10/04/2021
به گه‌ڕانه‌وه بۆ سه‌ره‌تای ساڵی 2010 كاتێك بۆ یه‌كه‌مجار ده‌ستم كرد
به یاریكردن به درۆن (فڕۆكه‌ی بێ فڕۆكه‌وان)، من هه‌ڵسه‌نگاندنم بۆ به‌رزی
فڕۆكه‌كه ده‌كرد و بیرم ده‌كرده‌وه كه ئه‌گه‌ر بێتو ببمه خاوه‌نی فڕۆكه‌یه‌كی
راسته‌قینه‌ی بێ فڕۆكه‌وان، هه‌روه‌ك چۆن هه‌ر كه‌سێكی تریش ببێته خاوه‌نی، ئه‌وا
كاریگه‌ریی به‌رچاوی ده‌بێت بۆ سه‌ر سیاسه‌تی جیهانی.
له‌و كاته‌دا، ته‌كنه‌لۆجیای
درۆن به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له‌لایه‌ن ئه‌مه‌ریكا و ئیسرائیله‌وه كۆنترۆڵ
كرابو، به‌ڵام تێبینیی ئه‌وه‌م كرد كه به‌شێوه‌یه‌كی حه‌تمی ئه‌و به‌ره‌وپێشچونه
به‌شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان بڵاوده‌بێته‌وه و ده‌بێته هۆی گۆڕانكاری له شه‌ڕ و
ناكۆكیی نێوان وڵاتان. به‌كارهێنانی تایبه‌تی درۆن كه من پێشبینیم ده‌كرد
بریتی بو له به‌كارهێنانی ئه‌و بواره بۆ پڕۆسه‌ی له‌ناوبردن و كوشتنی
سیاسییه ده‌ستنیشانكراوه‌كان، هه‌روه‌ها هێنری سۆكۆڵسكی پێشتر پێشبینی ئه‌وه‌ی
كردبو كه درۆن به‌كاربهێنرێت بۆ هێرشكردنه سه‌ر شوێنه هه‌ستیار و مه‌ترسیداره‌كانی
وه‌ك كوره‌ی ئه‌تۆمی.
تاوه‌كو ئێستاكه هێشتا هیچ كام له‌و هه‌ڕه‌شانه به‌شێوه‌یه‌كی
به‌رچاو به‌ده‌رنه‌كه‌وتون، به‌ڵام شانۆی جیهان به‌هۆی هێرشی فڕۆكه بێفڕۆكه‌وانه
سه‌ربازییه‌كانه‌وه گۆڕانكاریی به‌سه‌ردا هاتوه.
ئه‌كته‌ری سه‌ره‌كی له‌م به‌ره‌وپێشچونه‌دا توركیایه له‌ژێر سایه‌ی سه‌رۆكه
دیكاتۆره‌كه‌ی (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌رۆدۆغان).
ئه‌و وڵاته په‌ره‌ی داوه به به‌ره‌وپێشبردنی
فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وانی دروستكراوی ناوخۆی وڵاته‌كه و هه‌روه‌ها له چه‌ندین شه‌ڕ
و پێكدادانی سه‌ربازیدا به‌كاری هێناون به‌مه‌به‌ستی له‌ناوبردن، وه‌ك شه‌ڕی
لیبیا و سوریا و شه‌ڕی ناگۆرنۆ_قه‌ره‌باخ له‌نێوان ئه‌رمینیا و ئازه‌ربایجان و هه‌روه‌ها
له‌شه‌ڕی دژبه پارتی كرێكارانی كوردستان (په‌كه‌كه) به‌كاری هێناوه. له‌ڕێی
ئه‌و پرۆسه‌یه‌وه، توركیا پێگه‌ی خۆی به‌رزكردوه‌ته‌وه و خۆی كردوه‌ته
هێزێكی ئیقلیمی گه‌وره كه توانایه‌كی زیاتری له روسیا و چین و ئه‌مه‌ریكا
هه‌یه بۆ هێنانه‌كایه‌ی ده‌ره‌نجامه‌كان.
درۆنه‌كانی توركیا، له‌نێویاندا (ئه‌نكا_ئێس) له‌لایه‌ن كۆمپانیای
(توساس)ی توركییه‌وه په‌ره‌یان پێدراوه، هه‌روه‌ها فڕۆكه‌ی درۆنی جۆری
(بایراكتار تی بی_2) له‌لایه‌ن كۆمپانیای بایراكتار ماكینه‌وه په‌ره‌ی پێدراوه
كه له‌لایه‌ن سه‌لچوك بایراكتار به‌ڕێوه‌ده‌برێت (ناوبراو دیزاینه‌ری فڕۆكه‌ی
بێفڕۆكه‌وانه و ده‌رچوی په‌یمانگای ماساشوتسه بۆ ته‌كنه‌لۆجی) كه دواتر له‌گه‌ڵ
كچه‌كه‌ی ئه‌ردۆغان ژیانی هاوسه‌رگیریی پێكهێناوه.
قاڵنه‌ری دروستكردنی
درۆنی ناوخۆی دروستكراوی وڵات له‌وه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتوه كه له ساڵی
1975دا ئه‌مه‌ریكا قه‌ده‌غه‌ی ره‌وانه‌ی چه‌ك كه‌سته‌ی سه‌ربازی خسته سه‌ر
توركیا و هه‌روه‌ها ئه‌مه‌ریكا خواستی نه‌بو كه درۆنی پێشكه‌وتوی خۆی به
توركیا بفرۆشێت.
توركیا درۆنی جۆری هیرۆنی له ئیسرائیل كڕی، به‌ڵام هاوكات
روبه‌ڕوی په‌یوه‌ندییه‌كی پڕكێشه بوه‌وه له‌گه‌لچ ئیسرائیل.
به‌رهه‌مهێنانی
درۆنه‌كان به‌و جۆره ئه‌سته‌م و ئاڵۆز نین، نوێترین درۆنی دروستكراوی توركیا
تاڕاده‌یه‌كی زۆر سه‌ركه‌وتوه.
درۆنی جۆی (TB2) له‌توانایدایه
24 كاتژمێر به به‌رزییه‌وه له ئاسماندا بمێنێته‌وه و له‌هه‌مان كاتیشدا ده‌توانێت
ئه‌ركی هه‌واڵگری هێرشبردنیش ئه‌نجام بدات.
كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌م جۆره چه‌كانه له سه‌ره‌تادا له‌ودیو سنوره‌كانی
توركیاوه به‌ده‌ركه‌وت له ساڵی 2020 له سوریا له‌و شوێنه‌ی كه تیایدا تۆڵه‌ی
له چه‌كداره سورییه به‌كرێگیراوه‌كانی روسیا كرده‌وه كه پێشتر له
هێرشێكدا 36 سه‌ربازی توركیایان كوشتبو،
له ده‌ره‌نجامی ئه‌وه‌شدا ئه‌نقه‌ره هێرشێكی چڕی ئه‌نجامدا بۆ گروپه چه‌كداره
سورییه‌كانی كه به‌ره‌و ئیدلب ده‌جوڵان له‌سه‌ر سنوره‌كانی توركیا.
گرته‌یه‌كی
ڤیدیۆیی ده‌یده‌خات كه چۆن ئوتومبیله سه‌ربازییه‌كانی سوریا یه‌ك له‌دوای یه‌ك
تێكده‌شكێنرێن شانبه‌شانی 100 تانك و كه‌ره‌سته‌ی دیكه‌ی سه‌ربازی و سیسته‌می
سه‌ربازیی سوریا.
هێرشه‌كانی سوریا به‌ته‌واوه‌تی راگیران و هه‌روه‌ها پارێزگاری ئیدلب
بوه مۆڵگه‌یه‌كی ئارام بۆ ئاواره‌كان. دواتر له مانگی ئایاردا، درۆنه‌كانی
توركیا بنه‌كه‌یه‌كی ئاسمانییان له لیبیا بۆردومان كرد كه ئه‌و بنكه‌یه له‌لایه‌ن
ژه‌نه‌راڵ خه‌لیفه حه‌فته‌ر فه‌رمانده‌ی سوپای نیشتمانی لیبیا به‌كارده‌هێنرا،
ئه‌و هێرشه‌ش بوه‌هۆی كۆتاییهێنان به هێرشی سوپای نیشتمانی لیبیا بۆ سه‌ر ته‌رابلوس.
له‌كۆتاییدا، له‌ماوه‌ی شه‌ڕی نارگۆرنۆ_قه‌ره‌باخ له‌نێوان ئه‌رمینیا و ئازه‌ربایجان
له سێپته‌مبه‌ری 2020 درۆنه‌كانی توركیا هێرشیانكرده سه‌ر ئه‌رمینیا و نزیكه‌ی
200 تانك و 90 ئوتومبیلی دیكه‌ی سه‌ربازی و 182 تۆپهاوێژیان تێكشكاند و سوپای
ئه‌رمینیایان ناچار به كشانه‌وه كرد.
ئه‌مه بوه خاڵی شانازی نیشتمانی له
توركیا.
به‌لای منه‌وه وا درده‌كه‌وێت كه به‌كارهێنانی درۆنه‌كانی توركیا ده‌بێته
هۆی گۆڕینی سروشتی هێزی وشكانی به چه‌ند شێوازێك كه رۆڵی هێزه به‌رده‌سته‌كانی
ئێستا لاواز ده‌كه‌ن هه‌روه‌ك چۆن له رابردودا كه‌شتییه زه‌به‌لاحه تۆپهاوێژه‌كان
جێگای كه‌شتییه جه‌نگییه ئاساییه‌كانی پێشتریان گرته‌وه، هه‌روه‌ك چۆن كه‌شتییه
فڕۆكه هه‌ڵگره‌كان شوێنی كه‌شتییه زه‌به‌لاحه جه‌نگییه‌كانیان گرته‌وه له سه‌ره‌تای
جه‌نگی جیهانی دوه‌مدا. پێكه‌وه‌گرێدانی به‌شه جیاوازه‌كانی سوپا به‌وجۆره‌ی
كه دو جار شكستی به‌عێراق هێنا له 1991 و 2003دا له‌وه‌دا خۆی ده‌بینێته‌وه كه هێزه جیاوازه‌كان
له ده‌وری تانكه‌كان بنیات بنرێن، كه ئه‌وه‌ش هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ
ئه‌و راستییه له‌مێژینه‌یه‌ی كه ته‌نها تانك ده‌توانێت جۆرێكی دیكه‌ی تانك
تێكبشكێنێت.
یه‌كێك له‌و راستییه كه‌متر ناسراوانه‌ی شه‌ڕی 1967ی رۆژهه‌لاتی
ناوه‌ڕاست (شه‌ڕی عه‌ره‌ب_ئیسرائیل) ئه‌وه‌بو كه ته‌نها چه‌ند تانكێكی میسری
له بۆردومانی ئاسمانی به‌رفراوانی ئیسرائیلدا له‌ناوبران، ئه‌ویش له‌به‌رئه‌وه‌ی
كه بۆردومانی ئامانجێكی بچوك له‌ڕێی ئاسمانییه‌وه كارێكی سه‌خت بو.
چه‌ندین ساڵ
دواتر، موشه‌كه ئاراسته‌كرداوه زیره‌كه‌كان بڵاوبونه‌وه و وایانكرد كه به‌ئامانجگرتنی
تانكه‌كان زۆر ئاسانتر بێت، به‌ڵام هێشتا ئه‌و پڕۆسه‌یه پێویستی به سیستمێكی
به‌هێز هه‌بو وه‌كو فڕۆكه‌ی هێرشبه‌ی جۆری (A_10) كه ئه‌ویش
له‌به‌رامبه‌ردا پێویستی به سیستمێكی به‌هێز و گرانبه‌های به‌رگری هه‌بو بۆ
ئه‌وه‌ی كاره‌كانی دژبه ئامانجه نه‌یاره پێشكه‌وتوه‌كانی ئه‌نجام بدات.
ئێستا درۆنه‌كان ئه‌م وێنه‌یه‌یان له ناوه‌ڕۆكدا گۆڕیوه له‌به‌رئه‌وه‌ی
ئه‌وان زۆر هه‌رزانن و تێكشكانیان سه‌خته و هه‌روه‌ها ه‌مه‌ترسیی ناخاته سه‌ر
ژیانی فڕۆكه‌وان وه‌ك فڕۆكه ئاساییه‌كان. كۆگا و كارگه سه‌ربازییه‌كانی جیهان
له‌ئێستادا سه‌رقاڵیان بۆ دۆزینه‌وه‌ی شێوازێك كه چۆن به‌رگری له خۆیان بكه‌ن
له‌به‌رامبه‌ر درۆنه‌كان.
هه‌روه‌ها له‌ئێستادا ئه‌وه رون نیه كه ئاخۆ كێ ده‌یباته‌وه
و سه‌ركه‌وتو ده‌بێت له پێشبڕكێی سوپادا له‌نێوان درۆنه‌كان و رێكاره‌كانی به‌رگری
دژبه درۆنه‌كان. به‌ڵام ئه‌وه ئاشكرایه كه جیهان دوایین شه‌ڕی چڕی تانكه‌كانی
بینی له‌ماوه‌ی شه‌ڕی عێراق له 2003.
درۆنه‌كان زۆریان بۆ توركیا ئه‌نجامدا بۆ ئه‌وه‌ی پێگه‌ی ئه‌و وڵاته به‌رز
بكه‌نه‌وه وه‌ك هێزێكی ئیقلیمی له ساڵی 2020دا. ئه‌و وڵاته ئێستا به‌ته‌واوه‌تی
ده‌ره‌نجامی سێ شه‌ڕ وناكۆكیی یه‌كلاكردوه‌ته‌وه و به‌نیازه زۆر ده‌ره‌نجامی
دیكه‌ش بێنێته‌دی.
رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست كه وا ده‌رده‌كه‌وت له‌نێوان هێڵه‌كانی
سوننه و شیعه‌دا گه‌مارۆدرابێت و له‌لایه‌ن دو وڵاتی سه‌ره‌كی نه‌یاری وه‌ك
سعودیه و ئێرانه‌وه به‌ڕێوه‌ببرێت، له‌ئێستادا به‌شێوه‌یه‌كی واقعییانه بوه‌ته
ناوچه‌یه‌كی فره‌جه‌مسه‌ر. توركیا تاوه‌كو ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی خۆی
نه‌خستوه‌ته پاڵ هیچ لایه‌ك.
ئه‌و له رابردودا دژی هێزه سوننه باڵاكان بو كه
بریتی بون له وڵاتانی كه‌نداو، لیبیا، هاوكات پاڵی دایه روسیا له‌ڕێی كڕینی
سیستمی به‌رگریی موشه‌كی (ئێس_400)، هه‌روه‌ها ره‌تیكرده‌وه كه ئامانجه‌كانی
له‌گه‌ڵ واشنتۆن یه‌كبخات سه‌ره‌ڕای به‌رده‌وامبونی له ئه‌ندامێتی له هاوپه‌یمانی
ناتۆ. له‌ئێستاشدا درۆنی جۆری (TB2)ی به ئۆكرانیا فرۆشتوه كه ئه‌مه‌ش رێگه‌خۆشكه‌ر ده‌بێت
بۆ نه‌وه‌ستانی قه‌یرانی ئۆكرانیا.
ئه‌م به‌ره‌وپێشچونه چه‌ند ده‌ره‌نجامێكی باشی هه‌بوه.
ده‌ستێوه‌ردانی
توركیا له سوریا شكستی هێنا به‌و كرده‌وه‌یه‌ی كه ده‌كرا به جینۆساید ناوی
ببرێت دژبه ئاواره‌كانی كه هه‌وڵیان ده‌دا ئیدلب بكه‌نه ئارامگه‌ی خۆیان.
ئه‌گه‌ر
به‌شار ئه‌سه‌د سه‌ركه‌وتو بوایه له دوباره كۆنترۆڵكردنه‌وه‌ی ئیدلب، ئه‌وا هه‌نگاوی
ده‌نا به‌ره‌و هێنانه‌كایه‌ی قه‌یرانێكی دیكه‌ی كۆچی په‌نابه‌ران به‌ره‌و ئه‌وروپا.
رون نیه ئاخۆ جیهان به‌ره‌و باشتر ده‌ڕوات ئه‌گه‌ر بهاتایه و جه‌نه‌راڵ حه‌فته‌ر
ته‌رابلوسی داگیر بكردایه.
له‌لایه‌كی دیكه‌شه‌وه ده‌ستێوه‌ردانی توركیا له
شه‌ڕی ناگۆرنۆ_قه‌ره‌باخ بوه هۆی هێنانه‌كایه‌ی قه‌یرانێكی گه‌وره‌ی ئاواره
ئه‌رمینییه‌كان.
سروشتی ناكۆكی و پێكدادانه فره‌لایه‌نه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست
وایكردوه چاره‌سه‌ركردنیان ئاڵۆز بێن هه‌ر ئه‌وه‌ش تاكه هۆكاره بۆ ئه‌وه‌ی كه
شه‌ڕی ناوخۆی سوریا تاوه‌كو ئێستا و پاش نزیكه‌ی 10 ساڵ به‌رده‌وامه.
هێشتاكه زۆرێك له ره‌خنه‌گرانی ئه‌مه‌ریكا كه دژی سیاسه‌تی به‌كارهێنانی
درۆنن، له جیهانێكدا ده‌ژین كه تیایدا ئه‌مه‌ریكا و ئیسرائیل به‌كارهێنه‌ری سه‌ره‌كی
ئه‌و ته‌كنه‌لۆجیایه‌ن.
به‌ڵام جیهانی ئێستا به‌گشتی پێشتریش دیار نه‌ماوه و به‌خێرایی
رێگه‌یه‌كی گرتوه كه تیایدا درۆنه‌كان بوه‌نه‌ته چه‌كی مه‌یدانه سه‌ره‌كییه‌كانی
جه‌نگ.
ئه‌وه‌ی كه ماوه‌ی 10 ساڵی داهاتودا ده‌رده‌كه‌وێت بریتییه له هه‌رلایه‌نێكی
دیكه كه دێته ریزی به‌كارهێنه‌رانی درۆن.
وه‌رگێڕانی له ئینگلیزییه‌وه: فه‌لاح حه‌سه‌ن
سه‌رچاوه: ئه‌مریكان پێرپه‌س