04:12 - 02/11/2021
هەوڵی عوسمانیەكان، ئینگلیز و رووسەكان، ڕەزاشای ئێران، سەدام بۆ سڕینەوەی مێژووی كورد
زۆرجار گلەیی دەكرێت كە گوایە كورد گرنگی و بایەخی نەداوە بە نوسینەوەی مێژووی خۆی نەداوە، بەڵام مێژوو شتێكی تر دەڵێ، شوێنێكی وەك بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا زۆرترین دەستنووسی كوردستانی لێیە، ئەمە ئاماژەیەكی روونە كە ئەرشیفی كورد دزراوە. دزینی كتێبی و دەستنووسی بەنرخ ، فەرهود و تاڵانكردنی ئەرشیفی كورد بەشێكە لەپیلانی سڕینەوەی كورد لەڕووی كەلتورییەوە، تا ئەوەی وەك گەلێكی بێ ناسنامە وێنا بكرێ، خۆیشی مێژووی خۆی نەزانێت و بێ ئاگابێت لەڕابردووی خۆی.
كوا ئەو هەموو كتێبانە كە هەبوون لەناو كتێبخانەكانی كوردستان لەسەردەمانی كۆن؟
كورد یەكێكە لەو میللەتانەی زۆرترین گرنگی و بایەخی داوە بە زانست و زانیاری و نوسینەوەی مێژووی خۆی ، بوونی ئەو هەموو كتێبخانەیە لە مزكەوت و تەكیە و حوجرەكانی كوردستاندا بەڵگەیەكی ڕوونە كە چەند بایەخ درابوو بە عیلم و زانست لەم وڵاتەدا.
بەرهەمی ئەو مەدرەسانە لەهەموو بەشەكانی كوردستاندا بەهەزاران نوسەری زانستی پەیدا بوونە لەناو ئەم گەلەدا. ئەم كتێبێكی نوسیوەتەوەو، ئەو كتێبێكی دیكەی نوسیوەتەوە، یەكێكی دی "تەعلیقات" و "تەوجیهات"ی پێشكەش كردووە. لەناو حوجرەی مەلا و فەقێكاندا بەشەوو بەڕۆژ قەڵەمیان لەكاردا بۆوەو، بەرهەمی زانستیان پێشكەش كردووە، ئەم هەر نوسینێكی كردبێ ئەو "شەرح" و "حاشیە" و "قەید"ی بۆ كردووە. هەزاران نوسەری "نحو" و "صەرف" و "مەنتق" و "بەلاغە" و "ئوصولی فقه" و "أصوڵی حەدیس" و "كەلام" و "عەقائد" و "ریازیات" و "حیكمەت" و "تەفسیر" و جۆرەها "علوم" و "فنون". هەركەس بەتوانای خۆی هەوڵ و كۆششی داوە بۆ، پتەوكردنی بن و بناغەی زانست لەكوردستاندا، بەدرێژایی ئەو هەموو چەرخانەی ڕابردوومان، تا گەیشتین بەئەمڕۆكە.ئەو هەزاران مەدرەسە و ئەو هەزاران هەزار كتێبە كە هەبوون لەمزگەوت و مەدرەسەكاندا و لەناوچەكاندا لەگوندو شارەكاندا، ئەمانە هەموو ڕەنجی مەلاو زانایانی كورد بوو.
دەستخەتێكی 1300ساڵە لەسەر مێژووی كورد دیار نییە
زۆرجار گلەیی دەكرێت كە گوایە كورد گرنگی و بایەخی نەداوە بە نوسینەوەی مێژووی خۆی نەداوە، بەڵام مێژوو شتێكی تر دەڵێ، ئەوەتا دەستخەتی ئەنسابو لئەكراد و تاریخی كوردی دینەوەری كە مێژووەكەی بۆ هەزار و سێ ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە و بەكۆنترین سەرچاوەی نوسراوی مێژووییە لەبارەی مێژووی كوردەوە، تا ئێستا نەدۆزراوەتەوە و ئەویش وەك ئەوانی شوێنبزر كراوە و كەوتۆتە بەر شاڵاوی تاڵانی. مانەوەی ناوی ئەو كتێبەش بەهۆی ئەوەبوە كە كتێبەكانی داوی ئەوە كە نوسراوە ئاماژەیان بەو كتێبە داوە.
چەند جار هەوڵی دزینی قورئانەكەی نگڵ دراوە
بە یەكێك لە قورئانە ناسراوەكانی جیهان دادەنرێت كە لە گوندی نگڵ ی ڕێگای نێوان سنە و مەریوان دایە. قورئانەكە پارێزاوە كە بە خەتی كوفەی لە سەر پێستی ئاسكدا نوسراوە مێژووی نوسینەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی خەلیفە عوسمانی كوڕی عەفان.
ڕەزاشای پەهلەوی بەخێرایی دركیان بە گرنگی ئەم قورئانە بەنرخە كرد، بەوپێیەی مێژووییەكی زۆر كۆنی هەیە، ساڵی1932 قورئانەكەی برد بۆ تاران بەڵام بە هۆی خۆپیشاندانی خەڵكەكەوە توانیان بیگەڕێنەوە. له دوای ئینقلابیشەوە دووجار هەوڵی دزینی دراوە .
عوسمانیەكان ئاسەوارەكانی قەڵای كەركوكيان دزی
لەبارەی سڕینەوەی مێژووی كورد لە شاری كەركوك لەلایەن عوسمانیەكانەوە مێژوونوسان ئاماژە بەوە دەكەن كە ئاسەوارێكی زۆری قەڵای كەركوك لەلایەن عوسمانیەكانەوە دزرابوون. كە تا ئیستا لە مۆزەخانەی تۆپقاپی لە ئەستەنبوڵە، كە یەكەم شت دایانناوە لەو مۆزەخانەیە قورئانێكە لە نووسینی خۆشنووسی كورد محەمەد قەرەحەساری كە لەسەردەمی سوڵتان سەلیم قانونی نووسیویەتیەوە".
بەهەزاران كتێبی كۆن و بەنرخ چۆن كەوتە دەست ئینگلیزەكان؟
كتێب لە وڵاتەكەماندا یەكجار زۆر هەبوو، بەڵام لە دوای هاتنی جەنگی جیهانی یەكەم و هاتنی دەوڵەتی ئینگلیز بۆ عیراق، ئەوكاتە كۆمەڵ كۆمەڵ لە موبەشیرەكانی ئەوروپایی هاتنە ناو عێراق و كوردستانەوە، دەستیان كرد بە تەبشیر و بڵاوكردنەوەی ئایینی مەسیحیەت. بێگومان ئەم كارە بەڕەزامەندی دەوڵەتی عێراقی مەلەكی بوو. ئەمانە هەروەك بیرو باوەڕی ئاینی مەسیحی یان بڵاو ئەكردەوە، بە گەلێك شێوە لەوڵاتەكەدا لە هەموو كاتدا بەشێوەیەكی تایبەتی و نهێنی دەستیان كرد بەكڕینی دەس نووسی كۆن لەهەموو ناوچەكاندا.
جا بۆ ئەم مەبەستەیان، لەهەر شارێك چەند كەسێك بوو بوون بە چاوساغ و بەكرێگیراویان، ئەمانەش هەر ئەژماردران لەڕیزی مەلا چونكە هەر لەبەرگ و شێوەی ئەوانەدا بوون. ئەم كتێبانەیان ئەكڕیی بەنرخێكی زۆر گران، ئەم كارە وای لێ هاتبوو كتێبێك ئەگەر یەك درهەمی (دراوی ئەو سەردەمە) بكردایە ئەوانە بە چەند قات ئەیان كڕیی، ئەم بەكرێ گیراوانەش، وایان دەنواند لەلای خەڵك كە ئەمانە بۆ خۆیان ئەیكڕن، زۆر دڵخۆشن بەئەم جۆرە كتێبانە، لەبەر ئەمە، بەم نرخە بێ ئەندازەیە ئەیكڕن.
لەگەڵ ئەمەشدا خەڵكی كوردیش لەبەر ساویلكەی و نەزانیی هەر كەس كەیفی ئەهاتەوە كاتێ كە كتێبەكانی بە نرخە بێ ئەندازەیە ئەفرۆشت. زۆر كەس كتێبخانەكەی خۆی هەمووی فرۆشت، بە هەزاران كتێبی نایاب فرۆشرا.
بەڵام زۆر كەس لە مەلا تێ گەیشتووە پێ گەیشووەكان خەفەت باربوون لەداخی ئەم كتێب فرۆشتنە چونكە ئەوانە ئەیان زانی، ئەم بەكرێ گیراوانە كە ئەم كتێبانە ئەكڕن بێگومان بۆخۆیان نایكڕن، چونكە عەقڵ ڕێ نادات ئەم مرۆڤانە بتوانن ئەم نرخە بێ ئەندازەیە بدەن بەكڕینی كتێب، بۆ خۆیان، بە عەقڵی خۆیان ئەیان زانست، كە ئەمكارەیان لە ئەنجامدا كتێب نایەڵێت لە وڵاتەكەماندا، بێگومان یەكێك لەهیواكانی داگیركەرو وڵاتانی ئیستعمار ئەوەیە ئابڵوقەی ئاین و زانین بدا لەوڵاتدا. بەڵام نە ئەو بەكرێ گیراوانە و، نە ئەو كتێب فرۆشانەش گوێچكەیان ڕادەگرت بۆ قسەو ئامۆژگاری ئەم تێ گەیشتووانەی ناو وڵاتەكەمان.
كڕینەوەی كتێبە بەنرخەكانی لەلایەن ئینگلیزەوە
مێژوونوسان ئێژن لەنێو قەڵای كەركوكدا شوێنەواری ساختمانێكی زۆر گەورەی ڕازاوەی هەبوو، مرۆڤ ئەترسا بچێتە ناوی، بە دیوارەكانیەوە خەتی مێخی (بزماری) هەبوو. هەر لەناو قەڵا مزگەوتێكی منارەداری گەورەی تیا كرابوو. لە حەوشی مزگەوتەكەدا مەدرەسەیەكی مەلایانەی زانستی هەبوو، كتێبخانەیەكی پڕ لە كتێبی دەس نووسی تیابوو كە هەزاران كتێبی بە نرخ بوو. لەسەردەمی ئینگلیزدا كابرایەكی كابرایەكی (مەلا صابیری حافز) ناو زۆری دزیبوو ، پاشان فرۆشتبووی بە دائیرەی ئاسار.
ئەم جۆرە نامەردیە لەژێرەوە هەر بەردەوام بوو تا ساڵی 1958ی زایینی، ئەوكاتە شۆڕشی 14ی تەموز- گەلاوێژ هات و ، هەموو موبەشیرەكانی دەركرد لە عێراقدا. ئەوسا ئەم بابەت كتێب فرۆشتنە نەما لەوڵاتدا بەڵام لەدوای چی؟ وەك شعرە ناودارەكەی شێخ ڕەزا كە ئەوترێ: "تازە ئەچێ بۆ بەصڕە، بعد خراب البصرە".
لەدوای ئەوەی چەند كتێبخانە فرۆشران و، پەرپووت بوون و، كتێبی وایان تیا نەما كە بایەخ دار بێ، چەند كتێب هەبوون ناویان دابووە، لەبەر باشی و سودبەخشیی كە چەند كەس چوونە بۆ ئەو مەدرەسانەی كە ئەو كتێبانەی تیایە بۆ ئەوەی كە سوودیان لێ وەربگرن، بەڵام كاتێك زانراوە، ئەو كتێبانە نەماون.
ئەو كتێبانەی بردیانە دەرەوە، چی لێهات؟
بێگومان كەس سوراخیانی نەئەزانی، كەس نەیئەوت: ئایا دزراون، یان فرۆشراو؟. هەر ئاوها زۆر كەس كتێبی ئەدزرا لەناو كتێبخانەكەی خۆی كەس نەی ئەزانی كێ دزیی؟ بۆ كوێ برا. بەڵام دواتر دەركەوت ئەو كتێبانەی هەموو فرۆشران، یا ون بوون و دزراون و نەماون لەناو كتَبخانەكانی كوردستاندا ئەنجامیان بەوەگەیشت:
ئەو كتێبانە هەمووی، ئەو بەكرێ گیراوانە هەر كەس بەتوانای خۆی، لە كردارە چەپەڵەكەیدا، بەچەند قات، بە قازانج ئەیانی فرۆشتەوە، بە موبەشیرەكان، ئەوانیش هەر كەس ئەو كتێبانەی ئەنارد بۆ وڵاتەكەی خۆی. ئێستا هەموو ئەو كتێبانە وا دانراوان لەناو كتێبخانەكانی ئەوروپا لە ئینگلتەرا و فەرەنسا و ئەڵمانیا و ڤاتیكان و ئەم وڵاتانە.
فەرهودكردنی كتێبخانەی مەدرەسەی بیارە
بیارە كە لەناوچەی هەورامانە لەپارێزگای سولەیمانی، هەموو كات مەدرەسەكەی جێگەی مەلا و فەقێیان بوە. هەردەم لەم چاوگەیەدا سەد تا سەدو پەنجا فەقێ دەیانخوێند. بنەماڵەی شێخانی بیارە كتێبخانەیەكی یەكجار زۆر دەوڵەمەندو گرنگ و بێ هاوتایان لەناو ئەم مەدرەسەیەدا پێك هێنا بوو. هەموو بابەتە كتێبێكی تا كۆ كرابوەو، ئەمەش بەدرێژایی چەند پشت بەم جۆرە هاتبوە خوارەوە. بەڵام بەداخەوە لە ساڵی 1958 باری سیاسی وڵات تێك چوو، ئەوكاتە كتێبخانەكەش هەموو فەرهودكرا لەلایەن ئاژاوەچییەكانەوە.
یەك ملیۆن وێنەی مێژوویی كەركوك تاڵانكرا
شێخ ڕەزا، دیوانەكەی بە زەعفەران بە دەست وخەتی خۆی نووسیبووی، لەناوچو.
شێخ پیرۆت تاڵەبانی لە بەشێك لە بیرەوەرییەكانیدا باسی ئەرشیف وبەڵـگەنامە وزیاتر لە یەك ملیۆن وێنەی رەش وسپی رووداو وكەسایەتی ویانە ودیمەنەكانی كەركوك دەكات, كە لە ڕاپەرینی بەهاری (1991) دا, بەعس تاڵانی كردن وسوتاندنی، شێخ پیرۆت دەربارەی ئەرشیفەكەیان دەڵێ:
یەكێك لەو دەستنووسە دەگەمەنانەی لە ناوچوو ،دەستنووسێكی دەگمەن وپڕ بایەخی شێخ رەزای تاڵەبانی بوو, ئەو دەستنووسە دوو بەش بوو, بەشێكیان (36) لاپەڕە بوو, شێخ ڕەزا بە زەعفەران بە دەست وخەتی خۆی نووسیبووی, بەشەكەی تر سێ دەفتەر شیعر بوو, كە بە خەتی كاكە حوسین سەید ئەحمەد خانەقا نووسرابوو, سەید ئەحمەد خانەقا و كاكە حوسێن گرنگی زۆریان بە شیعرەكانی شێخ ڕەزا داوە.
مام جەلال ئاگاداری ئەم دەستنووسانە بوو
مام جەلال ئاگاداری ئەم دەستنووسانە بوو, هەر دوای راپەڕین كە چاوی بە شێخ پیرۆت كەوتبوو, پرسیاری ئەو دەستنووسانەی كرد بوو, جگە لەو دەسنووسانە دەیان بەڵـگەو دەسنووسی تر سوتێنران، یان تاڵان كران، لە وانە (802) لاپەڕەی بیرەوەری خودی شێخ پیرۆت لە بەندیخانەو زیاتر لە یەك ملێون وێنەی سەردەمە جیاجیاكانی كەركوك, كە بەشێك بوون لە مێژووی سیاسی‌و كۆمەڵایەتی‌و وەرزشی ورووناكبیری كەركوك. كە وێنانە بەڵگەیەكی گرنگ بون بۆ كوردستانێتی كەركوك
بە پێی قسەی هەندێك لە شایەتحاڵـكان تا زیاتر لە نۆ رۆژ تاڵانكردن لە ماڵی شێخ پیرۆت كۆتایی نەهاتووە. لە ناو كەل وپەلە تاڵانكراوەكاندا دوو (دەوری فەخفوری) كە مێژووەكەی دەگەڕایەوە بۆ ساڵی (1172)ی زاینیی، كە قەت لە بیر شێخ پیرۆت ناچێتەوە.
بەعس چاوی بڕیە كتێبە دەستنووسەكانی كورد
یەكێك لەو كارەساتانەی بەسەر كتێبخانەی گشتی كەركوك هات، بردنی سەدان كتێب و دەستنوسی دانسقەو گرنگ و تایبەت بە مێژووی كەركوك و كورد و كوردستان لەلایەن بەعسەوە. حكومەتی بەعس چەند ساڵ جارێك دەكەوتە گیان كتێبخانەی كەركوك و بەشێكی گرنگی ڕۆشنبیری كەركوكی دەدزی و دەیبرد بۆ بەغدا، كتێبخانەی كەركوك كتێبخانەیەكی ئێجگار دەوڵەمەند بوو.
هەروەها لەكارەساتی ئەنفالی ساڵی 1988 پاش رووخاندنی 4500 گوندی كوردستان، ڕژێمی بەعس هەموو دەستنووسە ئاینی و ئەدەبیەكانی گەلی كوردی بردە (دار مخگوگات صدام) لەبەغدا و پاش رووخاندنی رژێم لە 2003 كەس نازانێ ئەو دەستنووسانە ماون یان فەوتاون و تاڵان كران.
فەرهود و تاڵانكردنی ئەرشیفی بنەماڵەی كاك ئەحمەدی شێخ
جل و بەرگ و سەعات و شتوومەكی تایبەتی كاك ئەحمەدی شێخ و نەوەكانی تا ساڵانێكی زۆریش لەلایەن بنەماڵەكەیەوە پارێزراو بو، هەروەها جلەكانی كاك ئەحمەد و جلە رەسمیەكانی شێخ مەحمودی حەفید، بەڵام لەساڵی 1992دا چەند كەسانێكی چوونە سەر ماڵی (شێخ حەسەنی شێخ ڕەئوفی حەفید) ئەو قاسەیەی كە پڕ بوو لە كەلەپوور و بەڵگەنامەی بنەماڵەی كاك ئەحمەدی شێخ و نەوەكانی و جل و بەرگی شێخ هەموویان بە تاڵانبرد.
وە جارێكی تریش لە ڕووداوە ناخۆشەكانی 31ی ئابی 1996دا ماڵی شێخ جەلالی حەفید تاڵان كرا، كە ئەو ماڵە سێ قاسەی پۆڵاینی تیابوو تایبەت بوو بە شتی تایبەتی شێخ مەحمود و شێخ سەعیدی باوكی و كاك ئەحمەدی شێخ و یادگارێكی مەحمود خانی دزڵی و شێخ حەسەن قەرەچێوار و كەلەپور و شتومەكی بەنرخ. ئەوەی جێ داخە لەهەموو بەسەرهاتە ناخۆش و ڕەوكردن بۆ ئێران لەساڵی 1920دا تا ئەو ساڵە و حەپسی و دەربەدەری كە بەسەر ئەو بنەماڵەیەدا هاتووە، توانرابوو ئەو شتومەكانە بپارێزن لە دەست دوژمن، بەڵام لە شەڕی براكوژی دا ئەویش ڕزگاری نەبوو بە تاڵان برا.
گرنگی كتێب و دەستنووس و بەڵگەنامەكان بەلای كوردەوە
لە سەردەمی كۆنەوە بگرە تا ڕۆژگاری ئەمڕۆش، ئەرشیفخانەی نیشتمانیی ئەو وڵاتانە ( بەڕیتانیان، فەڕەنسا، رووسەكان، عوسمانلی، ئەڵمانیا) پڕیەتی لەو بەڵگە و دۆكیۆمێنتانەی ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە كوردستانەوە هەیە. بۆیە گەڕان بە دوای ئەو دەستنووس و كتێبانە و دۆزینەوەیان و پشكنین و لێكۆڵینەوە لەسەریان و ساخكردنەوەیان، بایەخێكی زۆری مێژوویی، سیاسی، تەنانەت كۆمەڵایەتی و كولتووریشیان بۆ كورد لە ئێستا و ئاییندەدا هەیە.
قسە بەناوبانگەكەی (چەرچڵ) كە دەڵێ: “ مێژوو بخوێنە، لەوێدا نهێنییەكان شاردراونەتەوە”.
ئەرشیفخانە نیشتمانییەكانی (مۆسكۆ، لەندەن، پاریس، تاران، ئەنقەرە و قاهیرە) پڕن لە بەڵگەی گرنگیی مێژوویی كە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردەوە هەیە.
ئەگەر ساخ بكرانایەتەوە و لێكۆڵینەوەیان لەسەر بكرایە، هەنووكە پەرتووكخانەی كوردی پێویستییەكی زۆری خوێنەری كوردی پڕ دەكردەوە و خاوەنی گەنجینەیەكی باشی سەرچاوە و ژێدەری مێژوویی دەبووین.
سەرچاوە:
1-بووژانەوەی مێژووی زانایانی كورد: مەلا موحەمەد عەلی قەرەداخی
2-جارانی كەركوك: زاهیر شكور
3-حەپسەخانی نەقیب: درەخشان شێخ جەلا حەفید