24/04/2020
پشدەر: دەكەوێتە باكورو باكوری ڕۆژهەڵاتی پارێزگای سلێمانی وە لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و عێڕاق دەكەوێتە بەشی باكوری خۆرهەڵات. پشدەر لەساڵی25/5/1938)دابۆتە قەزا ,لەسەردەمی سەرۆک( وەزیران جمیل المدفعی)، مەڵبەندی قەزاكە پێیی دەگوترێت قەڵادزێ كە یەكێكە لە قەزاكانی پارێزگای سلێمانی، وە یەكەی كاڕگێڕی پێك دێت لە(سەنتەری قەزا(قەڵادزێ)، سەنگەسەر ، ژاراوە ، هەڵشۆ ، هێرۆ ، ئیسێَوە) و (175كم) لە شاری سلێمانی یەوە دوورە.
یەکێکە لەشارە گرینگەکانی هەرێمی کوردستان و خاوەنی تۆمارێکی مێژووی گەورەیە ، وە هەڵکەوتەی شوێنی جوگرافی دەکەوێتە ناوچە شاخاوییەکانەوەوە بەگرینگترین ناوچەی ڕاکێشانی گەشتیاری دادەنرێن ، دەکرێت بکرێتە گرینگترین ڕاکێشانی گەشت و گوزاری لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە وە.
شوێنی ئەسترۆنۆمی ناوچەی لێكۆڵینەوە دەكەوێتە نێوان بازنەكانی پانی (35,53-36,30)ی باكور وە هەروەها دەكەوێتە نێوان هێڵەكانی درێژی (44,56-45,23)ی ڕۆژهەڵات .
سەبارەت بە ناوی قەڵادزێ دوو لێكدانەوە هەیە:
1- لە دوو وشەی (قەڵا) و (دژ)ەوە هاتووە وشەی یەكەمیان بە مانای قەڵاو وشەی دووەمیان بە زمانی فارسی (دژ)ە و هەر بە مانای (قەڵا) دێت واتا قەڵای دژەكان یان قەڵای قەڵاكان.
2- لە (قەڵای دووزێ)ەوە هاتووە بە مانای قەڵایەك وەك پــاشــمــــــاوەی شــوێنـەوارێكــی دیـَـــریـــــــــــن و (دووزێ)یـەكـەش ئــەو زێیـانەیە كە لە پشت (قەڵا)كەوە تێكەڵ بەیەك دەبن لە ڕۆژئاوای قەڵادزێ بەم شێوەیە پێی و تراوە قەڵای دووزێ دواتر لەسە زمان سوەراوە و پێی وتراوە قەڵادزێ.
بۆردومانکردنی شاری قەڵادزێ
له رۆژی چوارشەمەی ٢٤/٤/١٩٧٤ کاتژمێر ٩:٤٥ خولەک دا فڕۆکه جه‌نگیه‌کانی ڕژێمی به‌عس، شاری قه‌ڵادزێ-یان به بۆمبی قه‌ده‌غه‌کراوی ناپاڵم بۆردومانکرد ،ئەو بۆردومانە بووە هۆكاری وێرانكردنی شارەكە و شەهیدبوونی 163 هاوڵاتی و برینداربوونی زیاتر لە( 300 كەس) كە ژمارەیەكی زۆر لە قوتابیانی زانكۆی سلێمانی لەنێو قوربانییەكاندا بوون. ئەمانەش دواترو لەدادگای باڵای تاوانەكانی عێراق بوون بەڵگەو توانیان دۆسیەیی شاری قەڵادزێ و پشدەر وەك تاوانی كۆمەڵكوژی بسەلمێنن و لە ساڵی 2014 ە.
راگواستنی قەڵادزێ وەك بەشێك لەجینۆساید
دوای وەستانی جەنگی نێوان "عێراق – ئێران" لە ٨/٨/١٩٨٨ رژێمی بەعس لە ٢٠/٦/١٩٨٩ وە دەستیكرد بەڕاگواستنی شاری قەڵادزی و تەواوی ناوچەی"پشدەر" بۆ ئۆردوگاكانی خۆرئاوای پارێزگای هەولێرو خۆرئاوای سلێمانی، لەدوای چۆڵكردنی ناوچەكە لە هاوڵاتیان سەرجەم خانوبەرەو قوتابخانەو مزگەوتەكانی شارو ناوچەكە تەقێنرانەوەو خاپوركران و ناوچەكەش بە "بەناوچەی قەدەغە كراو" دانراو هیچ كەس لە خەڵكی ناوچەكە بۆی نەبوو بەسەردانی كاتیش بچێتە ناوچەكە هاوڵاتیانی قەڵادزێ، وەك تەواوی بەهۆی بێدەنگ نەبوونیان لەئاست زوڵم و زۆرداری، ڕووبەڕووی ئەشكەنجە و هەڕەشە دبونەتەوە، تا دواجار و لە ساڵی 1989دا ڕژێم هاوڵاتیانی قەڵادزێی بەزۆرەملێ لە شارۆچكەكە دەركرد و گواستنییەوە بۆ كۆمەڵگە دروستكراوەكانی و قەڵادزێ تەختكرد و ڕوخاندی، تاوەكو ڕاپەڕینی 1991، قەڵادزێ ئاوەدان نەبۆ وە.
ئەم ئامارانەی خوارەوە لە نێوان ساڵی "1977 بۆ 1989 "ئەوە دەسەلمێنی کە خەڵکی پشدەر هەمیشە لەشۆڕش و دابون دژ بەبەعس هەربۆیە ناوچەکەیان بەتەواوەتی ھەپرون بەھەپرونکرا .
راگوێزانی "13" گوند بۆسنووری شارۆچكەی چوارقوڕنە راگوێزانی "9" گووندو دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی كۆمتان، راگوێزانی "4" گووندو دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی ئێنزێ، راگوێزانی "43" گووندو تەواوی دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرە ملێی بەستەستێن، راگوێزانی "17" گووند بۆ ئۆردوگای زۆرە ملێی توە سوران، راگوێزانی " 27" و دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردوگای زۆرەملێی پێماڵك، راگوێزانی "12" گووندو تەواوی دانیشتوانەكەی بۆ ئۆردووگای زۆرە ملێی یەکان.
كۆی گشتی "125" لەسنووری شاری قەڵادزێ و ناوچەی پشدەر، لەشوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان بەتۆبزی و زەبرهەڵكەندراون و دابەشكراون بەسەر كۆمەڵكێك ئۆردوگای زۆرە ملێدا، كەكەمترین پیداویستییەكانی ژیانی تێدا مەیسەرو دەستەبەر نەبوو. ئەم ناوچەیە قوربانی زۆری داوەو زۆربەی کێڵگەکانیشی داپۆشراون بە مین کە رووبەری ناوچەی مینڕێژکراو لە قەزای پشدەر زیاترە لە( 31.385.875) مەتر چوارگۆشە کە تائێساش مەترسی لەسەر ژینای هاوڵاتیانی ئەو ناوچەیە هەیە.
بەداخەوە قه‌ڵادزێ تا ئێستاش له ڕووی خزمه‌تگوزاریی و ئاوه‌دانکردنه‌وه‌وه هه‌وڵێکی به‌رچاوی بۆ نه‌دراوه، تاکو ئێستاش ئاسەواری کاولکاریی ڕژیمی به‌عس بە وشاره‌وه دیاره دەکرا قەڵادزێ بکرێتە ناوچەیەکی گرینگی ڕاکێشانی گەشتیار و وە لە هەموشی گرینگتر دەکرا لە یادی شەهیدانی 24/4/1974 مەرزی کێلێ بە نێودەوڵاتی کرابا .
مەرزی کێلی دەکەوێتە باکوری ڕۆژھەڵاتی قەزای پشدەرەوە لە دەڤەری ڕاپەڕین – ی ھەرێمی کوردستان و سنووری شاری سەردەشت لە رۆژاوای ئێران و لە ساڵی ١٩٩٢وه، بەشێوەیەکی نافەرمی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لێ دەکرێت و ساڵانە سەدان گەشتیار لەڕێگەی ئەو مەرزەوە ھاتووچۆ دەکەن.
به نێوده‌وڵه‌تی کردنی مه‌رزی کێلێ لە(پشده‌ر ) خاڵێکی گرینگی ئاڵووگۆڕی بازرگانیی و ڕۆشنبیری و کلتوری و گەشتیاریە کەبەستنەوەی ھەرێمی کوردستانە بە کۆماری ئێران(ڕۆژھەڵاتی کوردستان)ە، له‌روی ئابوریی بازرگانیەوه بوژانه‌وه‌یه‌کی بەهێز ده‌بوو بۆ ته‌واوی ده‌ڤه‌ری ڕاپه‌رین وهەرێمی کوردستان وه هۆکارێکە بۆبه‌رزبونه‌وه‌ی ئاستی بژیوی هاوڵاتیانی ناوچه‌که ،لە زانستی ئابوریشدا ھەرشتێک تێچونی کەمتربێ بە ھەرزانتر دەکەوێتە دەست بەکاربەر ، بۆیە بەکردنەوەی مەرزی کێلێ تێچون کەمتر دەبێ لەسەر کاڵاو کەلوپەلەکان بەمەش بەهەرزانتر دەکەوێتە دەست کڕیار و بەکار بەر، پێم وایە هۆکاری سیاسی لە پشت بە نوێدەوڵەتی نەکردنی ئەو مەرزەدا هەیە.