07/05/2020
له‌م بارودۆخه ئاڵۆزه‌ی
ئێستای جیهان به‌هۆی ڤایرۆسی كۆرۆنا كه‌چه‌ندین ره‌هه‌ندی ته‌ندروستی و ئابوری و
سیاسی وه‌رگرتووه، له‌م نێوه‌نده‌شدا ووڵانانی جیهان به‌پێی پێگه‌و توانستی خۆیان
گۆرانكاری له سیاسه‌ت و سترتیژی و پلانه ئابوریه‌كانیان ده‌كه‌ن به‌جۆرێك بتوانن
به‌رگه‌ی كاره‌ساتی له‌م شێوه‌و زیاتر بگرن.
له‌هه‌رێمی
كوردستان شان به‌شانی بڵاوبوونه‌وه‌ی په‌تای ڤایرۆسی كۆرۆنا و گرفتی ئابوریو كۆمه‌ڵایه‌تی
رۆژانه چه‌ندین بابه‌ت و تێزی سیاسی و ئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تی مشتومری له‌سه‌ر ده‌كرێ
له دیارترینیان بابه‌تی لامه‌ركه‌زی كارگێریه.
له‌نێوان هه‌ردوو
به‌ره‌ی لامه‌وكه‌زی و مه‌ركه‌زی هاوڵاتیانی قه‌زای كۆیه به مافی خۆیان ده‌زانن
بپرسن ئایا ئه‌وان ده‌كه‌ونه چ شوێنێكی ئه‌م هاوكێشه‌یه؟ له‌كاتێكدا
سنووری ئه‌م قه‌زایه ته‌نها له رووداوه نه‌خوازراو ماڵوێرانیه‌كان ناوی ده‌چێته
سه‌ر شانۆی باسكردن، به‌ڵام به‌ده‌گمه‌ن له كردنه‌وه‌ی پرۆژه گرنگ و بایه‌خداره‌كان
(جگه له زانكۆی كۆیه) له مانشێت و هه‌واڵه‌كان
باس ده‌كرێ.
قه‌زای كۆیه یه‌كێكه
له قه‌زا كۆنه‌كانی عێراقبه پێی سیسته‌می دابه‌شبوونی كارگیری له‌ماوه‌ی
حوكمرانی (مدحت پاشا)(1869-1872) یه‌كێك بووه له (18) قه‌زاكه‌ی ولایه‌تی موسل
وه تاكو ئێستا به پله‌ی كارگێری قه‌زا ماوه‌ته‌وه. ئه‌م قه‌زایه به‌تایبه‌تی
شاری كۆیه له دێر زه‌مانه‌وه ناوچهیهكی ستراتیژی بووه ئه‌لقه‌ی به‌یه‌كه‌وه
به‌ستنه‌وه‌ی سلێمانی- كركوك - هه‌ولێر بووه یه‌كێك له‌گرنگترین شاره‌كانی عێراق كه مه‌ڵبه‌ندی
رۆشه‌نبیری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه، ته‌نها به ناوهێنانی شاعیرو فه‌یله‌سوف
حاجی قادری كۆیی به‌سه به ئاشنا بوون به‌م شاره، ئه‌مه سه‌ره‌رایی چه‌ندین
شاعیرو نووسه‌رو رووناكبیر سه‌ر مه‌شق بووین له پێشخستنی كۆمه‌لگای كوردی. له مه‌یدانی
سیاسی كۆیه قوتابخانه‌ی چه‌ندین سه‌ركرده‌و سیاسه‌تمه‌دار بووه كه رۆڵی پرشه‌نگداریان
هه‌بووه له پێشخستنی بزاوتی كوردایه‌تی.
له‌رووی جوگرافیه‌وه قه‌زای كۆیه ده‌كه‌وێته باشوری رۆژهه‌ڵاتی پارێزگای
هه‌ولێر به‌دووری (70كم) له شاری هه‌ولێر و دووری 110 كم له شاری سلێمانی و به‌دووری80
له شاری كه‌ركوك. ئه‌م قه‌زایه له شه‌ش یه‌كه‌ی كارگێری پێكهاتووه(سه‌نته‌ری
كۆیه- ته‌ق ته‌ق- سێگردكان – شۆرش(دێگه‌ڵه)- سكتان- ئاشتی) ژماره‌ی دانیشتوانی
به نزیكه‌ی 106454 كه‌سه رووبه‌ره‌كه‌ی 2005كێلۆمه‌تر چوارگۆشه‌یه.
له‌رووی كارگێرییه‌وه ئه‌م قه‌زایه دوا به‌دوای شه‌ری ناوخۆ له ساڵی1997
له‌سه‌رده‌می دووئیداره‌یی سه‌ربه‌حكومه‌تی هه‌رێمی سلێمانی بوو وه‌ك ئیداره‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ به‌سیفه‌تی
پاریزگا مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرا. دوای یه‌گكرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو ئیداره‌ی حكومه‌ت
له‌ساڵی2000 پله‌ی كارگێری به قه‌زا ماوه‌ته‌وه.
به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنجه ئه‌م قه‌زایه له‌وكاته‌وه كه‌وتۆته نێوان به‌رداشی
كارگێری و سیاسی، له‌رووی سیاسی له‌ژێر هه‌ژموونی یه‌كیه‌تی نیشتمانی كوردستان له‌رووی
كارگێری سه‌ر به پارێزگای هه‌ولێره.
تایبه‌تمه‌ندییه سه‌ره‌كییه‌كانی قه‌زای كۆیه:
1-ده‌وله‌مه‌نده به‌ده‌رامه‌تی سروشتی به‌تایبه‌تی نه‌وت وغازی شل وه‌ك (كێلگه نه‌وتی ته‌ق ته‌ق) و كێلگه‌ی غازیچیای به‌نه‌باوی
2-ده‌وله‌مه‌نده به ئاوی سه‌رزه‌وی له‌وانه‌ش تێپه‌ربوونیزێی بچووك به‌سنووری قه‌زاكه به درێژی 50كم هه‌روه‌ها بوونی به‌نداوی سماقوولی و دێگه‌له.
3-توانستی گه‌وره‌ی هه‌یه له بواری كشتوكاڵ به‌تایبه‌تی دانه‌وێله و باخداری
4-بوونی زانكۆ و په‌یمانگا له شاری كۆیه
له‌زانستی جوگرافیا هه‌ر شاره‌و كه‌سایه‌تی
شوێنی خۆی هه‌یه ئه‌م قه‌زایه مافی خۆیه‌تی
زیاتر له‌مه‌ش پێگه ومێژووی باس بكه‌ین و پیا هه‌ڵبرێن، له مێژوودا زۆر شار هه‌بووه ئه‌وه‌نده رۆلی
سه‌ره‌كی هه‌بووه له دروستكردنی شارشتانیه‌تدا به‌شێوه‌ی ئه‌فسانه باسی
رابردووی ده‌كرێ له رووی چالاكی ئابوری و سیاسی به‌ڵام ئێستا هه‌ندێكیان به
هۆكاری سروشتی یان مرۆیی ته‌نها وه‌ك ناوچهیهكی شوێنه‌وار ناویان ده‌هێنرێ،
نالێم قه‌زای كۆیه( شاری كۆیه) كه‌سایه‌تی وپێگه و مێژووی پرشه‌نگداری گه‌یشتبێته
ئاستی شاره له بیركراوه‌كان Forgotten Cities یان شاره مردووه‌كان Dead Cities به‌ڵام ده‌كرێ بڵێن پاداشتی ئه‌تۆ نه‌كراوه له‌ئاست ئه‌و خزمه‌ته
رۆشه‌نبیری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ی ئه‌م ده‌ڤه‌ره به خشیویه‌تی كه‌چی ئێستا گه‌یشتۆته ئاستێك كه چه‌ندین
شارۆچكه‌ی ده‌وروبه‌ری كه تا دوێنی به‌گوند هه‌ژمار ده‌كران ئه‌مرۆ ئه‌وان له
گرنگی پێدانیان له لایه‌ن ده‌سه‌ڵاتداری كوردی له پێشترن.
گرفت و له‌مپه‌ره‌كانی پێشكه‌وتنی قه‌زای كۆیه:
ئه‌م قه‌زایه به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌وتۆته نێوان به‌رداشی سیاسی – كارگێری به‌جۆرێك له رووی سیاسیه‌وه به‌رووبه‌ری 1257كێلۆمه‌تر چوارگۆشه نزیكه‌ی 100000 كه‌س دانیشتوانی كه‌وتۆته ژێر نفوزی سیاسی یه‌كیه‌تی نیشتمانی كوردستانله‌به‌رامبه‌ردا له رووی كارگێرییه‌و سه‌ربه پارێزگای هه‌ولێره ئه‌مه‌ش چه‌ندین ده‌رهاویشته به‌دوای خۆیدا ده‌هێنی له‌وانه:
له‌هه‌ر بارگرژییه‌كه‌ی سیاسی له‌هه‌رێمی كوردستان خه‌لكی ئه‌م قه‌زایه تووشی دڵه راوكێ ده‌بن به‌تایبه‌تی له كێشه‌ی هاتووچۆ له نێوان شاری هه‌ولێرو كۆیه.
ئه‌و پرۆژانه‌ی له قه‌زاكه جێ به‌جێ ده‌كرێدووچاری شكست ده‌بنه‌وه به هۆی لاوازی ده‌سه‌ڵاتی هه‌ڵسه‌نگاندن وچاودێری نموونه‌ی ئه‌م پرۆژه شكستخواردووانه زۆرن خه‌لكی قه‌زاكه شایه‌دی زیندوون.
ململانێی سیاسی وایكردووه‌پرۆژه‌ی ئاوه‌دانی و په‌ره‌پێدانی ئابوری به‌ده‌گمه‌ن ته‌رخانكرابێ بۆ قه‌زاكه به‌به‌راورد به ناوچه‌كانی تری هه‌رێمی كوردستان.
باری هه‌ستیاری قه‌زاكه به‌هۆی رووداوی شه‌ری ناوخۆ هانده‌ر نیه بۆ سه‌رمایه‌داران سه‌رمایه‌كانیان له پرۆژه‌كان خه‌رج بكه‌ن.
قه‌زای كۆیه خاوه‌نی هیچ ده‌روازه‌یه‌كی نێو ده‌وڵه‌تی نیه واته به (قه‌زایه‌كی داخراو) ناسراوه له رووی جموجۆلی بازرگانی .
زۆری ژماره‌ی مووچه خۆر كه نزیكه‌ی 30000 مووچه خۆر ده‌بێ به‌رێژه‌ی 33% كۆی ئه‌وانه پێك ده‌هێنی كه‌ته‌مه‌نیان له 18 ساڵ به‌ره‌وه سه‌ره‌وه‌یه بۆیه له كاتی هه‌رگرفتێكیئابوری به‌تایبه‌تی له دواكه‌وتنی مووچه كاریگه‌ری نه‌رێنی له‌سه‌ر جموجۆلی بازار دروست ده‌كات.
به‌رزی رێژه‌ی بێكاری له قه‌زاكه له ساڵی 2014 رێژه‌كه 10% بووه كه‌چی له ساڵی 2019 ئه‌م رێژه‌یه به‌رزبۆته‌وه بۆ 20%.
گرفتی كۆچ بۆ ده‌ره‌وه‌ی قه‌زاكه به‌تایبه‌تی له چینی سه‌رمایه‌داران واباوه له شاری كۆیه هه‌ركه‌سێك كه بووه خاوه‌ن سه‌رمایه هه‌وڵ ده‌دا سه‌رمایه‌گوزاری له شاره‌كانی هه‌ولێرو سلێمانی و رانیه بكات.
كێشه‌ی زیاده‌رۆیی له سه‌نته‌ری شاره‌كان و زه‌وییه كشتوكالی و له‌وه‌رگا سروشتییه‌كان به‌جۆرێك ئه‌م زیاده‌رۆییه بویته دیارده‌یه‌ك تاكو ئێستا هیچ به‌رپرسێكیئیداری یه‌ك له‌دوای یه‌ك نه‌یانتوانیوه كۆنترۆڵی ئه‌م دیارده‌یه بكه‌ن گه‌ر وابرواشاره‌كانی ئه‌م قه‌زایه به‌هۆی زیاده‌رۆیی سیفه‌تی شارنشینی له كیس ده‌ده‌ن.
له پلاندانی شار ناوچه‌ی پیشه‌سازی به كۆڵه‌كه‌ی ئابوری شار داده‌نرێ یه‌كێك له گرفته‌كانی شاری كۆیه نه‌بوونی ناوچهیهكی پیشه‌سازی مۆدرێن .
كێشه‌ی شوێنی فرێدانی زبل وخاشاك كه ئێستاشوێنه‌كه‌یراسته‌وخۆلكاوه به هه‌ندێك گه‌ره‌كی شاره‌كان ئه‌مه بۆ هه‌موو شاره‌كانی قه‌زاكه هه‌مان گرفته، به‌تایبه‌تیش بۆ شاری كۆیه نه‌نگیه‌كی گه‌وره‌یه شوێنی زبل خانه‌كه كه‌وتۆته سه‌ر دیارترین شه‌قامی سه‌ره‌كی كه رۆژانه خه‌لكی شاره‌كانی هه‌ولێرو سلێمانی ئه‌م دیارده ناشیرنه ده‌بینن.
كه‌مبوونه‌وه‌ی نفوزی هه‌رێمی وه‌زیفی شاری كۆیه، له بواری شارنشیندا هه‌ر شاره‌وه به‌پێی پێگه‌و قه‌باره‌ی دانیشتوان و به‌های ئابوری په‌یوه‌ندی به ده‌وروبه‌ری خۆی هه‌یه كه پێی ده‌وترێCity Region به‌هۆكاری كۆمه‌لێك فاكته‌ر به‌تایبه‌تی له خراپی رێگاو بان وفاكته‌ری سیاسی ده‌كرێ بلێین به‌شێك له شارو گونده‌كانی قه‌زاكه په‌یوه‌ندی ئابورییان به شاره‌كه زۆر لاواز بووه به‌تایبه‌تی ناحیه‌ی شۆرش- سكتان- دۆلی سماقولیئه‌مه‌ش وایكردووه شاره‌كه به‌ته‌واوه‌تی په‌راوێز بێ.
كردنه‌وه‌ی ژماره‌یه‌ك له زانكۆو په‌یمانگای حكومی و ئه‌هلی له شاره‌كانی كوردستان وایكردووه رێژه‌ی وه‌رگرتن له‌خوێندكارانی ده‌ره‌كی بۆ زانكۆكه كه‌م ببێته‌وه ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری راسته‌خۆی كردۆته سه‌رجموجۆلی بازاری شای كۆیه.
چاره‌سه‌رو پێشنیازه‌كان:
به‌مه‌به‌سنی گه‌رانه‌وه‌ی
پێگه‌ی ئابوری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌م قه‌زایه ده‌بێ خه‌لكی قه‌زاكه‌و حكومه‌تی
هه‌رێم كار له‌سه‌ر ئه‌م خاڵانه بكه‌ن:
راسته‌وخۆ ئیداره‌ی قه‌زای كۆیه ئه‌نجوومه‌نێكی راوێژكاری پێك بهێنن له خه‌لكانی پسپۆر و خاوه‌ن كه‌سایه‌تی ئه‌كادیمی سه‌ربه‌خۆ بوێر ئه‌رك وده‌سه‌ڵاتیان به‌م شێوه بێ:
ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه له (7) كه‌سی پێك بێ له‌گه‌ل چه‌ند ئه‌نجوومه‌نێكی لاوه‌كی له ناحیه‌كانی قه‌زاكه.
ئاماده‌كردنی پرۆپۆزه‌ل بۆ ئه‌و پرۆژه گرنگ و ستراتیجیانه‌ی كه ده‌بنه هۆی پێشخستنی ژێرخانی قه‌زاكه به‌تایبه‌تی له هێنانه كایه‌وه‌ی هه‌لی كار ئه‌مه‌ش له‌رێگای دیداری زانست و ئه‌كادیمی واباشتره به‌سپۆنسه‌ری زانكۆی كۆیه بێ.
كاركردن له‌سه‌ر دیاریكردنی رێژه‌ی دامه‌زراندن له‌كه‌رتی حكومی وئه‌هلی به‌جۆرێك قبولی نه‌كه‌ن جگه له خه‌لكانی ئه‌م قه‌زایه كه‌سی تر له پرۆژه‌كان سوودمه‌ند بن.
هه‌ر پرۆژه‌یه‌كی بۆ هه‌ر سێكته‌رێك له قه‌زاكه ئه‌نجام بدرێ سه‌رمایه‌داری ئه‌م قه‌زایه جێ به‌جێ بكات و هه‌ر ئه‌و ئه‌نجوومه‌نه ده‌سه‌ڵاتی به‌دواداچوون و چاودێری هه‌بێ .
ئه‌م ئه‌نجومه‌نه ده‌سه‌ڵاتی راوێژ پێكردنی هه‌بێ له دانانی به‌رێوه‌به‌ری فه‌رمانگه حكومییه‌كان بۆ دانانی كه‌سی شیاو.
ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه ده‌سه‌ڵاتی فشاری هه‌بێ له‌سه‌ر حكومه‌ت و ئیداره‌ی قه‌زاكه له كاتی گوێی نه‌دان به‌داواكاریه‌كانیان.
كاركردنی به‌په‌له له پێدانی سیفه‌تی ئیداره‌ی سه‌ربه‌خۆ بۆ قه‌زاكه كه كاتی خۆی به‌رێز سه‌رۆكی هه‌رێم له‌ساڵی 2011 ئه‌و به‌ڵێنه‌ی به خه‌ڵكی قه‌زاكه داوه، چونكه ئیداره‌ی سه‌ربه‌خۆ له‌لایه‌ك ده‌بێته زامنێكی مه‌عنه‌وی بۆ هاوڵاتیان له‌لایه‌كی تریشه‌وه ده‌بێته هۆی زیادبوونی ده‌سه‌ڵاته كارگێری وداراییه‌كانئه‌مه‌ش خۆی له‌خۆیدا هه‌نگاوێكی كرداری ده‌بێ بۆ په‌ره‌پێدانی قه‌زاكه .
كاركردن له‌سه‌ر جێبه‌جێكردن وته‌واوكردنی چه‌ند پرۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له‌وانه‌ش:
ته‌واوكردنی پرۆژه‌ی دووسایدی هه‌ولێر –كۆیه ئه‌م پرۆژه‌یه‌ماوه‌ی نێوان هه‌ردوو شاره‌كه ده‌كاته نزیكه‌ی 40كم ئه‌مه‌ش واده‌كات په‌یوه‌ندییه‌كی هه‌رێمی وه‌زیفی پته‌و دروست بێ له‌كه‌مكردنه‌وه‌ی تێچووی كاڵا و شمه‌ك بۆ خه‌لكی قه‌زاكه له هه‌مان كاتدا ده‌بێته هۆكارێك بۆ پێشخستنی كه‌رتی نیشته‌جێبوون بۆ به‌شێك له خه‌لكی شاری هه‌ولێر كه حه‌زو ئاره‌زوویانه له شارێكی ئارام و ژینگه ی پاك نیشته‌جێبن.
جه‌خت كردنه‌وه له‌به ستنه‌وه‌ی شارو گونده‌كانی قه‌زاكه به‌سه‌نته‌ری شاری كۆیه له رێگای دروستكردنی رێگایكۆیه- میرسه‌ید- سماقولیهه‌روه‌ها دروستكردنی رێگای قیرتاوكراونێوان كۆیه به‌ستی شه‌لغه ، رێگای ته‌ق ته‌ق – سێگردكانهه‌روه‌ها نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی رێگای كۆیه - شه‌وگێربه‌ستنه‌وه‌ی به به‌رێگای ته ق ته‌ق (چۆم حیدر).
جێ به‌جێكردنی پرۆژه‌ی گه‌رماوی كانزایی (حه‌مام جه‌لی) به دیزاینێكی مۆدرین كه ده‌بێته سه‌رچاوه‌ی دارای باش بۆ قه‌زاكه‌به روونتر بلێمله‌كاتی جێبه‌جێكردنی ده‌بێته یه‌كه‌م پرۆژه‌ی گه‌رماو له‌سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان.
جێبه‌جێكردنی پرۆژوی ئاودێری زێی بچووكتا ده‌گاته گوندی (هه‌واوان ) ئه‌م پرۆژه‌یه ده‌توانێت بناری ده‌شتی كۆیه بكات به گه‌وره‌ترین كێلگه‌ی زه‌یتون له هه‌رێم .
كاركردن له‌سه‌ر دووباره دارشتنه‌وی تۆری رێگاو بان له‌شاری كۆیه به‌جۆرێك كه سیمایه‌كی شارشتانی جوان به‌شاره‌كه ببه‌خشێ.
دروستكردنی چه‌ند قوتابخانه و خوێندنگایه‌ك له شاره‌كانی قه‌زاكه به پێی پێویستی و به پێوه‌ری گونجاو.
په‌له كردن له دیاریكردنی شوێنی گونجاو بۆ فرێدانی زبل وخاشاك له شاره‌كانی قه‌زاكه به‌تایبه‌تی شاری كۆیه
كاركردن بۆ دروستكردنی به‌نداوی ته‌ق ته‌قئه‌مه‌سه‌راری گلدانه‌وه‌ی ئاو ده‌بێته ناوچهیهكی گه‌شتیاری بۆ قه‌زاكه هه‌روه‌ها هه‌نگاوێكی گرنگه بۆ په‌ره‌پێدانی گونده‌كانی ده‌وروبه‌ری.
پسبۆر له بواری جوگرافیای پلاندانانی شارو هه‌رێمی
سه‌رچاوه‌كان:
مؤنس أشرف محمد عبد الرحمن: تاريخ العراق السياسي من نهاية
حكم مدحت باشا إلى قيام حكم الا تحاديين 0172 م- 0911 م، رسالة ماجستير في التاريخ الحديث، منشورة، كلية الآداب،
جامعة عين الشمس، 1995م
DEMOGRAPHIC SURVEY: Kurdistan Region of Iraq, A collaboration of the Kurdistan Regional Statistics Office (KRSO), the
International Organization for Migration (IOM) and the United Nations
Population Fund (UNFPA). JULY 2018