26/04/2020
وڵاتانی جیھان لە سەردەمی كۆڕۆنا، تووشی كێشەی ئابووری گەورە بونە، و لە گەڵ ئەمەش پرسی دابەزینی بەھای نەوت، كاریگەری گەورەی لە دابینكردنی "نەختینە و پارەیی" پێویست لەبەر دەست بەرپرسانی دەوڵەتانی جیھانی كردووە. لە وڵاتانی پێشكەوتووی ئەورۆپا و ئەمریكا، ئۆسترالیا، نیۆزلەندا، كووریای باشوور، ژاپۆ، ئەمانە رەنگە بە ھۆی ژێرخانی ئابووری و حكومەت، و بە ھۆی پاشكەوتی ستراتێژیكی نەختینە، بۆ ماوەیەكی دیاركراو، بەبێ كێشەی گەورە ئیدارەی وڵاتانی خۆیان بكەن و لەم روویەشەوە بتوانن یارمەتی پێویستی پێشكەش بە پیشەسازی و موچەخۆرانی وڵاتانی خۆیان بكەن. دیارەش لەم بارەیەوە پلانەكانیان دیاركردووە. بەڵام ئەو ولاتانەی كە ئابوورییان لە سەر نەوت دارشتووە و تووشی قەیرانی ناسەقامگیری سیاسین، و لە سەر لێواری ئاژاوەگەری لەشكەری و سیاسی دەژین، بە تایبەتی عێراق، كە ھەرێمی كوردستانیش بەشێكە لەم وڵاتە، و بە ھۆی دارووخانی بونیاتی دەوڵەتداری لە ماوەی 30 ساڵی رابوردوو، و شەر و پێكدادان لە گەڵ داعش، دابینكردنی نەختینەی پێویست لە لایەن عێراقەوە زەحمەتە لە ماوەی 2 مانگی داھاتوو دا. چونكە ئەوەی ئاماژەی پێدەكرێت، رەنگە بازارەكانی جیھان لە ماوەی 2 مانگی داھاتوو بەشێوەیەكی باشتر بە رووی بازرگانی دا بکرێنەوە و ئەمەش جموجولی ئابوری لە سەر ئاستی جیھان دروست دەكات و متمانە لای بەرھەمھێنەران و وەبەرھێنان دروست دەكات.
بە نیسبەت بە ھەرێمی كوردستان، بێجگە لە برینی بودجە و موچەی ھەرێم لە لایەن حكومەتی مالیكی یەوە، ھەرێم كەوتووتە ژێر بارێكی ئابووری گران، ھاوتەریب كۆمەڵێك تەحەدیاتی دیكە، بە تایبەتی پرسی نەوت و كریێ كۆمپانیاكان، و ئەو قەرزەی لەم باریەوە لەسەرھەرێم كەڵەكەبووە ، كۆی گشتی ئەم پرسانە كاریگەری راستەوخۆیان ھەیە لە بەشێكی زۆری سەرەچاوەی داھاتی ھەرێمی كوردستان.
بێجگە لەمە، سیاسەتی ئابووری ھەرێمی كوردستان، بە تایبەتی ئەو بەشەی كە پەیوەستە بە پرسی نەوت، سیاسەتێكی ھەژار و ناتەندروست بووە، بۆچی ھەژار؟ حكومەتی ھەرێمی كوردستان، لە شێوازی ھەلسوكەوتكردن لەگەڵ داھاتی نەوتی ھەرێم، لە جیاتی ئەوەی ژێرخانی پیشەسازی ھەرێم ئاوەدان بكات، واتە، لە رێگای داھاتی نەوت، ھەوڵی دروستكردنی سەرەچاوەی داھاتی نوێ بو ھەرێم بدات، نەیتوانی ژێرخانی پیشەسازی ھەرێم دارێژێت. ئەمە یەكێك لە ھەڵە گەورەكانی كابینەكانی پێشووی ھەرێمی كوردستان بووە. ھاوكات كابینەكانی پێشوو، نەك تەنیا ھەوڵی ئەوەیان نەدا كە كارگەكانی سەردەمی رژێمی پێشوو نووژەن بکەن و بیخەنە كار، كە ھەڵەیەكی ستراتێژی كابینەكانی پێشو بووە، ئەم بەشەیان كردە قوربانی وەبەرھێنان لە سێكتەرەكانی دیكە. خالی سێیەم، كابینەكانی پێشوو، لە ڕووی ستراتێژی وەبەرھێنان، بە تایبەتی كە یاسایی وەبەرھێنانیان جێبەجێكرد و یاسایەكی باش بو بۆ سەردەمی خۆی، لەم رووەوە ستراتێژی روون و ئاشكرایی نەبوو. ئەویش یاسای وەبەرھێنان ماستەر پلانی نەبوو، كە بتوانێت تەركیز لە سەر سێ سێكتەری گرینگی ھەرێم بكات، یەكەم، پیشەسازی خۆراك، دووەم، كشتوكالی و سێیەم، گەشت و گوزار. بەڵام بە پێچەوانەوە، لە رێگای یاسایی وەبەرھێنان، خاكی كوردستان پەرش و بلاوكرایەوە بۆ پڕۆژەی بیناسازی و شۆقەی نیشتەجێ بوون. بۆیە بە گرینگی دان بەم جۆرە پرۆژانە كە " داھاتێكی خێرا" لە كەرتی " بیناسازی و شۆقە" (نەك ئەوەی ئەم كەرتە پێویست نەبوو) بو ھەندێك كومپانیا دابینكرا. ئەمە یەكێكە لە كرۆكی پیشەسازی ھەرێمی كوردستان.
بۆیە، ئەوەی دەكرێت ئاماژەی پێبكرێت، ئەوەیە، پێویست بوو و ئێستاش دەكرێت لە دھاتووش دا وەھا بێت، كە داھاتی نەوت بەشێكی بۆ پیشەسازی لە ھەرێمی كوردستان تەرخان بكرێت، حكومەتی ھەرێمی كوردستان دەبێت كۆمپانیای كەرتی گشتی دروست بكات. یەكێك لە دەرئەنجامەكانی ڤایرۆسی كۆرۆنا ئەوەمان پێ دەڵێت كە سیستەمی لیبرالیستی و بازاری ئازاد نەك تەنیا یارمەتیدەرنییە بە حكومەت و دەوڵەتەكان لە چارەسەركردنی تەنگەژەكان، بەڵکو مەترسەکی گەورەشە بو سەر ئاسایشی نەتەوەی دەوڵەتان. بۆیە، ناكرێت حكومەت بە تایبەتی لە پرۆژە ستراتێژییەكانی وەكو نەفت، پیشەسازی دەرمان، كشتوكال و پیشەسازی خۆراك، ھیچ وەبەرھێنانێكی نەبێت لە كەرتی گشتی كە تایبەت بێت بە حكومەت، واتە، مۆڵكداری ھی حكومەت بێت. ئەم جۆرە كۆمپانیانە دەتوانێن بە پێی میكانیزمی كەرتی تایبەت ئیش بكەن و كێبەركێ لەگەڵ كەرتی تایبەت بكەن لە پێناو كۆنتڕۆڵكردنی " بەھای شت و مەك، لە پێناو كۆنترۆڵكردنی كوالیتی و ھەروەھاش لە پێناو دروستكردنی كێبەركێ یەكی تەندروست و لە دوایش بەھێزكردنی توانازانستییەكانی دەوڵەت" كە مۆڵكداری " توێژینەوە و دووزینەوە بۆ دەوڵەت دەگەرێتەوە. بۆیە، یەكێك لە ئەركە ھەرە گرینگەكانی بەر دەستی سەرۆکی حکومەتئەوەیە، كە دەبێت گرینگی بە كەرتی گشتی بدرێت. بابەتێكی دیكە ئەوەیە، كە ھەڵەیە و حكومەتی ھەرێمی كورستان چەندین جار لە كاتی پەیدابوونی قەیرانەكان، دەستی بۆ " فروشتی مڵك و ماڵی گشتی" بردووە، ئەمە یەكێك لە ھەرە خراپترین بژاردەكانە و دەبێت حكومەتی ھەرێم دورەپەرێز بێت لە هەر هەنگاوێکی وەھا. ناكرێت حكومەتی ھەرێمی كوردستان مڵك و ماڵی گشتی ھەریمیش بە دەردی " ئەو رێككەوتنانە ببات كە لە كەرتی نەوت و گازدا" كراون، بەڵکو دەبێت رێگر بێت. لێرە چەند پرسێك دێنە ئاراوە بە ھیوای ئەوەی كە بە ھەڵە لێكدانەوەیان بۆ نەكرێت، بەڵکو وەكو پرسێكی دەوڵەتداری چاو لەم بابەتە بكرێت، ئەویش ئەوەیە، بەرپرسانی سیاسی ھەرێمی كوردستان و حیزبەكانی كوردستان دەبێت ئەو راستییە لە بەر چاو بگرن، کە ناكرێت قاسەی حکومەت خاڵی بێت، بەڵام قاسەی حیزبەكان پر بێت، ناكرێت حكومەت پروژەی وەبەرھێانی نەبێت، بەلام حزبەكان پروژەی وەبەرھێنانییان ھەبێت، ناكرێت حكومەت ھیچ كۆمپانیایەكی نەبێت، بەڵام حیزبەكان خاوەن دەھان كۆمپانیا بن.
بۆیە، كابینەی ئێستا سەرۆکی حکومەت، دەبێت یەكێك لە ئەركە ھەرە سەرەكییەكانی ئەوە بێت، كە ئەم كۆلتوورە بگۆرێت لە پێناو بەھێزكردن و بە دەوڵەتداریكردنی ھەرێمی كوردستان لە رووی پیشەسازی و فرەرەھەندی داھاتی ئابووری، و گەشەكردنی ھەرێم وھەروەھاش گەشەكردنی تواناكانی تاكی كوردی كە لە دەرئەنجامی بە پیشەسازیبوونی ھەرێم ئەم پرۆسەیە پێشدەكەوێت لە رێگای دابینكردنی دەرفەتی كاری نوێ و زورتر و فرەرەھەندەی. سەرۆکی حکومەتوەكو سەرۆكی حكومەت، ھەڵبەت سەركردایەتی ھەرێمێك دەكات كە لەژینگەیەكی نالەباری( روژھەلاتی ناوەراست) دا دەژیت كە لەگەڵ كۆمەڵێك قەیرانی جیاواز دەستوپەنجە نەرم دەكات، كە ئەنجامەكانیان ھەتا ئێستا دیار نییە. واتە تەپۆتووزەكە نەكەوتووتە خوارەوە. بەلام، سەركردایەتی كردن، باجی خۆی ھەیە، لە ھەمان كاتیش، پیاوی خۆی دەوێت. ئەو سەركردانە لاپەرەکانی مێژوو لە بەرژوەندی خویان تۆمار دەكەن، كە بتوانن قەیرانەكان " تێپەرێنن" گەلانی خۆیان بگەینن بە كەناری ئارامی. ئەمە پرسێكی وەھا ئاسان نییە. ئەم بۆچوونە بۆ سەرۆكی حكومەت كاك مەسروریش گونجاوە، تۆماركردنی سەركەوتن زەحمە نییە، ئەگەر ئامانجەكان لە رووی ستراتێژییەكی واقع بینانەوە بەرنامەیان بۆ دارێژرا بێت.
بۆیە، راچێتی سەركەوتنی سەرۆکی حکومەتلەم پرۆسەیە بریتی یە لە " واقعی بوون" لەگەڵ ژینگەی سیاسی ھەرێم و عێراق. لەم پرۆسەیەدا دەبێت بابەتەكان و پرسەكان دابەش بكرن لە پێناو زاڵبوون و سەركەوتن، یانیش بە لایەنی كەم، گرژییەكان لە ئاستێكی لاواز دا بھێڵدرێت. پرسەكە رێك ھاوشێوەی نەخۆشیەكی كوشەندەیە، كە لە یەكەم پێناگاو ھەوڵ دەدرێت " كەرەنتینەی" ڤایرۆسەكە بكرێت كە نەتوانێت جەستەكە لاوازتر بكات، و دوای سەركەوتنی پرۆسەی كەرەنتینە، پرۆسەی چارسەركردنی نەخۆشیەكە لە رێگای لە ناوبردنی ڤایرۆسەكە دەست پێبكات. ژینگەی سیاسی و ئابووری ھەرێم و عێراق، بۆ سەرۆكی حكومەتی ھەرێمی كوردستان. رێك ئەم وێنەیە، بۆیە، سەركەوتن دەرگای كراوەیە، بەڵام ئەگەر مێتود و ستراتێژیەتێكی دارێژراو پەیرەو بكرێت. بە تایبەتی لە پرسی " دابینكردنی بودجە" بۆ ھەرێمی كوردستان، كە یەكێك لە ھەرە گەورەترین پرسەكانی سەرەكی یە.
لە سەر ئاستی ھەرێمی كوردستان، سەرۆکی حکومەتدەبێت " دەستپێشخەر بێت" لەوەی رێگر بێت لە خۆ گوشەگیر كردن، بە تایبەتی نابێت مەودای نێوان خۆی وەكو سەرۆكی حكومەت و ھێزە سیاسییەكانی دیكە، دوورتر بكات، بەڵکو ھەوڵی كەمتركردنی ئەم " مەودایە" بدات. ھەرێم لە قەیراندایە، و پێویستی بە ھەموو توانا سیاسی و ئابورییەکان ھەیە، لە پێناو تێپەراندنی ئەم قەیرانە. ئەم مەودایە، لە كاتێك دا سۆدمەند دەبێت، كە كاك مەسرور، دەست بە كۆمبوونەوەی بەردەوام لە گەل لایەنە سیاسی یەكان بکات، چونكە ئەو ئێستا سەركردایەتی قەیرانەكان دەكات، و ناكرێت ئەكتەرەكانی دیكەی گۆڕەپانی سیاسی ھەرێم، بۆچوونیان وەرنەگیرێت. ئەمە چەند ئارمانجێك دەپێكێت، سەرۆکی حکومەتبەم ھەڵسوكەوتە، سینگاڵێك بو لایەنە سیاسییەكانی ھەرێم دەنێرێت، كە بۆچوونی ئەوان گرینگە بۆ بەرێوەبردنی حكومەت و ھەرێمی كوردستان، و لە ھەمان كاتیش دا سەرۆکی حکومەتبەم پێنگاوە، ھەوڵی ھێوركردنی ژینگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی ھەرێمی كوردستان دەدات. لەم قوناخە دا ئەمە پێنگاوێكی گرینگە، كە بەمەش سەرۆکی حکومەتبۆ ھاولاتیان نامەیەك دەنێرێت، كە بۆچوونی ھەمو لایەنەکان بۆ ئەو وەكو سەرۆكی حكومەت گرینگە. لە سەر ئاستی عێراق، ھەوڵ بدرێت لەگەڵ كابینەی نویێ ، بە تەواوی " كرانەوە و شەفافیەت" تایبەت لە بارەی پرسە ھەلوسراوەکان، تەنسیقی جدی و رێكخراو، دروست بكات. یەكێك لە ھەرە گرینگترین پرسەكانی نێوان ھەرێم و بغداد بێجگە لە پرسی داھاتی نەوت، لە ھاوکات پەیداكردنی میكانیزمێكی ھاوبەشە لە رێگای یاسایی نەوت و گاز (ھەرچەندە پەسەند نەكراوە)، پرسی نەوتە، كە چارەنووسی موچە و بودجەی ھەرێمی كوردستان، پێوەگرێدراوە. بۆ چارەسەركردنی ئەم پرسە، دەبێت رێكەوتنێك بكرێت، كە لە رێگای لێكتێگەیشتن، كۆتایی بەم پرسە بێنێت. چارەسەركردنی ئەم پرسە، ریگر دەبێت لە ھەدەردانی داھات و سامانی عێراق، كە ئەویش نەوتە. گرینگە لەم قوناغە، سەرۆکی حکومەتئەم ژینگەیەی لە بەر دەستە، وەكو ئامرازێكی پێویست بو " لێكتێگەیشتنی دولایەنە " بقوزێتەوە و بەكار بێنێت. لەو باوەردام حكومەتی نویێ عێراقیش رەچاوی ئەمە دەكات. خالێكی گرینگ ئەوەیە سەرۆکی حکومەتلە پرسی چارسەركردنی مەلەفە ھەلوسراوەكان لە گەڵ بغداد، لژنەی تایبەتیان بۆ دروست بكات، چونكە ئەم مەلەفە پێویستی بە پێداچونەوەی بەردەوام و گرینگ ھەیە، کۆی گشتی مەلەفەكان ناتوانرێت لە لایەن چەند كەسێكەوە بەرێوەببرێت، و ناشتوانرێت رێگەی چارەسەری بۆیان دابین بكرێت. یەكێك لەو ئامرازانە ئەوەیە كە مەلەفەكانی تایبەت بە وزارەتەكان، وزارەتەكان سەر پشك بكرێن، لە گەڵ ستافی پسپۆری پێویست، بەم ئەركە ھەڵسن. ئەوەی دەبێت گرینگ بێت بۆ كاك مەسرور، ئەوەیە ئەو پەری شەفافیەت بۆ سەرۆكی حكومەت گرینگە، دەبێت ئەمەش لە بەر چاو بگرین بغداد مەركەزی ھێز و دەسەڵاتی دەوڵەتی عێراقە، و ناكرێت ئەمە لە بەر چاو نەگرین، و ھەر كاتێك تەنگەژەیەك لە بغداد رووی دا، ھەرێم وا ھەست بكات، كە كۆتایی بە عێراق ھاتوتەوە، ئەمە رەوانگەیەكی ناتەندروستە و بە لاریدابردنی بیركردنەوەی عەقلانییە. بغداد ئەو شوێنەیە كە دەبێت پرسەكانی تێدا چارەسەر بكرێت، و پرسێكی گرینگ لێرە ئەوەیە كە پەیوەندییەكی گەرم و گۆڕ لە گەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق دروست بکرێت. ئەمە لە كۆلتووری سیاسی دا دەتوانێت كاریگەر بێت لە سەر چارەسەركردنی زۆرێك لە پرسەكان. دەبێت كاك مەسرۆر ئەمەشی لە بەر چاو بێت، كە لە بغداد، پارلەمانی بغداد زور چالاكە و كاریگەری لە سەر بریار و ھەلسوكەوتی حكومەتی عێراق ھەیە.
ھاوكات، زۆر گرینگە سەرۆکی حکومەت لە پەیوەندی چڕ و پر دابێت لە گەڵ كۆتلە سیاسییەكانی ھەرێمی كوردستان و دروستكردنی پەیوەندی بەھێز لە گەڵ سەرۆك كوتلەكانی كوردستان لە بغداد، دەتوانێت یارمەتیدەرێكی گرینگ بێت بۆ سەركەوتنی لە مەلەفە ئالوزەكانی بغداد و ھەولێر. ئەمە دەبێتە ھوكاری ئەوەی جۆرە لێك تێگەیشتن و هاودەنگیەکی كوردستانی لە بغداد دروست بکرێت