12:36 - 13/12/2020

نەتەوە یەكگرتووەكان: رۆهینگا چەوساوەترین کەمینەكانی جیهان‌

شەیدا هەورامی

بەنگلادیش پەنابەرانی رۆهینگا بۆ دوورگەیەكی دوورەدەست دەگوازێتەوەو نەتەوە یەكگرتووەكانیش لەو بارەیەوە نیگەرانی دەربڕییوە.

دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە 80 ساڵ، لە ململانێی نەتەوەیی و ئاینی لە نێوان بوزییەکان و موسوڵمانەکانی رۆهینگا لە میانمارو نەتەوە یەكگرتووەكانیش ئەو كەمینە ئاینییەی بە چەوساوەترین کەمینەی جیهان دادەنێت.

کێشەکانی میانمار کە لە نێوان زۆرینەی بووزی و کەمینەی موسوڵماندایە، بەدرێژایی هەشتا ساڵی رابردوو، هەڵچوون داچوونی بەردەوام و گۆڕانی گەورە و هەزاران قوربانیی لێکەوتووەتەوە، بەڵام هێشتا هیچ ئومێدێک بۆ چارەسەری یەکجاری نییە.

نموونەیەك لە موسڵمانەكانی رۆهینگیا لەكاتی نوێژدا

ساڵانی درێژی شەڕ، خەڵکێکی زۆری رۆهینگییان لە وڵاتەکە دەربەدەرکرد، نەتەوە یەکگرتووەکان کە دەیەوێت بەرپرسانی وڵاتەکە بەگەڕانەوەی ئاوارەکان رازی بکات، دەڵێ حکومەتی میانمار، ئێستا شێوازی نوێ لەو ناوچانەدا پەیڕەو دەکات کە پێشتر زێدی رۆهینگییەکان بوو.

سەرچاوەکان و بەڵگە ئاسمانییەکان دەریدەخەن کە ئاراکان (زێدی سەرەکی رۆهینگییەکان) رووبەڕووی دەستکاری و گۆڕانی دیمۆگرافی و پاکتاوی نەژادی بووەتەوە بەشێوەیەکی بەرفراوان و هێشتا حکومەتی ئەو وڵاتەش، بەگەڕانەوەی بێمەرجی ئاوارەکان رازی نییەو بەشێك لەو ئاوارانەش چوونەتە وڵاتی بەنگلادیش.

ماوەیەكیشە حكومەتی بەنگلادیش سەرقاڵی گواستنەوەی پەنابەرانە لە كەمپێكی نزیك شاری كۆكس بازاڕ-ەوە بۆ دوورگەیەكی دوورەدەست لە وڵاتەكەی، ئەمەش نیگەرانیی ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكانی لێكەوتۆتەوە، چونكە پەنابەرەكان بە زۆرەملێ و دوور لە خواستی خۆیان دەگوازرێنەوەو بە پێچەوانەی مافی پەنابەرییەوەیە.

لەكاتی ئاوارە بووندا 

كەناڵی DWی ئەڵمانی بڵاویكردەوە: زیاتر لە یەك ملیۆن پەنابەری رۆهینگا كە لە میانمار هەڵاتوون و لە بەنگلادیش گیرساونەتەوە، حكومەتی دەكا دەیەوێت 100 هەزار پەنابەریان لێ بگوازێتەوە بۆ ئەو دوورگە دوورەدەستە، ئەوەش بە زۆرەملێ و دوور لە خواستی خۆیان.

بە وتەی نەتەوە یەكگرتووەكانیش، ئەو پەنابەرانە لەترسی پاكتاوی ئیتنی لە میانمار هەڵاتوون و بەنگلادیش پێشوازیی لێكردوون و لە كەمپی پەنابەراندا نیشتەجێی كردوون، ئیدی وردەوردە ئەو كەمپە فراوان بوو، تاكو بوو بە گەورەترین كەمپی پەنابەران لە جیهاندا.میدیاكان باس لەوە دەكەن، كە حكومەتی دەكا زیاتر لە هەزار و 600 پەنابەری لە كەمپەكانی پەنابەرانەوە گواستۆتەوە بۆ ئەو دوورگەیە، كە بەردەوام دووچاری زریان و لافاو دەبێتەوە، ئەوەش یەكەم قۆناغە لە پلانێك بۆ نیشتەجێكردنەوەی 100 هەزار كەس لەو پەنابەرانە.
بابار بالوش وتەبێژ بەناوی كۆمسیاری سامی لە نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كاروباری پەنابەران رایگەیاند: كۆمسیاری سامی داوا لە بەنگلادیش دەكات تاكو وەفای بۆ پابەندییەكانی هەبێت بەوەی بە زۆرەملێ پەنابەرانی رۆهینگا بۆ ئەو دوورگەیە نەگوازێتەوە.
روونیشیكردەوە: ئەگەر حكومەتی ئەو وڵاتە رەزامەندیی بدات، كۆمسیارەكەیان لەوپەڕی ئامادەباشیدایە بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئەو دوورگەیە، بۆ دڵنیابوون لەوەی كە پێداویستیی ژیانی تێدایە و لە رووی ئەمنیشەوە گونجاوە.
لە بەیاننامەیەكیشدا، نووسینگەی نەتەوە یەكگرتووەكان لە بەنگلادیش رایگەیاند: لە پڕۆسەی گواستنەوەی پەنابەراندا بەشداریی ناكات، چونكە زانیارییەكی كەمی لەبارەیەوە پێدراوە. وتیشی: رێگە نەدراوە بە نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ هەڵسەنگاندنێكی سەربەخۆیانە دەربارەی ئاسایش و گونجاویی پێداویستییەكانی ژیان لە دوورگەی باسان چار. هەروەك تەئكیدیكردەوە، كە دەبێت پەنابەرەكان ئازادبن لە هەر بڕیارێك بۆ سەرلەنوێ نیشتەجێكردنەوەیان.

فۆتۆیەكی مۆنتاژكراوی دوو منداڵ لەگەڵ قوربانیەكان

بەپێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانییەكان حكومەتی دەكا دەیەوێت نەتەوە یەكگرتووەكان هاوكاریان بێت لە پلانی گواستنەوەی پەنابەرەكاندا بۆ دوورگەكە، بەڵام رێكخراوە نێودەوڵەتییەكە پێیوایە كە پێدەچێت پەنابەرەكان بۆ چەند ساڵێك لەو دوورگەیە گیربخۆن و نەتوانن بە ئازادی هاتوچۆ بكەن لەبەرئەوەی بنەماكانی ژیانی پەنابەری تێدا بەردەست نیە. ئاماژەی بەوەشكردووە، كە نەتەوە یەكگرتووەكان ناتوانێت لە یەك كاتدا هاوكاریی بگەیەنێتە دوو شوێنی جیاوازی پەنابەران، كە یەكێكیان لە نزیك شاری كۆكس بازاڕە و ئەوی تریشیان لە دوورگەی باسان چارە.

زۆرێك لە میدیاكان لە زاری بەرپرسانی بەنگلادیشەوە بڵاویانكردۆتەوە، كە هەموو ئەو كەسانەی دەگوازرێنەوە، لەسەر ویست و حەزی خۆیانە و ئەو هەنگاوەش دەبێتە هۆی بارئاسانییەك بۆ ئەو كەمپەی كە زیاتر لە یەك ملیۆن پەنابەری رۆهینگای تێدا نێشتەجێیە، ئەمەش لە كاتێكدایە، كە وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتە بە تیمی رۆژنامەوانیی DWی ئەڵمانی راگەیاندووە، كە حكومەتەكەیان ئەو پەنابەرانە دەگوازێتەوە بۆ دوورگەكە، تەنانەت ئەگەر رەزامەندیش نەبن. وتیشی: ئێمە دەترسین لەوەی پەنابەران لە كاتی مانەوەیان لەو كەمپە گەورە و قەرەباڵغەی ئێستایاندا، خەڵكی توندڕەویان تێدا هەڵبكەوێت و حاڵەتەكانی كوشتن سەرهەڵبداتەوە و ببنە هۆكاری كێشەنانەوە لە وڵاتدا، بۆیە پێویستە دۆخی ئەمنی و سیستمی وڵات بپارێزین.

ئاماژەی بەوەشكردووە، لە پێش گواستنەوەیان بۆ دوورگەی باسان چار، حكومەتی وڵاتەكەی ویستوویەتی پەنابەرەكان رەوانەی میانمار بكاتەوە، بەڵام ئەوان رازیی نەبوون و لەوە ترساون كە لە وڵاتەكەیان تووشی چەوساندنەوە ببنەوە.
وەكو شارەزایان دەڵێن: تەنها 20 ساڵێكە دوورگەكە دەركەوتووە و زەوییەكی فشەڵی هەیە، هەروەها گۆڕانكاریی كەشوهەوا و بەرزبوونەوەی ئاستی ئاوی دەریا و ژمارەیەكی زۆری زریان لەو ناوچەیە، هەموویان مەترسین بۆ سەر ژیانی ئەو كەسانەی تێیدا دەژین.

منداڵانایش دەستەو دوعان خودا بیانپارێزێت

ساڵی 2017، بەهۆی پڕۆسەی پاكتاوكردنی ئیتنی لە خۆرئاوای ئەو وڵاتە لەلایەن سوپا و میلیشیا بوزییەكانەوە، نزیكەی 750 هەزار كەس لە موسڵمانانی رۆهینگا لە میانمار بەرەو بەنگلادیش هەڵهاتن و چوونە پاڵ ئەو 200 هەزار كەسەی كە پێشتر لەبەر هەمان هۆكار وڵاتەكەی خۆیان جێهێشتبوو بەوەش ژمارەی ئاوارەكان نزیك بووەتەوە لەیەك ملیۆن كەس..

سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن بە تێپەربوونی كات موسڵمانان لە دەوڵەتانی دراوسێوە، لە هیندستان و پاكستان و بەنگلادیشەوە كۆچیان بۆ ئەو وڵاتە كردووە، هەروەها بەریتانیای داگیركار بەنگلادیشییەكانی بە مەبەستی كاركردن و خزمەت بۆ بۆرما گواستەوەو لە ئاراكان جێگیربوون، كە زۆرینەیان موسڵمانن، چونكە ئەو وڵاتە بووزیشی تێدا بوو كە بە براخان و هیندۆس ناسراون. هەموو حكومەتەكانی میانمار هەر بە یەك شێوە مامەڵەی لەگەڵدا كردوون، بوونی ئەو كۆچبەرو كرێكارانەیان كردۆتە پاساو بۆ لەناوبردنی موسڵمانان، چاكیشیان دەزانی كە بوونی موسڵمانان لە بۆرما و بەتایبەتیش لە ئاراكان بوونێكی مێژوویی دێرینە، ئەوان خەڵكی دێرینی ناوچەكە بوون، بەڵام سیاسەتوانانی وڵات و راهیبەكانی بوزی پێیانوایە كە بوونی موسڵمانان هەڕەشەیە بۆیان لە سەرتاسەری میانمار.

ڕاهیبێك چاوپێكەوتنێكی خۆی لە گۆڤاری تایم دا دەخوێنێتەوە

سەرچاوە میدیاییەكان باس لەوە دەكەن راهیبەكانی میانمار رۆڵی بەرچاویان لە بارگاویكردنی هەستی ئایینی و رەگەزپەرستیی ئیتنیدا هەیە، چونكە لەوەتەی سەربەخۆیی و تا ئێستا دەوڵەتی بووزی گرنگیی بە بڵاوكردنەوەو دروستكردنی پەرستگاو قوتابخانەكانی دەدات بۆ بەرهەڵستیكردنی هەموو ئایینەكانی دیكەی ئەم وڵاتە لە ئیسلام و مەسیح و هیندۆس، سیاسەتوانانی وڵات پێویستیان بە راهیبەكان هەیە تا حوكمیان بكەن، راهیبەكانیش پێویستیان بە سیاسەتوانان هەیە تاكو بوزی بەهێزبێت و بڵاوبێتەوە، ئەم پەیوەندییە ستراتیژییە مێژووییە لەلایەن بنەماڵەی باغامنەوە لەنێوان ساڵانی(1000-1300) بنیاتنراوە، ئەوان یەكەم بنەماڵەی بووزی بوون كە بۆرمایان یەكخست و پەنایان بردە بەر توندوتیژی بۆ سەپاندنی بووزییەت و ئەم پەیوەندییە ستراتیژییەی نێوان بووزی و دەسەڵاتیان دروستكرد.

لەكاتی ئاوارەبووندا بەرەو بەنگلادیش

راهیبی توندڕۆی بوزیی (ئاشین ویراسۆ) كە وتاربێژێكی زمانپاراو بوو توندترین دنەدەری رق و كینە بوو بەرامبەر هەموو ئایینەكان بەتایبەتیش ئیسلام، چونكە سەرجەم وتارو موحازەرەكانی مۆركی تیرۆریستی و رەگەزپەرستیان پێوە دیاربوو، ماوەیەك حكومەت رێگەی نەدا وتار بدات، بەڵام دواتر وازی لێهێنا، تا لە ساڵی 2003دا دادگا بە بیست و پێنج ساڵ حوكمی زیندانی بۆ دەركرد، بەڵام لە 2015دا ئازادی كرد، ئەو توندڕۆیە جارێكی دیكە بە هەمان شێوە دەستی كردەوە بە بڵاوكردنەوەی رق و كینەو توندوتیژی دەرحەق رۆهینگا، بۆیە ئەو راهیبانە بە راهیبانی خوێنڕێژ ناویان دەركرد، لە راستیدا حكومەت لای خۆیەوە لەسەر ئەم بابەتە زۆر جددی نەبوو، بەڵكو هانی بوونی ئەم جۆرە راهیبە دەمارگیرانەی دەدا، بۆیە ئەگەر بێین و ئاماژە بكەین بەو هەموو گوندە خاپووركراوانەو ئەو خاكە زەوتكراوانەو ئەو هەموو خەڵكەی گیانیان لە دەستداوە، هەروەها ئەو ئافرەت و كیژۆڵانەی دەستدرێژییان كراوەتەسەر و سووتاندنی خانووبەرەو و دەستگرتن بەسەر موڵك و راگواستن و كوشتنی هاووڵاتیان، ئەوا پێویستیمان بە وتارێكی دیكە دەبێت، بۆیە دەمەوێ بڵێم كە رۆهینگا زۆرترین كەمینەی سەر ئەم گۆی زەویەن كە رووبەڕووی مەینەتی و ئێش و ئازارو ئەشكەنجە بوونەتەوە بەدەستی دەوڵەتێك كە ترس و تۆقاندن و تیرۆركردن پیشەیەتی دەرحەق هاووڵاتییانی وڵاتەكەی.