەڕێوە ببات واتە ئەوەی كە لە سەردەمی ئەتاتوركدا هەبوو. ئەم رژێمە نوێیە بووە هۆی ئەوەی كە حیزبی كۆماریخواز زۆر بەباشی سەربكەوێت و لە هەڵبژاردنەكانی 1961 دا زۆر بە باشی هەڵبستێتەوە، لەو رێگەیەوە جارێكی دیكە عیسمەت ئەنینۆ بوەوە بە سەرۆك وەزیران، بۆچوونی پارێزكاران لەنێو ئەو حیزبانەی كە لەدوای كۆتایی دیموكراتەكان دروست ببون بڵاوەی كرد. بەڵام ئەوەنەی نەبرد كە پارێزكارەكان لە پشتی كەسێكی نوێوە بوەستن، ئەمجارەیان ئەندازیارێكی دەرەوەی شارە گەورەكان بوو بەناوی (سلێمان دیمریل) ئەو ئەندازیارە خوێندنی لە ئەمەریكا تەواو كردبوو، لە سەردەمی مەندەریس دا وەك وەزیر كاری كردبوو، ئەو توانیبووی دەستی بگاتە سەرۆكایەتی حیزبی (داد-عەدالەت) و توانییان لە ساڵی 1965 دا 240 كورسی لە بەرامبەر 134 كورسی كۆماریەكاندا بەدەست بهێنن، بەم شێوەیە دمیریل بووە پێكهێنەری كابینەی حكومەتی نوێ، لە بواری ئابووری و پیشەسازی و هەستانەوەی سەرلەنوێی توركیادا رۆڵی لەبەرچاوی هەبوو. بەڵام وا دەكەوتە بەرچاو كابینەكەی دمیریل لە ئەنجامی گۆڕانكاریەكانی دەستوور لە ساڵی 1961 هاتوەتە پێشەوە ئەوەندە پتەوو بەرقەرار نەبێت و بەرگەی كێشەو گرفتەكان نەگرێت و پاشەكشە بكات، یەكێك لە خاڵە لاوازەكانی پەیوەندی بە وەرگرتنی مۆڵەتی حیزبەكانەوە هەبوو لەگەڵ دەركەوتنی بزوتنەوەی خوێندكارە زانكۆییەكان كە لە كۆتایی شەستەكاندا چەپەكان زۆر بە خێرایی و بە توندی كاریان لەسەر زانكۆكان دەكرد لەگەڵ دروستكردنی سەندیكا جۆراو جۆرە كرێكاریەكان. ئەمجارەش دووبارە گرژی و ئاڵۆزیە سیاسیەكان سەریان هەڵدایەوە، بووە هۆی ئەوەی لە سەرشەقامەكان (كریكارو قوتابیانی زانكۆ) لەلایەك و (پۆلیس و دەزگا ئەمنەیەكان) لەلایەكی تر بەیەكدا بدەن، ئەم گۆڕانكارییە بۆ سوپای توركیا جێگەی خۆشحاڵی نەبوو، ئەم روداوانە بوونە هۆی ئەوەی دەست بۆ كارێكی دیكە ببەن كە دواتر لە نێو میدیادا بە (كودەتای نەرم)ناوبانگی دەركرد ئەویش بریتی بوو لەوەی سوپا ئاگاداری سەرۆك كۆماری كردەوە كە لەبەرامبەر گرژی و ئاڵۆزیەكانی سەرشەقام دا كارێكی جدی بكات. دوای گەیشتنی ئەو پەیامە راستەوخۆ دیمریل و كابینەكەی دەستیان لە كار كێشایەوەو لە جێگەی ئەوان دەوڵەتێكی تەكنۆكراتی نزیك لە سوپا كارەكانی گرتە دەست و شوێنی گرتەوە. ساڵی حەفتاكان، ساڵە نا جێگیرەكان: ساڵی 1973 حیزبی كۆماری لە گۆڕانكارییەكی گەورەدا بوو، پێی وابوو دەبێت حیزب بەتەواوی خۆی لە خەڵكانی ئاسایی نێو كوچەو كۆڵانەكان نزیك بكاتەوە، بۆ ئەو مەبەستەش ئەستێرەی عیسمەت ئەنینۆی بەتەمەن زووتر ئاوا بوو لەبەرامبەر بیرمەندێكی چەپ دا كە لە رووی تەمەنەوە لەو گەنج تر بوو بەناوی (بوڵنت ئەجەوید). ئەجەویت لە هەمان ساڵدا گەیشتە پلەی سەرۆك كۆماری و بۆ حیزبی كۆماری خواز وەك كەسێكی چەپ پلەو پایەیەكی نۆێ هاتە ئاراوە، ئەجەویت باوەڕی وابوو لەو رێگەیەوە دەتوانێت لەنێو خەڵكیدا پێشبڕكێی پارێزكاران بكات و سنورێكیش بۆ بزوتنەوەی توندرەوی چەپەكان دابنێت و لانی كەم بەردەمیان لێبگرێت. ئەم ستراتیژە تا رادەیەك سەركەوتوو بوو، حیزبی كۆماری خواز لە ساڵی 1973 توانی یەكەمی هەڵبژاردنەكان بباتەوە، هەر لەو ساڵەدا بوو حیزبێكی تەواو ئیسلامی بەناوی (حیزبی سەلامەت) بە سەرۆكایەتی (نەجمەدین ئەربەكان) پلەی سێیەمی هەڵبژاردنەكان بەدەست بهێنێت، دواجار لە گەڵ بوڵند ئەجەویت حكومەتێكی هاوبەشیان پێكهێنا، بۆ ئەوەی لەو رێگەیەوە ئەوە نیشان بدات كە حیزبەكەی حیزبێكی ئیسلامی تەواو كراوەیەو لەگەڵ یەكێكدا دەتوانێت حكومەت دروست بكات كە بۆشایی گەورەی فیكری و ئاینی هەیە لە نێوانیاندا و ببێتە هاوپەیمانی. لەبەرامبەر ئەوەدا ئەجەویت باوەڕی وابوو كردنەوەی دەرگاكان بە رووی ئەربەكان دا واتە كەمكردنەوەی شانسی دیمیریل، لەبەرئەوەی كە كێبەركێ دەكەوێتە نێوان دوو حیزبی (داد و سەلامەت) و ئەو رۆڵێكی ئەو تۆی نامێنێت. لە ساڵی 1974 دوای ئەوەی ئەجەویت بڕیاری لەشكركێشی دا بۆ سەرناوچەی قوبرس، خۆشەویستی ئەجەویت لەناو خەڵكیدا زۆر زیادی كرد، ئەجەویت هێزە چەكدارەكانی وڵاتەكە بردە نێو قوبرس، بۆ ئەوەی توركەكان (كە سێ یەكی دورگەی قوبرس پێكدەهێنن) لە دەستی یۆنانیەكان بپارێزێت، لەكاتەدا قسە لەسەر ئەوە بوو كە یۆنان دەیەوێت لە رێگەی بەكارهێنانی هێزەوە دەست بەسەر تەواوی دورگەكەدا بگرێت و بیخاتە سەر حكومەتەكەی خۆی. هەر لەدوای لەشكركێشیەكە (كۆماری توركی باكووری قوبرس) راگەیەنرا، زۆرینەی شرۆڤەكاران ئەو كارە بە یەكێك لە سەركەوتنە دیارەكانی ئەنكەرە دێتە ئەژمار، هەر ئەو كارە و خۆشەویستی زۆری خەڵك وای كرد لە ئەجەویت لەرێگەی هەڵبژاردنی پێش وەختەوە ویستی دووبارە سەربكەوێـتەوەو ئەمجارەیان بە بێ ئەربەكان كابینەی نوێی حكومەت پێكبهێنێت. بەڵام كاتێك دەنگەكان جیاكرانەوە و لە بێ شانسی ئەو تەنها 28 كورسی زیادی كردبوو، بەڵام حیزبەكەی ئەربەكان لەبەرامبەر دیمیریل دا زۆر زیادی كردبوو، دواجار ئەربەكان و دیمیریل و ئالب ئەرسەلان توركش(پان توركیزمی توندڕەو) پێكەوە حكومەتیان پێكهێنا، هەندێك لە شرۆڤەكاران ئەو كارە بەسەر كەوتنی راستڕەوەكان لێك دەدەنەوە، حیزبی كۆماریخواز هەرچەندە وەك ژمارە توانیبووی یەكەمی هەڵبژاردنەكان بباتەوە بەڵام لە بەرامبەر بەرەی هاوپەیمانیدا شكستی هێناو تەنها وەك ئۆپۆزسیۆن مایەوە. لەماوەی ئەو كابینەیەی حكومەتدا كێشەو ئاریشەی گەورە لە نێوان (راست) و (چەپ)ی توندڕەودا هەبوو، ئەمەش ببوە هۆی ئەوەی شەرعیەتی مانەوەی ئەو جۆرە حوكمدارییە بكەوێتە ژێر پرسیارەوە. لە ساڵی 1979 بە دواوە( بە پشت ئەستووری مەعنەوی) هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی لە ئێران جموجوڵێكی گەورە كەوتبووە نێو ئیسلامیەكانی توركیاوەو سەركەوتنی لەبەرچاویان هەبوو لەنێو شەقامی ئەو وڵاتەدا. ئەوەی كە پاڵپشتێكی گەورەبوو یارمەتی دۆخەكەی دەدا ژمارەیەكی زۆری دانیشتوانی دەرەوە یان كەناری شارەكان كۆچیان بەرەو ناوشاركان دەكرد، ئەوەش كاریگەری بوژاندنەوەی ئابووری بوو لەسەردەمی دیمیریل دا، لێرەوە هێزی ئیسلامیەكان رووی لە زیاد بوون كردو لەنێو پانتایی شاردا دوو جەمسەرییەكی گەورە هاتە ئاراوە، لایەك ئیسلامی و لایەك سیكۆلار-عەلمانی-، لە لایەكی تریشەوە لەسەرشەقام لەنێوان (راستڕەو و نەتەوەیی و رێكخراوە چەكداری)ەكانیان لەگەڵ چەپەكان كێشەیەكی گەورەی نابوویەوەو سەریان لە توندو تیژییەوە دەردەچوو. دواجار بەهۆی بەرزبوونەوەی خێراو چاوەڕوان نەكراوی نرخی نەوت و هاتنە خوارەوەی تواناكانی توركیا لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابوردوودا، ساڵی 1979 توركیا رووبەڕووی كێشەی ئابووری بەهێز بوویەوە، لەناچاریدا سلێمان دیمریل دەستی لەكار كێشایەوە، ئەجەویت بوویەوە بە سەرۆك وەزیران، بەڵام دوای كەمتر لە ساڵێك كابینەكەی شكستی هێنا، دیسانەوە دیمریل هاتەوە سەركارو دەسەڵاتی گرتەوە دەست، هەموو ئەو گۆڕانكارییانە نیشانەی دانەمەزراوی و شڵۆقی وڵات بوو، هەموو ئەو رووداوانە پاڵیان نایەوە بە سوپاوە كە لە ساڵی 1980 دا بە شێوەیەكی فەرمی و لەناكاو (كودەتا )بكەن. كودەتاكەی سوپا سەری گرت، یەكەمین كاریان هەڵوەشاندنەوەی هەموو حیزبەكان بوو بە كۆماری خوازەكانیشەوە، هەرچی سەركردەكانیان بوو بەبێ جیاوازی رەوانەی زیندانەكان كران، ئەم كارە پێشتر ئەنینۆ لە ساڵی 1973 ئەنجامی دابوو، دەست بردن بۆ زیندانی كردنی سیاسیەكان رێگەیەكی كراوە بوو كە سوپا دەستی پێكرد. پرسیار ئەوەیە كاتێك سوپا گسكی لە سەرجەم سیاسیە كۆنەكانی نێو وڵاتدا، یەك لایەنە لەسەر كورسی دەسەڵات دانیشت، ئەی چۆن كاریان كردو وڵاتەكەیان بەڕێوەبرد؟ ئەمە لەكاتێكدا كە دونیا لە كۆتاییەكانی جەنگی ساردی نێوان دوو جەمسەری (سۆڤیت و ئەمەریكا) نزیك دەبوویەوە بە سەركەوتنی بلۆكی رۆژئاوای سەرمایەداریی؟ چۆنیەتی حوكمڕانی سەربازەكانی توركیا لە بەشی داهاتوودا دەخەینە روو.
بۆ خوێندنەوەی بەشـــــی یەکەم و ســـــێیەم و چــــــوارەم و پێنـــجەم
تورکیا چەندە جدییە عێراقیش هەر ئەوەندە!
عێراق؛ پڕۆژەی فاوی گەورە کوردستان؛ دوو بەرەکی بەردەوام !
بنەچەى پەتاکە لە کوێوە سەرچاوەى گرتووە؟
مرۆڤ لە بەخێوکردن زیاتری دەوێت