15/12/2018
هیرقل میلس
گومانی تێدانییە بارودۆخی كەمینە و گروپ و كۆمەڵە پەراوێزخراوەكانی هەروڵاتێك ، بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگری ئاستی دیموكراسیەتی ئەو وڵاتە نیشان دەدات ، لە روانگەی ئەوانەوە دەتوانین بە شێوەیەكی تەندروست هەڵسەنگاندن بۆ هەموو لایەنەكانی ئەو وڵاتە بكەین، بەتایبەتی بواری دیموكراسەیت و مافی مرۆڤەكەی. لە روانگەی ژیان و گوزەرانی ئەو دەستە و كۆمەڵانەو ئەو خزمەتگوزاریانەی كە لە لایەن دەوڵەتەوە پێشەكەشیان دەكرێت لە هەموو بوارەكاندا. بەڵام ژیان و گوزەرانی زۆرینەكان بەهیچ شێوەیەك نیشاندەری مافەكانی مرۆڤ نین و لە رێگەی ئەمانەوە ناتوانین بڕیار لە سەر هەبوون یان نەبوونی مافەكانی مرۆڤی ئەو وڵاتە بدەین، چونكە هەندێكجار ژیان و گوزەرانی زۆرینەكان بەڵگەو نیشانەی بوونی حكومەتێكی فاشیزمە كە فەرمانڕەوایی وڵات دەكات.
ئەگەر لێرەوە سەیری وڵاتی توركیا بكەین، ئەوا دەتوانین زۆر بەباشی لایەنی داپڵۆسین و چەوساندنەوە هەست پێبكەین بەتایبەتی لە دوو ساڵدا، یەكەمیان (1915- ساڵی قەتڵ و عامی ئەرمەنەكان) و (1922- كۆتایی هێنان بە خەلافەتی عوسمانیەكان و هاتنی كۆماریەكان)، زۆرینەكان لەبەر ئەوەی زۆرینەن خۆیان بە براوە دەبینن و یەكسەر دەكەونە پشتیوانی كردنی پێشكەوتنەكان و لە دوور و نزیكەوە دەكەونە پیاهەڵدانی ئەوانەی كە دەستیان هەیە لەو بارودۆخەدا. لە ئەنجامی ئەو جۆرە بەڕێوەبردنەدا لە ئەنادۆڵ دا (بەشی ئاسیای توركیای ئێستا) نە ئەرمەنییەك نە رۆمیەك نەمایەوە.
دوای ئەوەو بۆ ماوەیەكی دیاریكراوە بە پێی پلان و سیاسەتی دەوڵەتی تورك دەستكرا بە دوورخستنەوەی (كورد- عەلەویەكان، سریانی و چەپ، و ئایندارەكان)، ئەم روداوانەش بە ئاشكرا ئەنجام دراون و هیچ بەهەڵستكارییەك نەبووە، لەگەڵ هەموو ئەو روداوانەشدا یەك خاڵی هاوبەش هەموویانی پێكەوە دەبەستەوە ئەویش (هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی و بێدەنگیەكەیان بوو).
ئەوەی زۆر نامۆو سەیر بوو ئەوەبوو لەكاتی ئەو هەموو چەوساندنەوەو زەبروزەنگەی بە ئاشكرا و شەرم هێنەرانە ئەنجام دەدرا، هیچ بزاوتێكی رای گشتی یان دەنگی ناڕەزایی نەبینراوەو هەستی پێنەكراوە ، دەكرێت بگوترێت نیگەرانی ناڕزایی لەو كاتانەدا گەشتبووە خاڵی سفر.
هۆكاری ئەوەی بۆچی ئێستا ئەم بابەتانە زۆردەوروژێنرێت و قسە لەسەر راستەقینەكانی ئەو سەردەمە دەكرێت ئەوەیە بێدەنگەكانی ئەو سەردەمە، یان ئەوانەی جێگرەوەی ئەوانن نایانەوێت ئەو بێدەنگییە بخەنە پاڵ روداوەكان، حەزیش ناكەن بەرپرسیارێتی ئەو قۆناغە و بێدەنگ بوونەكە بخەنە ئەستۆی خۆیان و خۆیان بخەنە بەردەم وەها بەرپرسیارێتیەك.
لەو كاتانەدا كە دەوڵەتی عوسمانی بەدوای ئەرمەنەكانەوە بوون ، رۆمەكان عارەقی توركەكانیان دەسڕی بۆ ئەوەی خۆیان كۆبكەنەوە بۆ هێرش و پەلامارێكی دیكە، موویان نەدەجوڵا تا پشتیوانیەكیان بكەن، بۆ تەنها جارێك لایەكیان نەكردەوە بەلای قوربانیەكانەوە، كاتێكیش عەلەوییەكان لە خراپترین حاڵەتی خۆیاندا بوون سونەكانی دونیا نقەیان لێوەنەهات و بەرگرییەكیان لێنەكردن، ستەمیان لەسەر سووك نەكردن، بەهەمان شێوە عەلەویەكانیش دڵیان بۆ كچە موسڵمانێك نەدەسووتا كاتێك (باڵا پۆش- محجبە) كان بەپێی یاسا جلوبەرگەكانیان قەدەفە دەكرا و ئازادی تاكەكەسییان لێدەسەنرایەوە، كاتێك ئەرمەن و سریانەكان كێشەیان بۆ دروست دەكرا و دەچەوسێنرانەوە كوردەكان هەر بە خەیاڵیاندا نەدەهات، كاتێكیش چەپ و قەومیەكان روو بەڕووی كێشە بوونەوە، هیچ كەس و لایەنێك بەرگرییان لێنەكردن و وازیان لە خۆشیەكانی خۆیان نەهێناو لەگەڵ یەكتری ئاڵوگۆڕیان دەكرد. ئەو ساتانەی كە ناموسڵمانێك تاڵی و قوزەڵقوردی پێدەدرا، موسڵمانەكان گوێیان قورس و چاویان داخرابوو.
بە مانایەكی تر زیانەكان هەرجارەی بەنۆرە لایەكی دەگرتەوە، هەریەكەشیان بیریان لە مافەكانی خۆیان دەكردەوەو هەقیان بەسەر ئەوانی ترەوە نەبوو، نە نوسەرێك بابەتێكی دەنوسی و نە دەنگیشی لێوە دەهات لەكاتێكدا كە (باجی سەرمایە) خرایە سەر هاوڵاتیان كەس نەیگوت ئەوە ستەمێكی گەورەیە لەو خەڵكە دەكرێت، ئەگەر بەدەمەوە هاتن و قسەوباسێكیش كرا بێـت كاتێك بووە كە كار لەكار ترازاوەو كاتی قسەكردن نەماوە..
(باجی سەرمایە) ساڵی 1942سەپێنرا بەسەر هەندێك دەوڵەمەندی ئەو وڵاتەدا ئامانجیش ئەوەبوو بتوانن سەرمایەیەك خڕبكەنەوە بۆ ئەوەی بتوانن بەرگری پێبكەن و بەردەوامی بدەن بە جەنگی جیهانی دووەم ، باجێكی زۆر خرایە سەر هاوڵاتیە دەوڵەمەندەكان كە زۆرتر (مەسیحی) و (یەهودی)ەكانی دەگرتەوە لەبەر ئەوەی ئەوان سەرمایەداری گەورە بوون و دەستیان گرتبوو بەسەر ئابووری وڵاتدا.
هەروەها یەك وتار نەنوسرا لەسەر روداوەكانی (6-7) ی سێبتەمبەر كە گێرەشێوێنی و نیگەران كردنی كەمینە یۆنانیەكان بوو لە ئەستانبوڵ لە ساڵی 1955 دا، كە لەلایەن هەندێك لە سوپای توركیا ئەنجام دەدران و لە بنكەی سەربازی (گلادیۆ) وە ئاراستە دەكران و لەلایەن بەشێك لەو سەربازانەوە ئەنجام دەدران كە خەریكی شەڕی پارتیزانی بوون .
یەك نووسەر نەبوو وتارێك بنوسێت و بڵێت ئەو كارانە كاری تێكدەرانەن، شەرمهێنەر و تاوانن، ئەمە لە كاتێكدا كە نوسەرە توركەكان دەستیان دابوویە نوسینی چەندین وتارو بابەتی جوڵێنەری دژ بە كەمینەكان، هەموو ئەو نوسینانە لێوان لێو بوون لە پەخشكردنی رق و كینە لەبەرامبەر كەمینەكاندا، تەنها هەندێك وتاری شەرمنانە نەبێت كە بە ناراستەوخۆو لەژێر لێوەوە غیرەتیان داوەتە خۆیان گوتویانە (خراپە بۆ وڵات!!) و (دەوڵەتەكەمان لەبارێكی شەرمهێنەردایە!!) ئەو نوسینانەش راستەوخۆ نەچوونەتە ناو بابەتەكەو تەنها بە یەك دێڕیش باسی چەوساندنەوەی كەمینەكانیان نەكردووە..
كەچی لە دوای چەند ساڵێك چەندین نامەی دكتۆرا نوسراون كە باسی بارودۆخەكە دەكەن و دەڵێن لەو كاتەدا حاڵەتی رەگەز پەرستی پەیڕەو كراوە.
گومانی تێدانیە (كوشتن) و (كۆمەڵكوژی) هەمیشە لەگەڵ كەش و هەوای (توندڕەوی و ترس و تۆقاندن) لەدایك دەبێت، هەر بۆیە دەبینین پشتیوانی كردن دوای روداوەكان دەردەكەون ، خەڵكیش لە بەرامبەر ئەو حاڵەتەدا یا ئەوە بووە كە تووشی هستریا هاتوون و پێیان وابووە ئەوەی لەو رۆژانەدا روو دەدەن روداوگەلێكی ئاسایین، یاخود ئەوە بووە پێیان وابووە كە ترس و تۆقاندن دەرگای ئەوانیش دەگرێت، بۆیە بێدەنگ بوون، گومانیشی تێدانیە كە ترس حاڵەتێكی مرۆڤانەیەو دەكرێت وەربگیرێت و زاڵیش ببێت بەسەریدا. بەڵام دەبێت بێدەنگیش سنووری هەبێت، باشە ، ئەگەر بێدەنگیەكە تاسەر بوایە چی رووی دەدا؟ نیگەرانی لەبەرامبەر ئەو دۆخەدا نەبوایە، بەهیچ شێویەك با ناراستەوخۆش بێت باسی ئەو دۆخە نەكرایە، چی رووی دەقەوما؟
ئەمڕۆش دەبینین زیندانەكان پڕن لەو كەسانەی كە دەوڵەتی تورك ناوی ناوە –كودەتا- و تیرۆریست- و شوێنكەوتەو قوتابیەكانی گولەن و چەندین ناوو ناتۆرەی تر كە تەنها بیانوون بۆ ئەوەی خەڵكی پێبكەنە زیندان، خێزان و كەس و كاری ئەو زیندانیانە زۆرینەیان نانی رۆژیان بۆ پەیدا ناكرێت، لەبەر ئەوەی تۆمەتی ناراستیان ئاراستە دەكرێت و ناچار دەكرێن بە دەست بەتاڵی و بێكاری و دواجاریش برسی كردنی بەبەرنامە.
بارودۆخی ئێستا وەك جاران نەماوەو گۆڕاوە، لە ئێستادا ناتوانین بڵێن یەكێك هەبێت و هەڵوێستی نەبێت لەبەرامبەر ئەو كێشانەی كە ڕوو بەڕووی خەڵكانی تر دەبنەوە، بەڵام ئەوەشمان لە بیرنەچێت هەندێكجار نیگەرانی و ناڕەزایەتیەكان لە ئاستی ئەو تاوانانەدا نین كە ئەنجام دەدرێن.
بۆئەوەی لە داهاتوودا شەرمەزارنەبم لەوەی هەڵوێستم نەبووبێت لە رابوردوودا، بەهەمووان دەڵێم ئەوەی كە ڕوو دەدات لە چەوساندنەوەو قڕكردن و نەهێشتن و لەناوبردنی خەڵكە، جگە لەوەی حاڵەتێكی شەرمهێنەرو حەیابەرەیە و حەرامە، دڵنیاشم لە داهاتووشدا خەڵكانی زۆرتر قسەی باشتریان دەبێت لەبارەی روداوەكانی رابوردووەوە.
لەم میانەیەدا چیرۆكی (فایەق ئۆكتە)مان بیردەكەوێتەوە كە یەكێك بوو لەوانەی هۆكار بوون بۆ جێبەجێكردنی (باجی سەرماریە) و هەستا بە نوسینی كتێبێك لەوبارەیەوە، بەڵام دواتر بڵاوی كردەوە، ئەو نوسەرە لە پێشەكی كتێبەكەیدا نوسیویەتی: نوسینی ئەم كتێبەم كاتێك دەستپێكرد دەفتەرداری ئەستانبوڵ بووم، بەڵام پێش لە 1947 نەمتوانی تەواوی بكەم ، هەر بۆیە پێم باش بوو كەمێك چاوەرێ بكەم بۆ چاپكردنی، چونكە پێم باش بوو كاتێك چاپ ببێت كە روداوەكان كەمێك كۆن بووبن.