24/12/2018
شارەزا ئەمریكی و بیانیەكان سەركۆنەی بریاری دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا دەكەن و كشانەوی سوپای ئەمریكا بە كارەسات وەسف دەكەن، بڕیارەكە بەخراپ دەزانن و پێیان وایە لەچەند رۆژی داهاتوودا ئەوە دەردەكەوێت، بەڵام دەستلەكاركێشانەوەی جەیمس ماتیس وەزیری بەرگری لەپۆستەكەی ئاماژەی پشت كارەساتێكی راستەقینەیە، ئەوەش زیاتر لەگەڵ ئەوە دەگونجێت كە ترەمپ بڕیاری تاكڕەوی دەدات و زیادبوونی ئەوەش كاریگەری لەسەر پەیوەندیەكانی ویلایەتەیەكگرتووەكان و توركیا دروست دەكات.
توركیا دووچاری سەرسورمان بوو لە بڕیاری كشانەوەی سوپای ئەمریكا لە سوریا ئەگەرچی ئەنكەرە دەمێكە چاوەروانی ئەو بڕیارەیە. گەر وتارەكانی دەستلەكاركێشانەوەی بەرپرسانی ئەمریكا بەوردی لێكبدرێنەوە، دەتواندرێت لە خوێندنەوەیان زۆر شت ئاشكرا بكرێت.
لەناو كۆمەڵگەی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا زۆر تێروانین زۆر هەیە، دەربارەی ئەو رێگایانەی كە پێویستە ویلایەتەیەكگرتووەكان، لە ڕێگەیەوە مامەڵەی لەگەڵ وڵاتان و گروپەكانی تردا بۆ پاراستنی ئاسایشی وڵات بكات، بۆ نمونە زۆر كەسی وەك ماتیس و جەنەراڵ دەیڤید پترایۆسی خانەنشین هەن كە هاوپەیمانیەتیان دروستكرد و بەشداری تایبەتیان لە پرسی ئاسایشی نەتەوەییدا هەبوو. ئەوان بڕوایان بەوە هەبوو كە وینستۆن چەرچڵ دەڵێت تاكەشت كە زۆر قورسە لەشەردا ئەوەیە بەبێ هاوپەیمانەكانت شەڕ بكەیت.
بەڵام لەدۆخێكدا كە ئەوانەی پشتیوانی كارە تاكرەویەكانی ترەمپ دەكەن
بەڵام ئەوانەی پشتیوانی هەڵوێستی تاك لایەنە دەكەن، وەك راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی جون بۆڵتون و راوێژكاری سیاسی ستیڤن میلەر، پێیان وایە هاوپەیمانیەتی، سەربەخۆی لە بڕیار و كاركردن لەگەورەترین هێزی سەربازی و بەهێزترین هێزی ئابوری جیهان ( ئەمریكا) سنوردار دەكات.
ئەوان پێیان وایە ویلایەتەیەكگرتووەكان، دەتوانێت دەستبەرداری هاوبەش و هاوپەیمانەكانی بێت، ئەوەش بە سود وەرگرتن لە هێزی ئابوری خۆی، بەوەش دەتوانێت وڵاتانی تر ناچار بكات شوێن واشنتۆن بكەون. خۆیان بەدوور دەگرن لە دامەزراوەی فرەیی، چونكە پێیان وایە هەژمونی ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا كەمدەكاتەوە بەرێگەیەك كە لەپێكهاتەی دووقۆلێدا نیە.
ئاڵۆزی لەناو كۆشكی سپی بەسەرۆكایەتی ترەمپ لەنێوان ئەوم دووگروپەدا، لە وتاری دەستلەكاركێشانەوەی ماتیس دەركەوت، چونكە ئەو یەكێكە لەلایەنگرانی دروستكردنی هاوپەیمانیەتی.
لەماوەی دووساڵدا ماتیس، هەوڵیدا بۆ مانەوەی ویلایەتەیەكگرتووەكان لەچوارچێوەی هاوپەیمانیەتی لەگەَڵ هاوبەشەكانیدا بۆ بەهێزكردنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا. بەڵام دەستلەكاركێشانەوەی دەرفەتی ئەوەی خستە بەردەم ترەمپ كە ئازادی زیاتری لە جێبەجێكردنی سیاسەتە تایبەتیەكانی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دەرەوە دەست بكەوێت.
گومانی تێدا نیە ماتیس گرنگی هاوپەیمانی و هاوبەشی دەزانی و پێی وابوو لەبەرژوەندی ویلایەتەیەكگرتووەكانە، نەك لەبەر ئەوەی پشتیوانی بۆچونی جیهانگیری دەكات كە داوا لەجیهان دەكات سنورەكانی نەهێڵێت بەبێ رەچاوكردنی سەروەری نیشتمانی، بەڵكو لەبەرئەوەی بایەخی هاوپەیمانیەتی وڵاتانی وەك یەك دەزانی و دركی بەوەش دەكرد، كە ئەوە ئاسایشی وڵاتەكەی بەهێز دەكات، هەروەها پێی وابوو لەجیهانێكی مەترسیداردا دروستكردنی هاوپەیمانیەتی ئەركێكی نیشتمانیە.
بەدڵنیاییەوە لە زۆرینەی هاوپەیمانیەتیەكاندا ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا، سەرۆكایەتی دەكرد و لەچوارچێوەی بەرژوەندی ئاسایشی جیهان و سەرچاوە داراییەكانی و توانا سەربازیەكانی.
دۆناڵد ترەمپ رێگەی بەهێزەكانی ئەمریكا نەدا لەگەڵ لایەنەكانی تر شەڕ دژی داعش بكەن، تەنها ئەو كاتە نەبێت كەپێی وابوو ئەو رێكخراوە مەترسیە بۆسەر وڵاتەكەی
لەگەڵ ئەوەشدا سەرۆكایەتی هاوپەیمانیەتیەكان لەلایەن ئەمریكاوە بەمانای ئەوەنایەن كە رێزی هاوپەیمان و هاوبەشەكانی ناگرێت، یان رێگە دەدات ئەو هاوبەشانە ئازادی كاری ئەمریكا سنوردار بكەن بۆ نمونە جۆرج بوش سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا، هاوپەیمانیەتیەكی بۆ رزگاركردنی كوەیت دروستكرد و وڵاتانی عەرەبیش تێیدا ئەندام بوون، بەڵام رێگەنەدان بەكۆتایی هاتنی شەر لە بەغداد، بەڵگەبوو كە لایەنەبەشدارەكان ئەو مەرجەیان سەپاند، بەوەی ئامانجی هاوپەیمانیەتیەكە تەنها رزگاركردنی كوەیتە و ئەو ئامانجەش بەدی هات، پێیان وابوو گۆڕینی رژێم بەرئەنجامی ئەوتۆ بەدوای خۆیدا دەهێنێت كە رەنگە پێشبینی نەكرێت.
دۆناڵد ترەمپ رێگەی بەهێزەكانی ئەمریكا نەدا لەگەڵ لایەنەكانی تر شەڕ دژی داعش بكەن، تەنها ئەو كاتە نەبێت كەپێی وابوو ئەو رێكخراوە مەترسیە بۆسەر وڵاتەكەی، ئێستا باوەڕی وایە كە ویلایەتەیەكگرتووەكان دەتوانێت سنورەكانی خۆی بپارێزێت، ئەوەش لەرێگەی سەپاندنی مەرج بەسەر هاتوچۆی هاوڵاتیان بۆ ویلایەتەیەكگرتووەكان و بەكارهێنانی تەكنیكی ئەمنی پێشكەوتوو و دروستكردنی بەربەست بەدرێژایی سنورەكانی ئەمریكا، بۆیە پێویست نیە ئەمریكا ڕووبەڕووی مەترسیەك بێتەوە كە هەڕەشە لە وڵاتانی تر دەكات.
هەروەها بۆی دەركەوت ئەو هێرشانەی داعش لە وڵاتانی ئەوروپا ئەنجامی دەدات سەرچاوەی مەترسی نین بۆ ویلایەتەیەكگرتووەكان ( كە ترەمپ پێی وایە بەهۆی سیاسەتی یەكێتی ئەوروپاوەیە دەربارەی كۆچ هێرشەكان ئەنجام دەدرێن)، چونكە ئەوانیش دەبێت وەك ویلایەتەیەكگرتووەكان خۆیان بپارێزن.
بەپێچەوانەی بۆشەوە كە پێی وابوو پێویستە ڕووبەڕووی مەترسیەكان ببنەوە بەهەموو رێگایەك لەهەركوێیەكی جیهان بێت، بەڵام ترەمپ بەدوای هاوپەیمان و هاوبەشدا ناگەڕێت و دەستبەرداریان دەبێت و دروشمی( یەكەمجار ئەمریكا) ی بەرزكردۆتەوە ئەوەش لەوە دەچێت كە بڵێت ( تەنها ئەمریكا)، ئەو نامەیەش دەگاتە سەرۆكی وڵاتە دیكتاتۆرەكانی وەك چین و ئێران و روسیا و توركیا.
بەپێچەوانەی ماتیسەوە ترەمپ خراپ لێكدانەوە بۆ ئەركی نیشتمانی لە بەهێزكردنی ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتەیەكگرتووەكان دەكات، ئەوەش بەرەتكردنەوەی دروستكردنی هاوپەیمانیەتی.
ترەمپ پێی وایە بەردەوامی لەهاوكاریكردنی هاوپەیمانەكانی بۆ بیركردنەوە لەكۆتایی هێنان بە رێكخراوی تیرۆرستی داعش پێویست نیە
بەنزیك بوونەوەی كۆتایی هاتنی مەترسی رێكخراوی تیرۆرستی داعش لەسەر ئەمریكا، ترەمپ لەگەڵ سەرۆكی توركیا رەجەب تەیب ئەردۆغان رێككەوت بۆ كشانەوەی سوپای ئەمریكا، ئەوەش لەكاتێكدایە ترەمپ لەیەكەم رۆژی دەسەڵاتەكەیدا دەیەوێت سوپای ئەمریكا لەسوریا بكێشێتەوە، بەرای ئەو پێویستە خەڵكانی تر كێشەی خۆیان چارەسەربكەن( وەك هێرشەكانی داعش دژی ئەوروپا و وڵاتانی تر).
ترەمپ پێی وایە بەردەوامی لەهاوكاریكردنی هاوپەیمانەكانی بۆ بیركردنەوە لەكۆتایی هێنان بە رێكخراوی تیرۆرستی داعش پێویست نیە، بەوەش نامەیەك ئاڕاستە دەكات كە ڕووبەڕووبونەوەی تیرۆر ئەركی سەرشانی هەموو جیهانە ئەوەش ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا بەهێز دەكات بێگومان لەوەدا هەڵەیە، بەڵام كورت بینی دەربارەی سوریا و رێكخراوی تیرۆرستی داعش كەمتر جێگەی نیگەرانیە، بەلای ئەوانەی لەدروستكردنی هاوپەیمانیەتی خۆیان بەدوور دەگرن و كاری ویلایەتەیەكگرتووەكان بەتەنها خۆی بەباش دەزانن.
بەپێچەوانەی ئەوەی لە راگەیاندن و پەرلەمانی توركیا دەگوزەرێت، راگەیاندن و كۆنگرێسی ئەمریكا بەوە رازی نین توركیا هاوپەیمانەكانی پێشووی ویلایەتەیەكگرتووەكان لەگۆرەپانی جەنگ بۆردوومان بكات، ئەوانیش یەكینەكانی پارستنی گەل و هێزەكانی سوریای دیموكراتن
لە توركیا راگەیاندنەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە بڕیارەكەی ترەمپ سەركەوتنە بۆ شێوازی تەكتیكی ئەردۆغان، لە وتارە هەرەشە ئامێز دژی ویلایەتەیەكگرتووەكان، پیشاندانی ئەوەی كە ئەردۆغان بەسەر ترەمپدا سەركەوت، بەڵام ئەردۆغان دەزانێت چوونە ناو باكوری رۆژهەڵاتی سوریا كە لەژێر دەستی كوردا كارێكی ئاسان نیە.
كارێكی نامۆیە كە ترەمپ لەگەڵ توركیا رێكبكەوێت بۆ كشانەوەی سوپای ئەمریكا بۆ رازیكردنی ئەردۆغان، بەبێ ئەوەی هیچ بەڵێنێك لەبەرامبەردا وەربگرێت، بەڵێنێك كە ترەمپ پێی وابێت جێبەجێ دەكرێن.
بەپێچەوانەی ئەوەی لە راگەیاندن و پەرلەمانی توركیا دەگوزەرێت، راگەیاندن و كۆنگرێسی ئەمریكا بەوە رازی نین توركیا هاوپەیمانەكانی پێشووی ویلایەتەیەكگرتووەكان لەگۆرەپانی جەنگ بۆردوومان بكات، ئەوانیش یەكینەكانی پارستنی گەل و هێزەكانی سوریای دیموكراتن، ئەوەش هاوشێوەی ئەوەی كە لەكوشتنی رۆژنامەنوس جەمال خاشوقچی رویدا.
لەوانەیە كۆنگرێسی ئەمریكا، نەتوانێت رێگە لە ترەمپ بگرێت لەسەر كارەكانی بەردەوام بێت، بەڵام دەتوانێت روناكی بخاتە سەر زۆر شت كە ئیدارەی كۆشكی سپی دەیەوێت بەتاریكی بیانهێڵێتەوە.
ئەو هەنگاوە یارمەتی هەوڵەكانی توركیا بۆ رادەستكردنەوەی عەبدوڵا گولەن لەدەرەوەی رێگا ئاساییەكان دەدات، كە لەویلایەتەیەكگرتووەكان نیشتەجێیە، هەروەها پلانی ئەنكەرە بۆ كڕینی موشەكی ئێس 400ی روسی، و پابەندنەبوون بەسزاكانی سەر ئێران، ئەو سێ تەوەرەن كە كۆنگرێس دەربارەی رەفتارەكانی ئەردۆغان دووچاری بێ ئومێدی بووە.
لەكۆتایدا ماتیس هاوپەیمانیەتی باكوری ئەڵەسی ناتۆی بەرزنرخاند ئەوەش وەك جیمس جیفری نێردەی تایبەتی ئەمریكا بۆ كاروباری سوریا كە رۆڵی توركیای لە ناتۆ و پەیوەندیەكانی ئەنكەرە و واشنتنۆنی بەرزنرخاند.
بەڵام لەدۆخێكدا كە ئەوانەی پشتیوانی كارە تاكرەویەكانی ترەمپ دەكەن زیادیانكردووە، لەبەرامبەردا ئەو دەنگانەی كە داوای لێبوردەی بەرامبەر شێوازی ئەردۆغان بۆ دژی ئەمریكا و دژایەتی بنەماكانی دیموكراتیەتی للیبراڵ و بازاری ئازا دەكەن لەكۆشكی سپی كەمی كردووە.