09:48 - 20/12/2021
پیلانێكی مەلیكی عێراقی دژ بە كورد ئاشكرا كرد، بەڵام بەگوێیان نەكرد
رۆژێكیان سەعید قەزاز وەزیری ناوخۆی عێراق بانگی كۆمەڵێك خوێندكاری كوردی كرد پێی ووت: هانی ئێوەو خەڵكی تریش دەدەم كە بچن لەكەركوك نیشتەجێ بن چونكە پیلانێك هەیە بۆ تەعریبكردنی كەركوك لەلایەن دەسەڵاتی مەلیكەوە، تەنانەت بەنهێنی پارەشیان دەدەنێ، بۆیە ئاگاتان لەكەركوك بێت با خەڵكی دەوروپشتی كەركوك لەكوردەكەی بچنە نێو شارەكەوە بۆ ئەوەی نفووسی كورد كەم نەكات.
سەعیدقەزاز لەو كوردانە بو لە سەردەمێكی زووەوە هەستی بە مەترسی تەعریب كرد لەسەر شاری كەركوك و گۆڕینی ناسنامەی نەتەوایەتی لەبەرژوەندی عەرەب. بۆیە بۆ پێشگرتن لەسەركەوتنی پیلانەكە چەند هەوڵاو تەقەلای دا بەڵام هیچیان ئەنجامی نەبوو،
بۆ هەوڵی لكاندنی قەزای كۆیەدا بەكەركوكەوە؟
بەنهێنی سەرۆكهۆز و گەورە پیاوانی عەشیرەتەكانی كوردی ئاگادار كردۆتەوە و هانی داون كە نیشتەجێی حەویجەبن، چونكە ئەگەر ئێوە نەیەن عەرەب دێنن بۆی و لەكوردی زەوت دەكەن. كە ئەگەر سەرۆكهۆزە كوردەكان بچوبان بەدەم داواكەیەوە ئەوا رێژەی كورد لە حەویجە وەك هەرناوچەیەكی كوردوستانی دەبو بە زۆرینە.
سەرۆكهۆزە كوردەكان بۆ نەچوون بەدەم پێشنیازەكەیەوە؟
بیرۆكەیەكی نیشتمانی ونەتەوەیی بەخەیاڵاهات
لە ناوەڕاستی چلەكانی سەدەی رابردودا كەسایەتی نیشتمان پەروەری كورد سەعید قەزاز كە لەو سەردەمانەدا وەزیری ناوخۆی عێراق بو، لە كاتی سەردانێكیدا بۆناوچەی حەویجە ،دوای بەسەركردنەوەی ناوچەكە، كاتی بینی ئەو هەمو زەوییە بە پیتو بەرەكەتە كە دەكەوێتە رۆژهەڵاتی زێیی زابی بچوكەوە، بەتایەبەت كە پڕۆژەی ئاوی عەباسی بینی ( بە پڕۆژەی ئاودێری عەباسییەكان ناسراوە)، ئەو پڕۆژەو، زەویەكانی دەوروبەری زۆر سەرنجی سەعید قەزازی راكێشا، كە تەماشای كەمی رێژەی عەرەبەكانی دانیشتوی ئەو ناوچەی كرد، پاشگەڕانەوەی بۆ بەغدا بیرۆكەیەكی نیشتمانی ونەتەوەیی گرنگی بەخەیاڵاهات.
سەعید قەزاز هەر دوای گەڕانەوەی لە حەویجە، بە بێ گەڕانەوە بۆ هیچ لایەنێكی باڵای حكومی، ناردی بە شوێن سەرۆك هۆزو كەسایەتیە ناسراوەكانی ئەو عەشایەرە كوردانەدا و، كۆی كردنەوە بۆ ئەوەی بچنە حەویجەو، حكومەت گشت پشتگیری و ئاسانكاریەكیان بۆ بكات ( لەو سەردەمەدا نە ژمارەی عەرەب ئەوەندە زۆر بو لە حەویجە، نە بیرۆكەی رەگەزپەرستیش بەو شێوە بو كەرێگری لە پڕۆژەكە بكەن) بۆیە ئەگەر كوردەكان قەناعەتیان بە قسەكانی سەعید قەزاز بكردایە ، هیچ رێگرێكی تر نەبو لە بەردەم ئەو كارەدا،ئەوەبو كوردەكان ئەو پڕۆژەیان رەدكردەوە.. ئەگینا لەمێژەوە ژمارەی دانیشتوانی حەویجە زۆرینەی كورد دەبو...
سەعید قەزاز وەك كەسێكی سیاسی و، شارەزای سیاسەتەكانی دەسەڵاتی ئەو سەردەمە ، بیری لەوەكردەوە كە ئەم ناوچە كوردوستانیە بەپیت و بەرەكەتە رێژەی دانیشتوانی كوردی زۆر كەمە. چۆن دەكرێت وەك بەشێك لە كوردوستان كاری بۆبكرێت وچی بكرێت. بۆیە بیری لەوەكردەوە كە چۆن هۆز و عەشایەرە كوردەكانی وەك داودەو، زەنگنەو تاڵەبانی و كاكەیی، هانبدات بۆ ئەوەی لەو ناوچەدا نیشتەجێبن ،چونكە ئەو هۆزانە دراوسێی حەویجەن و، پەیوەندی كۆمەڵایەتیشان هەیە .
بۆیە داوایلێكردن بە كاری كشتوكاڵی وئاژەڵداریەوە لەو ناوچانەدا نیشتەجێ وسەرقاڵبن، بەوهۆیەشەوە رێژەی كورد لە حەویجە وەك هەرناوچەیەكی كوردوستانی دەبو بە زۆرینە..
شارۆكە حەویجە بەدووریی 70 كیلۆمەتر كەوتووەتە خۆرئاوای كەركووك و سەربە پارێزگایە. حەویجە ئێستە زۆرینەی دانیشتوانەكەی عەرەبن و بۆ كورد شوێنێكی مەترسیدارە بۆیە ناتوانن تێیدا بژین، بەهۆی دەمارگیری عەرەبیی و نزمی ئاستی تێگەیشتنیان بۆ پێكەوەژیان، هەرچەندە لە بنەڕەتدا ئەو زەوییە هی كورد بووە.
بۆ هەوڵی لكاندنی قەزای كۆیەدا بەكەركوكەوە؟
كەسایەتی ناسراو موحسین دزەیی دەگێڕێتەوە: ساڵی (1957) (سەعید قەزاز) كە ئەوسا وەزیری ناوخۆی عیراق بوو بۆ پشوودان هاتە هاوینەهەواری سەڵاحەدین و چەند رۆژێك مایەوە. عەسرێكیان لەگەڵ ژمارەیەك پیاوماقوڵ و نیشتیمانپەروەر چووینە سەردانی. ئەو كاتە قسە لەسەر لكاندنی قەزای كۆیە بەكەركوك دەكراو لە لیوای هەولێر دادەبڕا. ئێمە دابڕانی كۆیەمان بە زوڵمێك دەرهەق بە هەولێر زانی و ناڕەزاییمان پیشاندا. (سەعید قەزاز) پێكەنی و پاشان بە تووڕەبوونەوە رووی قسەی تێكردین و وتی: (ئێوە لاون و رێزی دەرەنجامی ئەو كارە نازانن. مەبەستی من لەم كارە پاڵپشتكردنی زۆرینەی كوردە لە لیوای كەركوك، دەمەوێت ئەو زۆرینەیە لە هەموو بارودۆخێك و دواڕۆژ مسۆگەر بكەم).
هانی عەشیرەتە كوردەكانی دەدا بچن لە حەویجە نیشتەجێ بن
سەعید قەزاز كوردبونی والێكرد بێ گوێدانە پۆستەكەی، بیر لەبەرژوەندی كوردی و داهاتوی بكاتەوە، ئەوەتا ئەم بەڵگەیە بەسە بۆی كە بڵێین ئەم پیاوە كەسێكی دووربین بوە، لەسەردەمێكی زووەوە هەستی بە مەترسی تەعریب كرد لەسەر شاری كەركوك و گۆڕینی ناسنامەی نەتەوایەتی لەبەرژوەندی عەرەب. بۆیە بۆ پێشگرتن لەسەركەوتنی پیلانەكە بەنهێنی سەرۆكهۆز و گەورە پیاوانی عەشیرەتەكانی كوردی ئاگادار كردۆتەوە و هانی داون كە نیشتەجێی حەویجەبن، چونكە ئەگەر ئێوە نەیەن عەرەب دێنن بۆی و لەكوردی زەوت دەكەن.
دەگێڕنەوە: هەر لەو ساڵانەی (قەزاز) وەزیری ناوخۆ بووە لەحكومەتی (نوری سەعید)، هەوڵی زۆری لەگەڵ هەندێ لەكۆچەرییەكانی كورد داوە، تاكو لە ناوچەی (حەویجە) نیشتەجێیان بكات، بەڵام بە داخەوە بە قسەیان نەكردووە. دیارە ئەو پلانەی (قەزاز) هەر بەنیازی ئەوەبووە زۆرینەی كەركوك هەر بە كوردی بمێنێتەوە.
خەمی بو ڕێژەی كورد لە كەركوك كەم نەكات
ئەوەتا نوسەر و بیرمەندی كورد مەسعود مەحەمەد دەگێڕێتەوە و دەڵێ: لەبەغدا بووین كۆمەڵێ قوتابی ئەو سەردەمە رەشید عەبدولقادریشمان لەگەڵ بوو ، رۆژێكیان سەعید قەزاز وەزیری ناوخۆی عێراق بانگی كردین و پێی ووتین: ئێوە گەنجن هانی ئێوەو خەڵكی تریش دەدەم كە بچن لەكەركوك نیشتەجێ بن چونكە پیلانێك هەیە بۆ تەعریبكردنی كەركوك لەلایەن دەسەڵاتی مەلیكەوە، تەنانەت بەنهێنی پارەشیان دەدەنێ، بۆیە ئاگاتان لەكەركوك بێت با خەڵكی دەوروپشتی كەركوك لەكوردەكەی بچنە نێو شارەكەوە بۆ ئەوەی نفووسی كورد كەم نەكات.
10 هەزار عەرەبی هۆزی عوبێد هێنرانە حەویجە و نیشتەجێكران
لە پاش تەواوبوونی پڕۆژەكە لە ساڵی 1939 یاسین ئەلهاشمی نزیكەی 10 هەزار عەرەبی لە هۆزی (عوبێد) ئەوكات سەرۆك هۆزەكەیان ناوی (عاسی ئەلعەلی) بوو، لە شاری باقووبە و دەوروبەریەوە بە 100 بار وشتر هێنا بۆ ئەو شوێنەی كە دواتر ناوی لێ نرا حەویجە، ئەوەش بە بیانووی ئەوەی گوایە دوژمنایەتییان هەیە لەگەڵ هۆزی عەرەبی ئال عزە (عەزاوییەكان) و نزیكەی پێنج هەزار عەرەبی كۆچەری لە هۆزی (جبوور) هێنا بۆ دەم زێیەكەی نزیك شارەدێی عەباسی.
سەرۆكهۆزە كوردەكان بۆ نەچوون بەدەم پێشنیازەكەیەوە؟
لە ناوەڕاستی ساڵی سییەكانی سەدەی لە دیوەخان باسی ئەوەیان دەكرد كە (بەكر سدقی) سەرۆك ئەركانی سوپای ئەوكاتەی عێراق بوو، داوای لە بنەماڵەكانی (شێخ مەحموودی حەفید و سەید ئەحمەدی خانەقا و سەید محەمەدی جەباری و كاكەزیادی كۆیە و ئاغاكانی هۆزی شێخ بزێنی و لە پاشان ئەفەندیییەكانی هەولێر) و چەندان هۆزی تری كورد كرد، بچن دەشتی حەویجە و قەراج ئاوەدان بكەنەوە. نوێنەرانی ئەو هۆز و بنەماڵانە كە چوون بۆ تەماشاكردنی ناوچەكە، بینییان هیچ ئاوی لێ نییە، پاشگەز بوونەوە و گوتیان: ئێمە لەسەر ئەم كانی و ئاوە سازگارەی خۆمان نابزوێین و ناچین، ئەو چۆڵەوانییەی حەویجە نەك مرۆڤ! بەڵكو مارومۆریش لە تینوودا دەخنكێن.
پاشان سەعید قەزاز گوتی من ئاوتان بۆ دابین دەكەم، سەرۆك هۆز و ئاغا و پیاوە ماقووڵە كوردەكانیش گوتیان: كەی ئاوی بۆ دابین كرا ئێمە ئاوەدانی دەكەینەوە. ئەوەبوو لە ساڵی 1936 یاسین ئەلهاشمی ئەوكات سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو/ عەرەبێكی شۆڤێنی توندڕۆ بوو، گوتی من حەویجە ئاوەدان دەكەمەوە، كۆمەڵێ ئەندازیار و پسپۆڕی بواری ئاودێری لە عێراق و وڵاتە عەرەبییەكانەوە بەسەرپەرشتی ئەندازیارێكی میسری بەناوی (عەبدولوەهاب) هێنا، هەموو گیراوەكانی گرتووخانەكانی عێراقیشی كۆ كردەوە لەناو تەلبەندێكی گەورەدا لە دەشتی حەویجە بەرەڵای كردن و فەرمانی دا جۆگەلە كۆنەكانی پڕۆژە ئاودێرییەكەی عەباسییەكان پاك بكەنەوە كە درێژییەكەی 55 كیلۆمەترە. لە زێی بچووكەوە ئاوی هێنا و هەر گیراوێك باش ئیشی بكردایە شەش دەنك خورما و سێ سەموونیان پێی دەدا وەك پاداشت.
كوردێك لەسەر ئەو بیرۆكەیە لە قایمقامی لادرا
كردنەوەی پرۆژەی ئاودێری و بایەخپێدانی رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق بەم ناوچەیە و كردنی بە ناوچەیەكی كشتوكاڵیی گرنگ و پڕ بەرهەم، بۆ نیشتەجێكردنی مەڕدار و خێڵە كۆچەرییە عەرەبەكان بوو لە سنووری كەركووك. بناغەی دامەزراندنیشی لە رووی ئیدارییەوە وەكو ناحیە و پاشان كردنی بە قەزا، هەر بۆ مەرامی سیاسی بوو، بەمەبەستی بناغەدانان بۆ پرۆسەی بە عەرەبكردنی كەركووك.
كە ئاو هێنرا بۆ حەویجەی بێ ئاو. حامید بەگ ی ـاف قایمقامی مەركەزی كەركووك بووە. چووە جوتیارو فەللاحەكانی تیرەی جافی كۆكردۆتەوە پێی ووتوون: ئەوە زەوی‌و ئەوە ئاو وەرنە ئەوێ بۆ خۆتان زەوی بچێنن، وەڵامیان ئەوەبووە-ئێمە جافین گەرمیان‌و كوێستان دەكەین نابین بە جوتیارو ئێمە لەو دەشت‌و گەرمیانە ناژین. ئیتر نوری سەعیدی (كۆنەكورد) تیرەی عوبێدی بردە ئەوێ. حامید بەگ هەر لەسەر ئەوەش لە قایمقامی لادراوە.
سەعید قەزاز: "ئەگەر دەسەڵاتم هەبێ سلێمانیش دەخەمە سەر كەركوك"
ساڵی 1957، سەعید قەزاز وەزیری ناوخۆی ئەوكاتی عیراق سەردانی شاری كەركوكی كرد، لەو سەردانەدا پڕۆژەی تۆڕی ئاوی خواردنەوەی گوندی شۆراوی كردەوە، كە لەكۆمپانیای نەوتی كەركوكەوە راكێشرابوو. خەڵكی شۆراو لەو عەیامەدا پێشوازییەكی بێ وێنەیان لە سەعید قەزاز كرد، بۆ پێشاندانی رێزو پێزانین لە سەعید قەزاز گوێخا حەمەخان چەند سەرە مەڕێكی لە ژێر پێی سەعید قەزاز سەربڕی. دوای كردنەوەی تۆڕی ئاوی شۆراو سەعید قەزاز وتارێكی پێشەكەشی خەڵكەكە كرد، لە وتارەكەیەدا خەڵكی دڵنیا كردەوە كە بۆ ساڵی داهاتوو دەگەڕێتەوە بۆ هەمان گوند بۆ ئەوەی پڕۆژەی كارەبا بۆ خەڵكی گوندەكە جێبەجێدەكات. بەڵام بەداخەوە بەهۆی رووداوی 14ی تەموزی 1958و گۆڕینی حكومەتی پاشایەتی بۆ كۆماری و هاتنە سەركاری عەبدولكەریم قاسم، سەعید قەزاز نەك هەر نەگەڕایەوە بەڵكو لە سێدارەش درا!
لە ساڵی 1949یش كاتێك سەعید قەزاز موتەسەڕیفی كەركوك بوو، خەڵكی چەمچەماڵ داوایان لە سەعید قەزاز كرد ئیدارەی چەمچەماڵ بخاتە سەر لیوای سلێمانی، سەعید قەزازیش پێیانی گوت: ئەگەر دەسەڵاتم هەبێ سلێمانیش دەخەمە سەر كەركوك و ئێوەش بۆ حەویجە دەنێرم.
لە رووداوەكەی 14ی تەموزی 1958 داداگایی كراو پاشان لە سێدارە درا. كاتێكیش كە چوە بەر پەتی سێدارە وتی: "كاتێك كە دەچمە ژێر پەتی سێدارە، كەسانێك دەبینم لە ژێر پێم شایستەی ژیان نین"
سەعید قەزاز كێ بوو؟
(سەعید قەزاز) دەرچووی دواناوەندی بوو، پشت بەتواناو لێهاتوویی خۆی، فێری زمانی ئینگلیزی بوو، بۆیە لەقوتابخانەكانی سلێمانی ببوو بەمامۆستای زمانی ئینگلیزی. ئینجا بێ پشتیوانی حزب و ئەملاو ئەولا وەكو نووسەر (كاتب) دامەزرا. هەر بەلێهاتوویی خۆی بوو بە(مدیر ناحیە)ی چەندین شوێن. دواتر بە(قائیمقام) ئینجا (متصرف). لە پێنج ساڵی كۆتایی حوكمی پاشایەتیش لەعیراقدا، بوو بەوەزیری ناوخۆ لەحكومەتی عیراق، ماوەیەكیش موتەصەڕفی شاری كەركوك بو، بەتایبەتی لە ساڵی 1952، ئەمەش خۆی لەخۆیدا بەڵگەیەكی مێژوویی گرنگە كە كوردێك پارێزگاری شارەكە بووە و لەلوتكەی دەسەڵاتدا بووە.
دوای كودەتاكەی ساڵی (1958) گیرا. بۆیە كاتێ لەزیندان بەلاقرتێ پێیانوت (ئەو وەزیرانە گوناحیان نییە، چونكە داشی دامەی نوری سەعیدو عەبدولئیلا بوون، هەر چۆنیان ویستبێت وایان جوڵاندوون)، (سەعید قەزاز) لەوەڵامدا پێیوتبوون: (ئەو قسانە بەرامبەر من و هەندێ لەوەزیرەكان درۆو بوختانە. من لەكاتی وەزیفەكەمدا لەخزمەتی وڵات و یاسا بەولاوە، گوێم لەهیچ شتێك نەگرتووە، من لێپرسراوی یەكەمی كاری خۆمم).
دیارە ئەو سیاسەتە ببووە بەهۆی یەكهەڵوێستی و دۆستایەتیی بەهێزی لەگەڵ (نوری سەعید)، لەلایەكی تریشەوە لەگەڵ رۆژانی حوكمڕانێتی ئەوسای یەكێتیی سۆڤیەت و حزبی شیوعی عیراق بەریەك دەكەوتن و دژی یەكتر بوون. بۆیە لەكاتی دادگاییكردنیدا شیوعییەكان كاریگەریی خۆیان لەسەر دەستەی بەڕێوەبردنی دادگاكە داناو حوكمی لە سێدارەدانیان بەسەردا سەپاند.
سەرچاوە:
1- كتێب: سەعید قەزاز و دەوری لەسیاسەتی عیراق: عەبدولڕەحمان ئیدریس ساڵح ئەلبەیاتی (بەعەرەبی)
2- وتار: (چیتان دەوێ ئەی بەزاز ئیعدامی سەعید قەزاز): د.ئەرسەلان بایز، رۆژنامەی كوردستانی نوێ
3- (مێژووی بەعەرەبكردنی حەویجە): ستار جەباری
4- ( حەویجە وەك بەڵایەك بۆ كەركووك): عارف قوربانی
5- كەركوك لە روانگەی هاوچەرخانەوە: زاهیر شكور