03:44 - 21/11/2020

عێراق لە وڵاتێكی ئابووری بەرزەوە بۆ لێواری داتەپینی ئابووری‌

پەیسەر

بە پێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیەكان و شرۆڤەی ئابوریناسان ئابووری عێراق بەرەو خراپی دەڕوات و چەندین پاساو دەهێننەوە، كە بەشێكی ڕاستەقینەیەو بەشێكی دیكەشی تەنها بیانووەو ڕووە راستەقینەكەی لە شوێنێكی دیكەیە كە نایانەوێت باسی بكەن، ئەگینا سەردەمانێك عێراق لەڕیزبەندی وڵاتە پێشكەوتووەكانی دونیادا بووەو ئابووریەكەشی لەوپەری پێشكەوتندا بووە،بەڵام لە دوای 2003 وە رۆژ بەرۆژ بەرەو خراپ هەنگاو هەلدەگرێت، تا گەشتووەتە ئەوەی مووچەی پێ دابین نەكرێت.

وەك شارەزایان باسی دەكەن سەرچاوەی داهاتی عێراق لە فرەییەوە بەرەو تاك سەرچاوەیی دەڕوات و تەنها سەرچاوەكەش فرۆشتنی نەوتەو ئەوەش لەژێردەسەڵاتی ڕیكخراوە جیهانیەكاندا زۆر جار تووشی كێشە دەبێت و كاریگەریی ڕووداوە جیهانیەكانی لەسەر دەبێت وكۆرۆناش باشترین نموونەی ئەو كاریگەرییانە نیشان دەدات.

ئەگەر ئابووری جارانی عێراق پشتی بە فرۆشی نەوت و ناردنە دەرەوەی خورماو میوەو دانەوێڵە بوو، ئەوا لە ئێستادا نەك هەر ناتوانێت ئەو پشتیوانیانە بنێرێتە دەرەوە بەڵكو بەشی بەكارهێنانی ناوخۆیش ناكات. ئەوە لە كاتێكدایە كە عێراق بەرەو ئەوە دەچێت نەتوانێت مووچەی مووچەخۆرەكانی دابین بكات، وەك شارەزایانی ئابووری باسی دەكەن ئەوە قۆناغێكە كە هەرگیز مێژووی ئەو وڵاتە بەخۆیەوە نەبینیوە، وڵاتێكی دەوڵەمەندی وەك عێراق نەتوانێت مووچەی 7 ملیۆن هاوڵاتی مووچە خۆری خۆی دابین بكات و مانگەگانی كۆتایی 2020 ئەوەندە دوا بكەوێت كە ببێتە جێگەی نیگەرانی هاولاتیان، بەپ ێی لیستی مووچەی فەرمانبەران 62 ملیار دۆلارە بۆ ساڵێك و وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن داهاتی عێراق لە ماوەی ئەمساڵدا 30.2 ملیار بووە، ئەوەش بەو واتایە دێت كە داهاتەكەی بەشی نیوەی مووچەی فەرمانبەرانی دەكات و ئیتر هەموو كەرتەكانی دیكە هیچ بوودجەیەكیان بۆ تەرخان ناكرێت، ئەوەش بۆ عێراق بە كارەسات ناوزەد دەكرێت. كارەساتەكەش ئەوەندە گەورەیە ، تا كار بگاتە ئەوەی ئەنجوومەنی نوێنەران ناچاربێت شەوێك تا بەرەبەیان لە هۆڵی ئەنجوومەنی نوێنەران بمێننەوە بۆ ئەوەی یاسایەك دەربكەن ، كە بە پێی ئەو یاسایە بڕێك قەرزی ناوخۆیی و  دەرەكی بكەن، وەك شارەزایان باسی دەكەن لە ئێستادا بوودجەی عێراق  93% ی لەسەر فرۆشتنی نەوتەو ئەوەی دەمێنێتەوە داهاتی ناوخۆیە بە سنوورەكانیشەوە.

بۆ پركردنەوەی كورتهێنان حكومەت ناچار بووە قەرزە ناوخۆییەكانی لە 32 ملیارەوە بەرزبكاتەوە بۆ 43.5 ملیار دۆلار تەنها بۆ مووچەی هەردوو  مانگی ئاب و ئەیلوولی ڕابوردوو، بۆ دابینكردنی مووچەی دوو مانگی تشرینی دووەم  و كانوونی یەكەم ناچار دەبێت 34 ملیار دۆلاری دیكەش قەرزبكات.
ئەو دۆخە ئابوورییەی كە عێراقی تێكەوتووە دەكرێت لە وتەیەكی ماناداریی وەزیری داراییدا – عەلی عەبدولئەمیر عەلاوی- ئاماژەی پێبكرێت كە دەڵێت: ئەگەر دۆخی ئابووری عێراق چارەسەر نەكرێت بەرەو داتەپین و ڕووخانی تەواو مل دەنێت، لە هەمان كاتدا ئاماژە بەوەش دەكات ئەگەر پرۆژەی لاپەرەی سپی–ورقة البیضاء – نەخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە دەبێت چاوەڕوانی هیچ چارەسەرێكی دیكە نەبین.

پرۆژەی لاپەڕەی سپی، پرۆژە یاسای وەزارەتی دارایی عێراق بوو بۆ چارەسەركردنی دۆخی ئابووری وڵات و ماوەیەك پێش لەئێستا خرایە دەنگدانەوەو لە ئەنجوومەنی نوێنەران ڕەزامەندی زۆرینەی بەدەستهێناوەكە سێ خالی سەرەكی لە خۆ دەگرێت و پلانی پرۆژەكەش تا ساڵی 2023 درێژە دەكێشێت و كورتكراوەكەی بریتین لە:
1-ئەنجامدانی چاكسازیی دارایی.
2-كەرمكردنەوەی خەرجییەكانی حكومەت و زۆر كردنی داهات.
3-فرەسەرچاوەی داهات و تەنها پشت بە ناردنە دەرەوەی نەوت نەبەسترێت.
پرۆژەكەی وەزارەتی دارایی زیاترە لە 100 لاپەرەی فەرمی و ماوەی 3 بۆ5 ساڵی دیاریكردووە كە عێراق لە قەیرانی دارایی قوتاربكات.
حكومەتی عێراقی لە هەمووان باشتر دۆخی ئابووریی خۆی هەڵسەنگاندووەو بۆ ئەو مەبەستەش پەنای بۆحەوت وڵاتە پیشەسازییە گەورەكەی جیهان بردووە كە بریتین لە (ئەمەریكا، بەریتانیا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، كەنەدا و فەرنسا)، جگە لەو وڵاتانەش پەنای بۆ بانكی نێو دەوڵەتیەكان و بانكی نەقدی نێو دەوڵەتیش بردووە، بۆئەو مەبەستە گروپێك دروستكراوە بەناوی (مجموعة الاتصال الاقتصادي للعراق) و تێچووی ئەو كارەش بەریتانیا خستویەتییە ئەستۆی خۆی.

یەكێك لەو كێشانەی كە لە دوای 2003 ەوە بۆئابووری عێراق هاتووەتە پێشەوە ئەوەیە زۆرینەی وڵاتانی چواردەور و سیاسەتی ناوخۆیش بۆئەوە دەگەڕێت كە ئابووری عێراق گیرۆدەی یەك سەرچاوەیی داهاتەو ئەویش هەرجارەی بەهۆیەكەوە كێشەی بۆدروست دەبێت و ئابوورییەكەش ڕیگەی بەوە نەداوە كە یەدەگێك بۆخۆی دروست بكات، ئەوەش كاری كردەوەتە سەر ئەوەی بۆبژێوی رۆژانەی هاوڵاتیان پشت بە هاوردەی وڵاتانی دراوسێ ببەساتێت و بۆ ئەو مەبەستەش 6-7% ی پێكهاتەی بوودجەكەی لە داهاتە سنوورییەكانەوە دەستی دەكەوێت و لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی نوێنەرانیش ئاماژە بەوە دەكەن داهاتە سنوورییەكان 10% بۆ 20%ی دەگەڕێتەوە بۆگەنجینەی حكومەت و ئەوەی تری لە لایەن كۆمپانیان و قاچاخچی مەرزەكان و گەندەڵییەوە دەڕوات.

شارەزایان باس لەوە دەكەن هۆكارەكانی داتەپینی ئابووری عێراق دەكرێت بەم شێوەیەی خوارەوە كورت بكرێتەوە:
1-نەبوونی دونیابینی دوور مەوداو ئەوانەی كە لە بواری ئابووریدا كاریان كردووە تەنها كاریان بۆ یەك ساڵەی داهات و خەرجی عێراق كردووە.
2-شكستی كەرتەكانی دیكەی ئابووری كە پاڵپشتن بۆكەرتی وزەی عێراق لە كەرتی كشتوكاڵ، پیشە سازیی.
3-خراپی بەڕیوەچوونی ساسیەتی ئابووری ناوخۆیی و پەرەپێدانی سیاسەتی ولاتانی دراوسێ، بەتایبەتی ئێران و توركیا، كە عێراقیان كردووتە بازاڕێكی گەورەی كالاكانیان.
4-خراپی و گەندەڵی لە بواری بەڕێوەبردن و دارایی و سیاسی.
5-پشتگوێ خستنی كەرتی گەشتیاریی بەو پێیەی كە عێراق خاوەنی چەندین شوێنی گەشتیارییە، كە دەكرێت بكرێتە سەرچاوەیەكی باشی داهات،بە تایبەتی گەشتیاری ئاینی ، بەڵام بەهۆی پەیوەندییەكانی نێوان عێراق و ئێران و ڕێككەوتنیان لەسەر هەلگرتنی ڤیزا لەسەر گەشتیارانی هەردوو وڵات زیانێكی زۆربەر كەرتی گەشتیاری عێراق كەوتووە.
6-نەبوونی سیاسەتێكی ڕوونی وزە و كاریگەرییەكانی ئەو بەشەی كە دەكەوێتە سنووری دەسەڵاتی هەرێمی كوردستانەوە، كە بەشێكی زۆری بۆ كرێی كۆمپانیاكان و كرێی بۆریی دەروات، سەرەڕای ناڕوونی لە گرێبەستەكاندا.

خراپی دۆخی ئابووری عێراق چەندین كێشەی بەدوای خۆیداهێناوە لەوانەش:
1-زۆربوونی بێكاریی ، بەشێوەیەك سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن ڕێژەی بێكاریی نزیك بووتەوە لە 40%، كە بە پێی زانستە ئابووریەكان نابێت ئەو ڕێژەیە لە 5% تێپەر نەكات. ...
2- بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەژاریی 30% و ئەوەش كێشەی گەورەی .
3-بەرزبوونەوەی ڕێژەی قەرزی ناوخۆیی و دەرەكی ئەوەش وادەكات كە عێراق بۆ ساڵانی داهاتووش بەو كێشەیەوە گیرۆدە ببێت و ژێرخانی ئابوورییەكەی هەلبتەكێت و نەوەكانی داهاتووش باجەكەی بدەن.
4-پەك كەوتنی پرۆژەی خزمەتگوزاریی لە هەموو جێگەیەك.
5-بڵاوبوونەوەی گەندەڵی ئیداری و دالارایی. و سەخت كردنی چارەسەریان.
6-دروستبوونی كێشەی هەڵاوسانی ئابووری..
بۆچارەسەری كێشە ئابوورییەكانی عێراق چەندین پرۆژە پێشكەش كراوە. سەرەكی ترینیان:
1-كاركردن بە دەستوور بۆ پاراستنی سەروەری عێراق و پێداچوونەوە بە پەیوەندییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان؟
2-چارەسەركردنی كێشەی هەژاریی و بێكاریی .
3-چاكسازیی لە بواری كەرتی وزەدا.
4-پێداچوونەوە بە گرێبەستە نەوتیەكان.
5-بەگەڕخستنەوەی كارگە پەككەوتووەكان.
6-ڕیكخستنەوەی تاریفەی گومرگی .
7-بەگەرخستنەوەی كەرتیكشتوكاڵ بەتایبەتی دانەوێڵەو خورما، بەرهەمی دەریایی.
8-دارشتنەوەی سیاسەتی ناوخۆیی و بڕینی سەرجەم ئەو دەستانەی كە ناهێڵن ئابووری عێراق لەسەر پێی خۆی بوەستێت.
9-ئاوەدانكردنەوەی گوندەكان ئەوەش لە پیناوی بوژاندنەوەی بەرهەمە ناوخۆییەكان.
10-ڕێكخستنەوەی مووچە و برینی سەرجەم ئەو مووچانەی كە دووبارە و چەندبارەن.