09/03/2021
کوردستان ئەو خاکەیە کە لەدێرزەمانەوە وڵاتی کوردان بووە، کورد وەک هەر میللەتیکی دیکەی دراوسێی خۆیان تیکۆشاوە تا بەئازادانە لەسەر خاکی خۆیان ژیان بکەن، بەڵام بەهۆکاری خودی و بابەتی کوردان لەڕابردوو و ئێستاشدا شانسی سەرکەوتنی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان نەبووە.
بۆیە کوردستان بەهۆی ئەوەی دەوڵەت نەبووە، هەمیشە بەهۆی دەوڵەمەندی خاکەکەی و گرنگی جوگرافیەکەی، بووەتە جێگای چاوتێبڕینی زلهێزانی ناوچەکەو تەنانەت وڵاتانی زلهێزی جیهانیش.
وڵاتان شەڕو ناکۆکییەکانی خۆیان لەسەر خاکی کوردستان یەکلاکردووەتەوە، بەو هۆیەشەوە کورد هەمیشە قوربانیی زۆری داوە، خاکی داگیرو پارچەپارچە کراوە، گەلەکەی رووبەڕووی ئەنفال و جینۆساید بووەتەوە، تەنانەت قەدەغەترین چەکی لەسەر تاقیکراوەتەوە، بەڵام هەمێشە هەوڵیداوە لەسەر خاکەکەی بمێنێت و داکۆکی لەخۆی و خاکەکەی بکات.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی کۆن و باس لەیەکەمین دابەش و داگیرکاری کوردستان بکەین، دەبێت ئاماژە بەجەنگی چاڵدێران بکەین، کە لەساڵی ١٥١٤ لەنێوان هەریەک لەدوو دەوڵەتی گەورەی ناوچەکە (عوسمانی – سەفەوی) روویداوە.
شایانی ئاماژەپێکردنە کە پێش جەنگی چاڵدێران، لەسەر خاکی کوردستان چەندین میرنیشینی کوردی لەناوچە جیاجیاکانی کوردستان حوکمی ئەو ناوچانەیان دەکرد، بەڵام بەهۆی چەکەرەنەکردنی بیری نەتەوەیی لەلای ئەو میرنیشینانەو ململانێی میرنیشینەکان لەنێو خۆیان و دژایەتیکردنی یەکتری، هەروەها دابەشبوونیان بەسەر ململانێی زلهێزە هەرێمییەکان هۆکاربوون کە کوردستان وەک گەلانی دیکە نەبێتە خاوەنی دەوڵەتی یەکگرتوو.
لەوکاتەی کەشەڕی چاڵدێران لەنێوان دەولەتی عوسمانی بەسەرۆکایەتی سوڵتان سەلیمی یەکەم و دەوڵەتی سەفەوی بەسەرۆکایەتی شا ئیسماعیل سەفەوی هەڵدەگیرسێت، کورد بەهۆکاری مەزهەبی و هاندانیان لەلایەن کەسێکی وەک مەلا ئیدریسی بەدلیسی، میرنیشینە کوردییەکان بەیعەت بەسوڵتانی عوسمانی دەدەن و باج و سەرانە دەدەنە عوسمانییەکان، گوایە سوڵتانی عوسمانی زامنی پاراستنی دەسەڵاتی میرنیشیەنەکانیان بۆ دەکات.
لەکاتی هەڵگیرسانی شەڕی چالدێرانیش هەر بەو هۆکارانە زۆربەی میرنیشینە کوردیەکان پاڵ دەدەنە پاڵ دەوڵەتی عوسمانی و لەدژی سەفەویەکان دەجەنگن، دوای جەنگی چاڵدێرانیش، ئەگەرچی میرنیشینە کوردییەکان لەبەرەی براوەی ئەو جەنگە دەبن، بەڵام دەرەنجامی جەنگەکە نەک خێری بۆ کورد لێناکەوێتەوە، بگرە تەنیا بۆ ماوەیەکی کەم نەبێت کەمیرنیشینە کوردییەکان لەسایەی دەسەڵاتی عوسمانی توانیان ببنە خاوەنی جۆرێک لەدەسەڵاتی خۆجێی خۆیان، نموونەی میرنیشینی سۆران کە بەسەرۆکایەتی میر موحەمەدی رواندزی کە بەپاشای گەورە ناسرابوو، ئەو توانی لەسنووری قەڵەمڕەویی خۆی سکەی پارەی لێبدات، سوپا دابمەزرێنێت، لە بەشێکی میرنیشینەکان توانرا خوتبەی نوێژی هەینیان لەژێر ناوی میرە کوردییەکان پێشکەش بکەن.
بۆیە نموونە بەمیری رواندز دەهێنینەوە، چونکە لەپاڵ ئەو دەستکەوتانەی بەدەستیهێناوە، مەبەستمانە ئاماژەی کورتیش بێت بەو هەڵوێستەی بدەین کە پاشای گەورە لەگەڵ ئێزیدیەکان دەکەوێتە جەنگ و زیانی زۆر لەیەکتری دەدەن، ناکۆکی ئەو دوو لایەو تەنانەت میرنیشینەکانی دیکەش هۆکاری لەدەستدانی دەرفەتی گەورە دەبن تاکوردستان ببێتە خاوەنی میرنیشینێکی یەکگرتوو، تادواتر ئەو میرنیشینە هەنگاو بنێت بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان.
کوردستان لەیەکەمین رێکەوتنی نێوان عوسمانی و سەفەویەکاندا، کە لەسەر حسابی دابەشکردنی خاکی کوردستان شکایەوە، لەچوارچێوەی رێککەوتنامەی زەهاو کە لەساڵی ١٦٣٩ز لەشاری زەهاو لەنێوانی سەفەویەکان و عوسمانییەکان واژۆکرا، بۆ یەکەمین جار لەو رێککەوتنامەیەدا کوردستان بەشێوەیەکی فەرمی بەسەر دوو پارچەی سەر بەدەوڵەتی سەفەوی و عوسمانی دابەشکرا.
ئەو دابەشکرانە بووە هۆی ئەوەی کەدواتریش لەوێستگە گرنگەکانی وەک جەنگی جیهانی یەکەم و دووەم و رووداوەکانی ساڵانی دوایش، کۆسپ دروست بکات بەوەی کورد وەک میللەتانی دیکەی ناوچەکە ببێتە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی، یان فیدراسیۆنێک لەنێوان میرنیشینەکان رابگەیەندرێت.
دوای ریککەوتنامەی زەهاو لەساڵانی دوای جەنگی جیهانی یەکەم، جارێکی دیکە کوردستان لەچوارچیوەی رێککەوتنامەی سایکس بیکۆ ١٩١٦ بەسەر چوار دەوڵەتی تازە دامەزراوی ناوچەکە (عێراق- ئێران- تورکیا- سوریا) دابەشدەکرێت.
ئەگەرچی بڕیاربوو لەچوارچێوەی رێککەوتنامەی سیڤەر گەلی کوردستان جۆرێک لەئۆتۆنومی پێبدرێت، بەڵام بەرژەوەندی زلهێزە هەرێمایەتییەکان رێککەوتنی سیڤەری بە لۆزان گۆڕی و جارێکی دیکە کورد بێ ماف مایەوە.
لەساڵانی دوای جەنگی جیهانی دووەم و دواتریش لەسەردەمی کۆتایی جەنگی ساردو هەڵوەشانەوەی یەکێتی سۆڤیەتی جاران، دەرفەتی دامەزراندنی بۆ چەندین دەوڵەتی دیکە رەخساند، بەڵام جارێکی دیکە کوردستان بەخەونی گەیشتن بەدەوڵەتی سەربەخۆ نەگەیشت.
لەنێو هەموو ئەو وێستگە مێژووییانەی کەکوردستانی پێدا تێپەڕیوە و هەموو ئەو کارەساتانەی کە بەسەر کوردستان داهاتوون، شەنگال کەئامانجی ئەو نووسینەمانە زۆرترین قوربانی داوە.
ئەویش بەوەی لەبەرەبەیانی مێژووەوە، تا رۆژگاری ئەمڕۆمان، ئێزیدیەکان وەک پێکهاتەی کوردی رەسەنی ناوچەکە و خاوەنی ئاینی تایبەت بەخۆیان، کراونەتە ئامانجی (٧٤) فەرمانی قڕکردن.
لەساڵی (١٧)ی کۆچییەوە یەکەمین فەرمان بۆ ئێزیدیەکان دەردەچێت، ئەویش لەسەردەمی هاتنی سوپای ئیسلام بۆ ناوچەکە لەژیر ناونیشانی فتوحاتەوە، تافەرمانی خەلیفەی عوسمانیەکان و دواتریش ململانێ داگیرکەران و وڵاتانی کۆلۆنیالیزم و دوایین جاریش ئەو جینۆسایدە بوو کە لەئابی ٢٠١٤ کە رێکخراوی تیرۆریستی داعش لەدژی شەنگال و ئێزیدیەکانی ناوچەکە ئەنجامیدا.
هەموو لایەک دەزانین تیرۆریستانی داعش وێڕای داگیرکردنی شەنگال و ناوچەکە، بەهەزاران لەژن و منداڵی ئێزیدییان کۆمەڵکوژکرد و ئەوانەشی کە بە دیلی کەوتنە دەست ئەو تیرۆریستانە ، بەتایبەت لەژن و کچەکان، وەک کەنیزەک مامەڵەیان لەگەڵ کرا، لەبازاڕەکانی ژێڕ دەسەڵاتی داعش بەدوور لەهەموو بەها مرۆڤایەتییەکان و یاسا نێودەوڵەتییەکان مامەڵەی نامرۆڤانەیان لەگەڵ خەڵکی ئێزیدی کرد.
شایانی باسە شەنگال کەدوای رووخانی رژێمی سەدام وەک ناوچەی کێشە لەسەر، لەچوارچێوەی ماددەی ١٤٠ی دەستوری عێراق مامەڵەی لەگەڵ دەکرا، بەڵام هەمیشە وەک ناوچەیەکی پشتگوێخراو لەنێوانی حکومەتی ناوندو هەرێم مایەوەو چەندین جاریش کرایە ئامانجی تیرۆریستانی قاعیدە، لەئەنجامدانی تەقینەوەی گەورەی خۆکوژی.
لەئێستاشدا کە شەنگال دوای رووداوەکانی شانزەی ئۆکتۆبەر رادەستی حەشدی شەعبی و سوپای عێراقی کراوە، ململانێکان لەسەر ئەو شارە خەریکە بۆ جاریکی دیکە دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی کۆنی ململانێی زلهێزەکانی ناوچەکە.
شەڕی ئەو داواییەی باڵیۆزەکانی تورکیاو ئێران لەسەر شەنگال و هەڕەشە بەردەوامەکانی دەوڵەتی تورکیا لەدژی شەنگال ئەنجامی دەدات، کە لەدوایین جاریان ئەو هەڕەشەیە بوو کە لەزاری سەرۆکی تورکیا رەجەب تەیب ئەردۆغان کە بەئاشکرا وتبووی: ( شەوێک لەکتوپڕ دەچینە شەنگال)
هەموو ئەو هەڕەشانە ئەوەمان پێدەڵین کەکوردستان بەگشتی و شەنگال بەتایبەتی جارێکی دیکە لەبەردەم مەترسی داگیرکاریدایە.
تورکیا بە رۆژی رووناک ئیدیعای گەڕانەوەی بۆ (ئیتفاقی میللی) دەکات، ئەو رێککەوتنامەیەی کە لەناوەڕۆکەکەیدا تورکەکان هەریەک لە (حەلەب و شەنگال و تەواوی ویلایەتی موسڵ ) بەخاکی تورکیا ناودەبات، بەم دواییەش لەزاری گەورە بەرپرسەکانی تورکیا باس لەگێڕانەوەی ئەو ناوچانە کراوە بۆ سەر نەخشە گەورەکەی تورکیا.
بۆیە لێرەدا کاتی ئەوە هاتووە کەبپرسین بۆچی شەنگال؟
ئایا هەموو ئەو کارەساتانەی کە بەسەر شەنگال و خەڵکە ئێزیدیەکەی ئەو ناوچەیە هاتوون بەس نین کەوڵاتانی هەرێمایەتی دەست لەدژایەتیکردن و چاوتێبڕینیان بۆ داگیرکردنی شەنگال هەڵگرن؟
شایانی باسە تورکیا کاتێک هەڕەشەی داگیرکردنی شەنگال دەکات زیاتر لەئامانجێکی هەیە، یەکەمیان هەنگاونانە بەرەو گێڕانەوەی ویلایەتی موسڵ و دابڕانی رۆژئاوای کوردستان لەباشوو، لەبەرامبەردا ئێران بۆ کارکردن لەسەر تەواوکردنی نەخشەی هیلالی شیعی هاتۆتە ئەو ناوجەیە، ستراتیژی ئەو دوو هێزە هەرێمایەتیە لەشەنگال تووشی پێکدادان دەبن.
وەک دەبینرێت وڵاتانی زلهێزی وەک (تورکیاو ئێران) لەسەر خاکی کوردستان ستراتیژی خۆیان جێبەجێدەکەن، ئەوەی لەو نێوەندەدا بێ پلانەو بگرە زۆر جاریش رێخۆشکەرە کەئەجێندای داگیرکەران لەکوردستان جێبەجێ بکرێت بەشێکی لایەنە کوردستانییەکانن!!
کەوایە چی بکرێت بۆ ئەوەی شەنگال لەداگیرکاری دەوڵەتی تورکیا و هەژموونی دەوڵەتی ئێران بپارێزرێت؟
وەڵام بۆ ئەو پرسیارە ئاسان نیە، چونکە وەک باسمانکرد تەواوی هەرێمی کوردستان کراوەتە قوربانی ململانێی هێزە هەرێمایەتییەکان، بەتایبەت تورکیاو ئێران، بەڵام شەنگال بەتایبەتمەندی خۆی لەبەردەم ئاڵکاری گەورەدایە.
ململانێی هێزە کوردستانییەکان لەو ناوچەیە، بەتایبەت کێشەی نێوان پارتی و پەکەکە، وایکردووە بیرکردنەوە لەڕێگاچارەی کوردستانیانە بۆ پرسی شەنگال ئاسان نەبێت.
چونکە لەلایەک هێزە نزیکەکنی پەکەکە منەتی ئەوە لەسەر خەڵکی شەنگال دەکەن کەئەوان لەکاتی لێقەومانیان بەهانایانەوە چوونە و قوربانیان بۆ پاراستنی ئێزیدخانە داوە، بۆیە ئامادەنین دەستبەرداری ئەو ناوچەیە بن.
لەبەرامبەریشدا پارتی جەخت لەجێبەجێکردنی رێککەوتنامەی بەغدا–هەرێم سەبارەت بەبارودۆخی شەنگال دەکاتەوە، بۆیە پارتی بەو دواییە لەگەڵ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەکان بووە بۆ شەنگال، بەپێچەوانەی ئەو هەڵوێستەیان لەبەرامبەر کەرکوک.
لێرەدا تیدەگەین کەکورد دیسان ئامادە نیە دەرس و پەند لەڕابردوو وەربگرێت، بۆیە هەڕەشەکانی هێزە هەرێمایەتییەکان کاریگەرییان لەسەر وەلانانی کێشە ناوخۆییەکان نیە، بگرە وابڕوات دیسان شەنگال دەکرێتەوە بەقوربانی، قوربانییەک کە باجەکەی گەورە دەبێت.
بۆیە بارودۆخی هەستیاری شەنگال لەهەموو لایەک دەخوازێت کە لەچوارچێوەی پلانێکی کوردستانیانە هەنگاو بۆ وەلانانی ناکۆکی نێوان هێزە کوردستانییەکان بەتایبەتی پارتی و پەکەکە بنرێت، بەمەیان دەتوانرێت رێگری بکرێت لەهەژموون و پیلانی هێزە هەرێمایەتییەکان، ئەگەرنا دەبێت چاوەڕوانی چاڵدێرانێکی دیکە بکەین، بەڵام ئەمجارەیان لەشەنگال.