25/05/2021
یەک: بەستنی کۆنفرانس و سیمینا رو کۆبونەوە سەبارەت بە گرفت و کێشە جیاوازەکانی هەرێم، نیشانەیە بۆ کامڵبونی کۆمەڵگا و بەرەوپێشچونی کاری هاوبەش و لێک حاڵیبونی زیاتری چینی دەسەڵاتدارو دەستەبژێری کۆمەڵ، دەشێ بەستنی ئەم کۆنفرانسەش لەحاڵەتی هەبونی بەرهەم و جۆرێک لەجدییەتدا وەک هەنگاوێکی درەنگ وەخت لە ئاراستەیەکی دروستدا بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگای مەدەنی و دیموکراتی بنرخێنین..
دوو: بەستنی کۆنفرانس بەمەبەستی کۆڵینەوە و لێکدانەوەی رەهەندە جیاوازەکانی دەستور و یەکڕیزی، لە ساڵرۆژی کۆچی نەوشیروان مستەفادا، ئەوەی لێ هەڵدەکڕێ کە نوخبەی سیاسی کوردستان بە هوشیاریەوە دەیەوێ ڕێزی یەکێک لەو سەرکردە سیاسیانە بگرێت کە وزە و هەوڵێکی بێ سنوری لە پێناو دەستوری کوردستاندا سەرف کرد، هەر ئەم بایەخدانەش ڕێگا خۆشدەکات بۆ پێشنیارکردنی ئەوەی هەمو ساڵێک رۆژی (19)ی مایس، هاوکات لەگەڵ یادکردنەوەی کۆچی نەوشیروان مستەفا، بکرێتە ڕۆژی بایەخدان، پەرەپێدان، پیاچونەوە و داکۆکی لە دەستور..
سێ: لەم کۆنفرانسەدا کەسانی خاوەن بڕیاری کوردستان قسەیان کرد، بە ئاشکرا سەرنجی خۆیان گەیاندە ئامادەبوان و خەڵک، لەو سۆنگەیەوە پێویستە خەڵک و ئامادەبوانیش را و سەرنجی خۆیان نەشارنەوەو ئەوەی لە زەینیاندایە بە ڕونی بیگەیەننە قسەکەران و خوێنەران.
چوار: زۆر جار باس لەوەدەکرێت کۆنفرانسەکان و کۆبونەوەکان بۆ مەبەستێکی دیکەی ناکۆک لەگەڵ ئەوەی ڕاگەیەنراوە سازدەکرێن، نمونەی ئەوەش لە ئاستی نێوخۆیی و جیهانیدا زۆرن و هەمان گومانیش لەسەر ئەم کۆنفرانسە هەیە، بەڵام نیەت لە بەستنی کۆنفرانسی دەستوری زانکۆی کوردستان هەرچیەک بێت، پێویستە ئەو راستییە ببینین کە قانون بە گشتی و دەستور وەک سەرتۆپی یاساکان لەو بابەتە هەستیارانەیە کە دەهێنێ ساڵانە چەند جارێک قسە و گفتوگۆی ڕاشکاو و جدییان لەبارەوە بکرێت.
پێنج: سەرجەم ئەو قسانەی لە کۆنفرانسدا کران لە ئاستی خۆیاندا گرنگ و بایەخدار بون.
بایەخدار بون نەک بەو مانایەی کۆی وتارەکان "باش" و گونجاو بون بۆ دامەزراندنی کۆمەڵێکی دیموکرات و دادپەروەر، بەڵکو لەو تێڕوانینەوە کە راشکاو و بێ پەردە بون و قسەکەران قسەی دڵی خۆیانیان کرد و شاراوەیان نەهێشت.
شەش: قسەکانی کاک عومەر سەید عەلی لەو روانگەیەوە جێی سەرنج بون چونکە لەسەر چەند تەوەرێک جەختی کردەوە کە جەوهەری عەدالەت و حوکمڕانی باشی لەسەر بنیات دەنرێ:
1.ئەو سوپاسی سەرۆکی هەرێم ی کرد چونکە هەوڵیداوە بۆ کۆکردنەوەی لایەنە ناکۆکەکان، بەڵام لەهەمان کاتدا پێی لەسەر ئەوە داگرت کە"بەرهەم" ی کۆبونەوەکان تا ئێستە سفرە.
واتە رایگەیاند لە کاری ئیداری و سیاسیدا گرنگ سەرەنجام و بەرهەمە نەک خودی چالاکی و ماندوبون، ئەو قسەیەی کاک عومەر جەختکردنەوەی مارکس ی سەبارەت بە "پراکتیک" هێنایەوە یاد لە " تێزەکان دەربارەی فۆیرباخ - تێزی 11 " کە نوسیویە:
" تا ئێستە فەیلەسوفەکان سەرقاڵی شیکردنەوە و لێکدانەوەی جیهان بوون، لە کاتێکدا گرنگ گۆڕینی جیهانە نەک لێکدانەوەی"
2. رێکخەری گشتی چەند جارێک جەختی لەسەر داهاتی وڵات کردەوە، رایگەیاند تا کاتێک داهاتەکانی وڵات ناشەفاف و نادیارن، ناکرێ باس لە دەستور و چەسپاوی و یەکریزی بکرێت، بە مانایەکی تر، مەرجی هەبونی تەبایی و یەکڕیزی و دروشمە جوانەکانی تر ئەوەیە لە پێشدا مەسەلە سەرەکیەکانی بڕی داهات و چلۆنایەتی مەسرەف ڕوون و ئاشکرابێت...
پێداگرتنی رێکخەری گشتی گۆڕان لەسەر بێ ئەنجامبونی کۆبونەوەکانی تا ئێستە و دیارنەبونی داهات و مەسرەف لە کوردستان، دەکرێت وەک خاڵێکی بەسود بۆ بەستنی ئەم جۆرە کۆنفرانسانە دابنرێت چونکە لە گشت حاڵێکدا ئامادەبوون لەم جۆرە گردبونەوە سیاسیانەدا دەتوانێ کاریگەرییەکی نسبی بکاتە سەر رای گشتی و تەنانەت رای نوخبەی حزبە سیاسیەکانیش.
حەوت: وتاری سەرۆکی حکومەت کاک مەسرور بارزانی جێگەی لەسەروەستانە، وتارەکەی ئەو دوو تەوەرەی گرنگی وروژاند کە تا دوا پلە هەستیارو گرنگ و چارەنوسی بون:
یەکەمیان ستراتیژی نوخبەی سیاسی کورد لە عێراقدا ( ئەو بە وشەی جیاوازتر دەستنیشانی کردو وتی"ئامانج" مان یەک نیە و نادیارە)
دووەمیان مەسەلەی ئازادی و بەرەڵایی ( = بە مانا قاموسیەکەی "سەربەستی" و "فەوزا" )
خاڵی یەکەمی وتەی سەرەک وەزیران جەختکردن بو لەسەر "ئامانج" ی هاوبەش.
ئەو نمونەی کەشتی ناو دەریای بۆ قەناعەتپێهێنانی ئامادەبوان باسکرد کە نمونەیەکی ڕوون و زیرەکانە بوو.
وتی: کاتێک کەشتی دەتوانێت بگاتە ئامانج کە کاپتن ی کەشتی و سەرجەم ئەوانەی خۆیان بە شارەزا ئەزانن یەکدەنگ بن لەسەر گەیشتن بە پنتێکی دیاریکراو.
پێچەوانەی ئەوەش کارەساتە: کاتێک هەر کەس خۆی بە کاپتن بزانێ و کەشتیەکە بەلایەکدا ببات بێگومان نە کەشتی بە ئامانج ئەگات و نا خواستی کۆی سەرنشینان وەدەست دێت.
ئەو دیدگایە بۆ ئەمرۆی نوخبەی سیاسی کوردستان دیدگایەکی ئێجگار جەوهەری و سەرەکیە و روحی هەمو جوڵەیەکی جدی پێوە بەستراوە.
ئەمەش بەو مانایە نیە کە ئامانجی فڵان حزبی سیاسی ( پارتی وەک نمونە) بۆ کوردستان راستە یان هەڵەیە، بەڵکو لەو ئاقارەدا گرنگە کە کەسایەتیە سەرەکیەکانی دەسەڵات گەیشتبنە ئاستێک لە بیرکردنەوە کە لە زانستی سیاسەت و فەلسەفەدا وەک "میتودۆلۆژی" ناودەبرێ.
میتودۆلۆژی بریتیە لە شێوازو سیستمی بیرکردنەوە، بە وتەی هیگڵ بریتیە لە چۆنیەتی جیاکردنەوەی سەرەکی لە ناسەرەکی، لەهەمانکاتداو وەک پێشمەرجیش بۆ جیاکردنەوەی بابەتی سەرەکی لە ناسەرەکی، ناسینی ئەوەی کە کامە سەرەکیەو کامە ناسەرەکیە!. ئەوە کاکڵە و مۆخی سیستمی بیرکردنەوەو میتودۆلۆژیە.
بۆ هەموان ئاشکرایە تا ئەمڕۆش نوخبەی دەسەڵاتداری کوردستان خاوەنی میتدۆلۆژیەکی چەوت و دواکەوتوانە و عەشیرەتی و شکستخواردوە، بەڵام هەر ئەوەی کە کەسایەتیەکی سەرەکی ناودەسەڵاتی باڵا باس لە دیاریکردنی"ئامانج" بکات و بیری لێبکاتەوە خۆی لە خۆیدا هەنگاوێکی تازەو جێ سەرنجە.
( لێرەدا وەک پەراوێزێک بۆ ئەو وشانەی سەرەوە: دەبێ ئاماژە بەوە بکەین ئێستا لە ئاستی جیهانیدا چەندین وڵات بە تەواوی لەسەر ئەوە ساغبونەوە کە "ئامانج" ی هەمو حکومەتەکان بریتیە لە دابینکردنی بەختەوەری و شادی بۆ هاوڵاتیانیان... هەنێ وڵات گەیشتونە ئاستی دامەزراندنی " وەزارەتی بەختەوەری".. ئەوەش وەک بەرەنجامێکی پراتیکی لە کۆی لێکۆلینەوە فەلسەفی و زانستی یەکان.. ئەرەستۆ لە کۆنەوە وتویە: ئامانجی مرۆڤ گەیشتنە بە شادی)
بەشی دووەمی قسەکانی سەرۆک وەزیران جەختکردن بو لەوەی ئازادی و بەرەڵایی دو مەفهوم و کردەوەی جیان و نابێ خەڵک یان هاوڵاتی ئەو دوو حاڵەتە تێکەڵ بەیەک بکەن.
کێشەی ئەم بۆچونەی بەرێز سەرۆکی حکومەت لەوەدایە کە، سەرباری بیرکردنەوەی تازەی لە مەسەلەی"ئامانج" دا، ( هەڵبەت گەر بە سادەیی گریمانە بکەین مەبەستی لە" ئامانج" شادی و بەختەوەری هاوڵاتیانە نەک شتی تر) ئێجگار تەماوی و تاریک چوە سەر" پێناسە" ی ئەو دوو مەفهومە جەوهەریەی ژیانی مرۆڤ.
شایانی باسە لێرەدا قسەی زانایەک وەک رێنیشاندەر بگوازینەوە..
ف ئینگلس وتویە : کێشەی سەرەکی مرۆڤ بریتیە لە پێناسەکان!
واتە تۆ چۆن پێناسەی دیاردەکان و مەفهومەکان و حاڵەتەکان دەکەیت ئەوە خۆی ئەسڵی مەسەلەکەیە.
با چەند نمونەیەک سەبارەت بە ئازادی و بەرەڵڵایی باسکەین.
لە دیدی رەگەزپەرستێکی ئینگلیزی یان ئەڵمانیەوە، پیاسە و سوڕانەوەی چەند کوردێک لە شاری مانهایم یان ناتینگهام واتە بەرەلڵایی و تێکدانی ئاسایشی وڵات... واتە داگیرکردنی ئەلمانیاو بریتانیا لە لایەن گەمژەکانی خۆرهەڵاتەوە..
ئەوە لە کاتێکدا یاسای هەردوو وڵات هەر جۆرە جیاکاریەک دژ بە پەنابەرانی قەدەغە کردوە و لای زۆرینەی خەڵکی ئەوروپا جیاوازی رەگەزی و راسیزم مانای نەماوە و قەدەغەیە.
لە دیدی توندڕەوی ئیسلامی و کەسانی کۆنەپەرستەوە، سەمای چەند گەنجێک لە سەهۆڵەکەی سلێمانی لوتکەی بێ ئەخلاقی و بەرەڵڵاییە، لە کاتێکدا زۆرینەی خەڵک( بە خودی منیشەوە) پێمانوایە ئەوە مافێکی ئازادانەی خۆیانە و مادام یاسا قەدەغەی سەمای نەکردوە نابێ کەس ڕێگری مادی یان مەعنەویان لێبکات.
لە دیدی زۆرێک لە یاساناسان و رۆژنامەوانان و چالاکوانانی سیاسی هەرێمی کوردستانەوە مەحکومکردنی شەش کەس لە رۆژنامەوانانی بادینان هەنگاوێکی مەترسیدارە دژی ئازادی، بەڵام حکومەت و ئاسایش جەختیان لەوە کردەوە کارەکانی ئەوان بەرەڵلاییە و دژی ئازادی وڵاتە...
چارە چیە؟
ئایا بەو جۆرە دەگەینە "ئامانج" ؟
ئایا گرفت ئەوەیە: پێش دیاریکردنی ئامانج دەبێ لەسەر "پێناسەکان" رێکبکەوین؟
بە دیدی من، ئەسڵی کێشەکە ئەو حاڵەتەیە کە پێی دەوترێ "کلتوری دەستەبژێری دەسەڵات" یان ئەوەی کە کاک عومەر سەید عەلی چەند جارێک جەختی لێکردەوە: عەقڵیەتی تەبەقەی حاکم...
واتە تا ئەو کاتەی نوخبەی سیاسی وڵاتێک لەسەر پێناسەی زۆرینەی چەمک و یاساکان ڕێک نەکەون، خواستی گەیشتن بە ئامانج جگە لە وەهم و خەیاڵ گیایەکی تری لێ سەوز نابێت.
لەوەش ئالۆزتر: کێن ئەوانەی لەسەر "پێناسەکان" رێکدەکەون؟
ئایا سیاسیەکانن؟
واتە ئەو کەسانەن دەسەڵاتی سیاسیان بەدەستەوەیە و حوکمڕانی وڵات دەکەن؟ بێگومان نەخێر.. ئەوان بۆیان نیە تەعریفی چەمک و رێساکان بکەن چونکە ئەوە لە چوارچێوەی پیشەی ئەواندا نیە و گەر وابکەن دەبنە دیکتاتۆر...
ئەوەی توخمی مرۆڤ تا ئێستە لە مەسەلەی فەلسەفەی سیاسیدا پێی گەیشتوە ئەوەیە کە دەسەڵاتەکانی دەولەت بۆ سێ گروپی جیاواز دابەشبکرێن.
** یاسادانەران ( پەرلەمان)
** دادوەران ( دادوەری)
** جیبەجێکاران ( کابینە - حکومەت)
رەنگە لەم جۆرە حوکمرانیەشدا کەموکوری زۆر هەبێت، بەلام ئەوەی جێی دلنیاییە ئەوەیە ( چەرچل وتەنی) لە نێو سیستمە خراپەکاندا ئەم شێوازە باشترینە.
چەمکی " لا اجتهاد فی مورد النص" دەتوانێ کۆی ئەو وتانەی سەرەوە بەرەو کۆتایی بەرێت.
"هیچ هەوڵێک شیاو نیە کاتێک دەق - ی یاسا- لەئارادایە"
ئەو وتەیە بەراشکاوی پێمان دەڵێت تا کاتێک دەسەلاتەکان جیانەکرێنەوە ناکرێ باس لە دەوڵەتی مۆدێرن و مەدەنی بکرێت..
پێمان دەڵێت تەنها کاتێک دەشێ باس لە ئازادی و بەرەڵایی بکرێت کە "یاسا" بە وردی پێناسەی هەردو زاراوەکەی کردبێت و سنوری هەرکامیانی دیاری کردبێت.
پێمان دەڵێت تا کاتێک نوخبەی دەستەبژێری وڵات لەسەر "پێناسەکان" یەکدەنک نەبن ناتوانن باسی "ئامانج" و "یەکریزی" و "دەولەت" و تەنانەت دەستوور یش بکەن...
پێناسەکان و چۆنیەتی تێڕوانینی مرۆڤەکان بۆ چەمک و دیاردە یاسایی و سیاسیەکان خاڵی سەرەتاو کۆتایین بۆ هەبونی کلتورێکی باڵای دیموکراتی و ئینسانی یاخود ستەمگەر و نادادپەروەر..
پێناسەی مرۆڤەکان بۆ دەستوور، عەدالەت، ئازادی، دیموکراسی، یەکسانی و مافی ژنان و کۆی چەمکە کۆن و نوێکان، بناغەی پێکەوەبون یان لێکترازان و ناکۆکیە..
رەنگە شایستە بێت سەبارەت بە وتەو لێدوانی هەرکام لە بەرێزان سەرۆکی هەرێم، سەرۆکی کۆمەڵی دادگەری و هاوسەرۆکی یەکێتی و نوێنەری پارتی لە کۆنفرانسەکەدا سەرنج و تێبینی بنوسین، بەڵام پێموایە لێرەدا هەر ئەوەندە بەس بێت.