20/09/2020
چەمكی درووستكەری
پشێویی (الفوضی الخلاقة) چەمكێكی كۆن و سیاسییە، لە دوو وشە پێكهاتووە
(پشێوی) كە گوزارشتە لە حاڵەتێكی نەرێنیی هەروەها وشەی (درووستكەر یان بونیاتنەر)
كە گوزارشتە لە حاڵەتێكی ئەرێنیی، هەردووكیشیان پێكەوە بۆ مەبەستێكی دیاریكراو و مەرامێكی
خراپ بەكاریدەهێنرێت، پێشبینی دەكرێت جێپێیەكانی ئەم چەمكە بۆ داهاتووش بەردەوامیی
هەبێت چونكە پەیوەندی بە سرووشتی مرۆییەوە هەیە، لە لایەكی تریشەوە ئەم چەمكە پەیوەندی
بە چڵێسی مرۆڤیشەوە هەیە و هەر خۆی پەیوەستە بە بنەچەی مرۆڤ و ژیانی مرۆڤەكانەوە هەبووە.
بونیاتنەری پشێوی،
بریتییە لە درووستكردنی بارودۆخێكی سیاسی لەلایەن كەسان و ئەكتەرانی دیاریكراوەوە
بە بێ ئاشكراكردنی ناسنامە و زانیاریی لەبارەیانەوە بە ئامانجی دەستكارییكردن و ڕێكخستنی
كارووبارەكان لە بەرژەوەندی لایەنی هەڵسوڕاو بە بونیاتنەری پشێوی.
ئەگەر بە شێوەیەكی
گشتی سەیری جوڵەی مێشهەنگەكان بكەین، دەبینین جوڵەیەكی هەڕەمەكییە بە بێ پەیوەستبوون
بە سیستمێكی دیاریكراو، جوڵەیەكی راستەوخۆ و بازنەیی و هەندێكی خێرا و لەسەرخۆ وا
دەیبینیت كە هیچ پەیوەندییەك لەنێوانیاندا نەبێت، بەڵام زانست نیشانی داوە ئەم جوڵانە
كە دەیكات شێوازێكە لە زمانێكی رێكخراو كە لەنێوانیاندا هەیە و لە ئەنجامدا جێگای
خۆراكەكەی دەدۆزێتەوە كە بۆی دەگەڕێت، بگرە جۆر و شوێنی خۆراكەكەی. ئەمەوێت بڵێم ئەوەی
كە ئێمە وەكو پشێوی دەیبینین لە بنەڕەتدا وا نیە بەڵكو پلانی بۆ دانراوە و بۆ هەر
جوڵەیەك ئامانجێكی دیاریكراو هەیە.
چەمكی بونیاتنەری
پشێوی، لەو چەمكانەیە كە بەرهەمهاتووی هزری خۆرئاواییە وئەوان لە دۆزە نێودەوڵەتییەكاندا
كاری پێدەكەن، ئەم چەمكە بە شێوازێكی ورد و درشت لەلایەن دەستەبژێرە ئەكادیمیستەكان
و سیاسەتوانانی ئەوانەوەداڕێژراوە.تۆڕی ویكیلیكس ئاشكرایكردووە كە دەسەڵاتی ئەمریكیی
بۆ بەگژیەكدانی كۆمەڵگەكانی دەرەوە و بگرە ناوخۆیی وڵاتەكەشی لە هەندێك لە هەواڵە
دزەپێكراوەكانی لە دامەزراوە نێودەوڵەتییە ئەمریكییەكانی وەكو دەزگا هەواڵگرییەكان
و وەزارەتی دەرەوە و دامەزراوە توێژینەوەییەكان هەڵدەستێت بە كۆكردنەوەی داتا لەسەر
هەر شتێك كە پەیوەندی بە بابەتە جێناكۆكەكانی ناوخۆو دەرەوە هەبێت لە ڕووی هۆكار،
لایەنی بكەر، هێماكان، قەبارەی كێشەكان... هتد.
لەو ڕێگایەوە
داتای دەستدەكەوێت بۆ ئەوەی بابەتێك درووستبكات كە كۆمەڵگەی پێ بخەڵەتێنێت و بە
ئاراستەی خۆیدا بیبات تەنانەت تا ئەو كاتەی بیاندا بە گژ یەكتریدا، بۆ ئەوەی بە
ئامانجی خۆی بگات، هەر بۆیە هەڵبژاردەی سەربازیی كۆتا هەڵبژاردەی دەبێت بۆ بەگژیەكدانی
كۆمەڵگەكان، بەتایبەتی لەدوای شەڕی ڤێتنام ئەمریكا پەرەی بەم بژاردەیە دا كە دووربێت
لە بەكارهێنانی زبرەهێز (هارد پاوەر).
چەمكی (درووستكەری
پشێویی) چیە؟
هەندێك كەس پێی
وایە ئەم چەمكە نوێیە و لەو كاتەوە دەركەوت كە ئەمریكا لەدوای رووخانی یەكێتی سۆڤییەت
بەكاریهێناوە، بەڵام لە راستییدا ئەم چەمكە بۆ یەكەمجار لەسەر دەستی مێژوونووسی ئەمریكی
ئەلفێرد ماهان(Alfred Thayer Mahan) پێكەوەنرا و بەم شكڵە دەركەوت.لە دوای
ئەویش (MichaleLeedn) میشێل لیدن، لیدن چەمكەكەی گۆڕیوە بۆ (پشێوی بونیاتنەر، یان داڕمانی بونیاتنەر) لە
دوای ساڵی 2003 وە ئەم ناوەی دواییان لێنا كە ئاماژەیە بۆ ڕووخاندن و پاشان
درووستكردنەوە، بێگومان درووستكردنەوە و بونیاتنانەوەی بەشێوەیەك كە بە خواستی لایەنی
ڕووخێنەر دەبێت و خزمەتی بەرژەوەندییەكانی دەكات.
یەكێكی تر لەو بیرمەندانەی
كە زۆر باسی ئەم چەمكەی كردووە ساموێل هەنتیگتن(Samuel
Huntigton) ی ڕاستڕەوێكی
ئەمریكییە و پسپۆڕی سیاسەتە، ئەم خاوەنی تیۆری (تەنگەژەی كلتوورەكان)، تیۆرییەكەی
لەسەر ئەو بنەمایەیە كە: ئەگەر هاتو كۆمەڵگە پرٍ بوو لە كێشە و گرفتی كۆمەڵایەتی،
ئەوا ئەمان كاری خۆیان دەستپێدەكەن كە یاری كردنە لە مەیدانی ئەو كێشە و گرفتانەدا
و گۆڕینیانە بە ئاراستەی بەرژەوەندییەكانی خۆیان، ڕەنگە یارییەكە بگاتە خوێنڕشتن.
لەو كاتەدا بە
ئاسانی دەتوانن كۆمەڵگە بونیات بنێنەوە. سادەترین پێناسە بۆ (بونیاتنەری پشێوی ئەوەیە
كە، بارێكی سیاسی یان مرۆییە و پێشبینی ئەكرێت قۆناغی خۆشگوزەرانیی بێت لە دوای قۆناغی
پشێوییەكی فرەلایەن لە ڕووداو. لە لایەكی ترەوە چەمكی (درووستكەری پشێوی) نزیكە لە
چەمكی (بەڕێوەبردنی تەنگەژە) لە بواری ستراتیجی، لەگەڵ جیاوازی ئامراز و میكانیزمەكانی
هەردوو.
بەڕێوەبردنی تەنگەژە،
زانست و هونەری درووستكردنی تەنگەژە و چالاككردن و بەڕێوەبردنێتی بە شێوازێكی سەركەوتووانە
بە ئامانجی بەرژەوەندی دیاریكراو. واتە، شكاندنی پەیكەرە كۆنەكان و درووستكردنی پەیكەری
نوێیە كە رەنگدانەوەی سیستەمە نوێیەكە بێت. جیاوازتر لەمانە، (مارتن كروزرز كە دامەزرێنەری
ڕەوگەیەكی نوێیە لە چارەسەری دەروونیی، پێی وایە كە (بونیاتنەری پشێوی) وەكو چارەسەری
دەروونیی وایە، كروزرز وای دەبینێت كە (پشێوی) یەكێك لە فاكتەرە گرنگەكانە بۆ راهێنان
و چارەسەری دەروونیی تاك یان مرۆڤێك كە دەگاتە ئەوپەڕی هەستكردن بە تەنگەژە و دەگاتە
ئەوەی كە ڕێسا و یاساكانی تێكبچن، دواتر دەتوانن پێناسەیەكی نوێ بۆ خۆیان پێكەوە
بنێن و بە بەهایەكی نوێوە بێنەوە كە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ پێشخستنی ئەو ژینگەیەی
تیایدایە.
پێكهێنەرەكانی
بونیاتنەری پشێوی :
1-كۆڵینەوە لە پێكهاتە نەتەوەییەكانی هەر وڵاتێك لە ڕووی (سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری... هتد)، و زانینی ناكۆكی و جیاوازییەكانی كۆمەڵگە و هەوڵدان بۆ گەورە كردنی هەر كێشەیەك كە گرژی و توندوتیژیی لێ دەكەوێتەوە.
2-درووستكردنی كۆمەڵێك لە كودەتای ڕووكەشی و ناواخنی و درووستكردنی ڕووداوی وەكو تیرۆركردنی هێما نیشتیمانییەكان لەناو خەڵكدا، لە لایەكی تریشەوە پێدانی بەرتیل بە بڕیاربەدەستانی وڵات و ڕاكێشانیان بەلای خۆدا بۆ ئەوەی ڕووداو و بابەتەكان بەشێوەیەك باس بكەن كە بە لای درووستكەرانی بونیاتنەری پشێویدا بشكێتەوە، هەروەها درووستكردنی سیناریۆكانی كێشە لەنێوان نەیاران و لایەنی جیاوازدا بەوەی كە گوایە كێشە لەنێوانیاندا هەیە و پیشاندانیان لە میدیاوە، دواجار ئەمانە دەچنە خزمەت دەستگرتن بەسەر سەرچاوە مرۆیی و ئابوورییەكانی وڵات.
3-پوكاندنەوەی سەرچاوە ئابوورییە نیشتیمانییەكان و گۆڕینیان بە سەرچاوەگەلی دیاریكراو كە سەر بە لایەنی دیاریكراو بن، ئەوەش بێبەرهەمبوونی ملیۆنان كەسی لێ دەكەوێتەوە و بەرهەمی ناوخۆش شكست دەهێنێت و گەشەی نیشتیمانیی زۆر بەرتەسك دەكرێتەوە، لە لایەكی تریشەوە هاوسۆزی بۆ خاوەن سەرچاوە ئابوورییەكان زیاد دەكات و لەوێشەوە باڵادەست دەبن، پاشان نیشتیمان دەبێتە كڕیار و بەكاربەری بەرهەمەكانی وڵاتانی دراوسێی، (سەرچاوەكان وەكو، نەوت، گاز، زێڕ، ئەڵماس و ... هتد). لە چوارچێوەی ئەم پرۆسەیەشدا كۆمەڵێك بەناو بازرگان (بازرگانی ساختە) درووست دەكرێن و لە كارەكەیاندا هەموو ئاسانكارییەكیان بۆ دەكرێت بۆ نمونە قەرزپێدانیان لە داهاتی گشتی و ... هتد، دواجار نیشتیمان وای لێدێت كە ناتوانێت سادەترین كارگە دابمەزرێنێت
4-دژایەتییكردنی هەموو كۆبوونەوە و گردبوونەوەیەكی هەرێمی و ناوچەیی كە ئامانج لێیان گەشەپێدانی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریی بێت، هەوڵدان بۆ بەشبەشكردنی پێكهاتەكان و جیاكردنەوە و لێكدوورخستنەوەیان، ئەوەش بە درووستكردنی شەڕ و ئاژاوەی ناوخۆیی ئیتر بە هۆكاری جیاوازیی حزبیی یان مەزهەبیی... هتد بێت، هەروەها پشتگیریی كردنی كەسان و بەرپرسانی گەندەڵ و شكستخواردو و بەكارهێنانیان بۆ ئامانجی دیاریكراوی خۆیان.
ئەوەی لە ئەمڕۆی
عیراق و هەرێمی كوردستاندا دەبینرێت، بە تەواوی هەست بەم بونیاتنانی پشێوییە دەكرێت،
قوربانیی سەرەتا و كۆتاییش هاووڵاتی ئاساییە.