05/12/2018
لەئێستادا لە عێراق حکومەتێکى نوێ دەستبەکاربووە، ئەمەش دواى شەش مانگ لە ئەنجامدانى هەڵبژاردن و ماوەیەکى درێژ لە ناسەقامگیرى سیاسى و کۆمەڵایەتى لە وڵاتەکەدا. سەرکردایەتى نوێى عێراق لە سەردەمى سەرۆکوەزیران عادل عەبدولمەهدى و بەرهەم ساڵحى سەرۆک کۆماردا، کە بەشێوەیەکى گشتى وەکو دوو کەسى ڕیفۆرمخواز ناوزەد دەکرێن، و خواستى پێشخستنى عێراقیان هەیە و ڕوویان لە خۆرئاوایە، وادەکات هیوایەکى زۆر هەبێت لەدواى سێ ساڵى خوێناوى و سەختى ڕووبەڕوو بوونەوەى داعش. عێراق چەندین کێشەى هەیە، بەڵام بەم حکومەتە نوێیەى کە لە هاوپەیمانیەتیەك دروست بووە، کە پێکهاتە سەرەکییەکانى تێدایە (عەبدولمەهدى سیاسیەکى شیعەیە، و ساڵح کوردە)، گرنگى خۆى هەیە.
هێشتا کێشەکان تەواو نەبوون
هێشتا تەحەدداى گەورە هەیە لەوانەش ڕێگرى کردن لە گەڕانەوەى داعش و ڕووبەڕوو بوونەوەى دابەشبوونە تائیفییەکان، نیگەرانى قوڵى سوننەکان، و لاوازى دامەزراوەکان. عێراق هێشتا کێشەى بەردەوامى هەیە لە خراپى ژێرخانى ئابورى و کەرتەکانى دیکە، گەندەڵى گشتگیر، لاوازى بۆ کاریگەرییە دەرەکییەکان، و کەرتێکى گشتى فراوان، و بەخێرایى گەشەسەندنى دانیشتوان. بەشێوەیەکى دیکە بڵێین، چاکسازى لە عێراقدا ئەگەر چەند دەیەیەک نەخایەنێت، چەند ساڵێک دەخایەنێت.
حکومەتى نوێ لەکاتێکدا دروست دەکرێت کە خواستێکى بەرفراوان و زۆر هەیە لەلایەن ڕاى گشتییەوە بەمەبەستى چاکسازى. حەیدەر عەبادى، دواهەمین سەرۆکوەزیرانى عێراق نەیتوانى متمانە بەدەست بهێنێتەوە بۆ خولێکى دیکە لە پۆستەکەیدا بەهۆى ناڕەزایى ڕاى گشتى و ناڕەزامەندى مەرجەعى شیعەکان، کە دژایەتیان کرد چونکە پێیانوابوو تۆمارێکى خراپى هەبووە لەماوەى دەسەڵاتیدا. لەکاتێکدا کە عەبادى لەو پۆستەدا نەماوە، ئەوە بۆیەکەمجارە لەدواى 13 ساڵ سەرۆکوەزیران لە دەرەوەى حزبى دەعوە بێت، کە ئەوە یەکێک بوو لە نیگەرانییەکانى ڕاى گشتى. هەر لە سەردەمى حوکمڕانى تائیفى نورى مالکى سەرۆکوەزیراندا بوو لە حوزەیرانى 2014دا، موسڵ کەوتە ژێر دەستى داعش.
عەبدولمەهدى سەرۆکوەزیران، کاندیدێکى هاوبەشە، دەبێت لە سنوورێکدا کاربکات کە ڕووبەڕووى سیستمێکى ناچالاک و دامەزراوەى ئیفلیج ببێتەوە، کە ئەو کێشانە چەند نەوەیەکى دەوێت تاوەکو ڕاست دەکرێنەوە. ئەو میراتى زیاتر لە یەک دەیە لە پێکهاتەیەکى هاوبەشى دەسەڵاتى مەزهەبى و نەژادى دەکات. هەروەها هەریەکە لە عەبدولمەهدى و ساڵح ڕووبەڕووى فشار و ئەو سنوورداریانە دەبنەوە کە لەلایەن جڤاتەکەى خۆیانەوە تووشیان دەبێت: عەبدولمەهدى، بۆماوەیەکى درێژە لەناو چینى حوکمڕانى شیعەدایە و هێشتا لە پڕۆسەى تەواوکردنى کابینەکەیدا، و لەناو فشاردایە لەلایەن هێزە ڕکابەرە شیعەکانەوە کە پێدەچێت کێشە بۆ هەوڵەکانى بۆ حوکمڕانى و پێشخستنى چالاکسازییەکان دروست بکەن، ساڵح، بۆماوەیەکى درێژە یەکێکە لە کادیرە باڵادەستەکانى یەکێتى نیشتمانى کوردستان و پێشتر سەرۆکوەزیرانى حکومەتى هەرێم بووە، دژ بە ئیرادەى پارتى دیموکراتى کوردستان ئەو پۆستەى بەدەستهێنا، کە بەهێزترین پارتە لە کوردستان.
ئاماژەیەکى ڕۆشن هەیە؟
سەرەڕاى ئەو ئاڵنگاریە ڕاستەقینانەى کە هەن، هەندێ بوار هەیە کە عێراق دەتوانێت وەبەرهێنانى تێدا بکات وەکو دەرچەیەک بۆ ئاشتى و سەقامگیرى. هەینى ڕابردوو، هەناردەى نەوت لە کەرکوکەوە دەستى پێکردەوە، ئەمەش لەدواى ئەوەى کە لە تشرینى یەکەمى ڕابردووەوە و بەهۆى قەیرانەکانى نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر پرسى مێژوویى سەربەخۆى کوردستان هەناردەى نەوت وەستا. ئەگەر هەولێر و بەغدا، بە پشتیوانى دەرکەوتنى ڕووخسارى نوێ لە بەغدا، هەنگاوى دیکە لەسەر ئەو هەنگاوە بنیات بنێن بۆئەوەى پرسە کێشە لەسەرەکان یەکلایى بکەنەوە (لەوانە پرسى پەیوەست بە خاک، نەوت و وزە، و داهاتەکان)، هەربۆیەشە دەکرێت کاریگەرى باش لە عێراق دەربکەوێت. سیاسەتکردن ئاسان نابێت، بەڵام دۆخى ڕاستەقینەى ئابوورى دەکرێت هاوکاربێت بۆ پڕۆسەى بنیاتنانى ئاشتەوایى.
چارەسەرکردنى کێشەکان ئاماژەیەکى باش دەدات بە جڤاتە نیگەران و پشتگوێخراوەکانى عێراق و دابەشبوونەکان کەم دەکاتەوە، و ئەو گەشەسەندنانە ڕێگرى دەکات لە سەرهەڵدانەوەى داعش. ئەمەش یارمەتیدەرى دەستپێکى قۆناغى بنیاتنانەوەى عێراق دەبێت.
پایزى ڕابردوو، کورد و عەرەبەکان چوونە قۆناغى جەنگێکەوە لە ناوچە کێشە لەسەرەکان لە کەرکوک. دواهەمین هۆکارى ئەو پێکدادانە ڕیفراندۆمى سەربەخۆیى کوردستان بوو، کە سەرەڕاى دژایەتییەکى بەهێزى ئەمریکا و بەغدا و وڵاتانى دراوسێى عێراق هەر ئەنجامدرا. (کە لەو ڕیفراندۆمەدا 94 لەسەداى دەنگدەرانى کورد پشتیوانى جیابوونەوەیان کرد). لە ژێر فەرمانى عەبادى سەرۆکوەزیرانى ئەوکاتەدا، بەغدا لە تشرینى یەکەمدا هێرشێکى ئەنجامدا، کە سوپا و هێزە میلیشیا شیعەکان تێیدا بەشداربوون، دژ بە هێزەکانى پێشمەرگە لە کەرکوک. گومان لەوەدا نییە کە پرسى ناسیۆنالیستى کورد زۆر تەحەدداکارانە بوو، لەهەمانکاتدا، عێراق وەکو دەوڵەتێکى خاوەن سەروەرى، دەبوو بەشێوەیەکى بەرپرسیارانە وەڵامى هەبێت، بەڵام بەوشێوەیە نەبوو. ئەو کارەساتە نەک تەنها ناسیۆنالیزمى کورد و گومانەکانى بەرامبەر بەغدا زیاتر کرد، بەڵکو پەیوەندى کورد و عەرەبیشى خراپتر کرد.
هەرگیز شتێکى ئەوەندە ئاسان نەبوو بۆ ئەو بەرپرسانەى کە نزیک بوون لە ئەمریکا (عەبادى بۆنمونە) توندوتیژى بەکاربهێنن بەمەبەستى سیاسى بەرامبەر بە کاراکتەرە نزیک لە ئەمریکییەکان (کورد). ئەمە یادخەرەوەیەکى گرنگە چەندین ساڵ لە وەبەرهێنان لە تەوافوق و ئاشتەوایى دەکرێت بە چەند کاتژمێر یان چەند ڕۆژێک وێران بکرێت. ڕێککەوتنى ئاشتیانە لەنێوان هەولێر و بەغدا، لەدواى سێ ساڵ لە قوربانیدانى پێشمەرگە و سوپاى عێراق، لەدواى ڕیفراندۆمەوە بەدى هات. دەکرێت ئەوەش لاپەڕەیەکى نوێ بکاتەوە بەڕووى پێکەوەژیانى ئاشتیانە، و ئاماژەیەک بێت بۆ جێهێشتنى ئەزموونەکانى ڕابردوو لە ستەمکارى و سزادان، بەتایبەت کرانەوە بەڕووى نیگەرانییەکانى عەرەبى سوننە، کە بۆ زیاتر لە دەیەیەک دەبێت لەژێر فشار و ستەمى بەغدان.
لەدەرئەنجامدا، سەردەمى دواى ڕیفراندۆم بوو بە تاقیکردنەوەیەک بۆئەوەى کە ئایا عێراق و ئەمریکا وانەیان وەرگرتووە لەهەموو ئەوانەش گرنگتر: ئاشتى زۆر گرنگترە لە بردنەوەى جەنگ. بە لەبەرچاوگرتنى ئەوە، دەرفەتێکى نوێ هەیە بۆ سەردەمى حکومەتى ئێستا و وانە گرنگەکان لەبەرچاو بگیرێن.
ڕۆڵى واشنگتۆن
ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا هەرگیز نابێت لە عێراق کارەکتەرێکى پاسیڤ بێت. بە وەستان لە دوورەوە هەربۆخۆى دەبێتە هۆى بەهێزبوون و متمانەى لایەنێک. لە کەیسى پێکدادانى بەغدا و هەرێم کە لە ساڵى ڕابردوودا ڕوویدا، واشنگتۆن دژایەتى ڕیفراندۆمى کوردى کرد بەڵام بۆخۆى سیاسەتێکى ڕونى نەبوو، کە ئەمەش بەغداى بەهێزکرد بۆئەوەى هێزەکانى لەدژى پێشمەرگە کۆبکاتەوە.
لەدواتردا، ئەمریکا بەبەهێزى لەپێگەیەکدایە کە دەبێت ئەو قەیرانانە کۆتایى پێبهێنێت کە بەهۆى کێشەکانەوە لە عێراق دروست بوون، میانگیرى بکات بۆ ئەو تەنگژانەى کە هەن، ژینگەیەک بنیات بنێت کە یارمەتیدەربێت بۆ بەدیهێنانى ئاشتى. واشنگتۆن پێویستە گۆڕانکارى لە سەرکردایەتى عێراقدا وەکو دەرفەتێک ببینێت بۆ وەرگرتنى وانەکان، بەتایبەت دەستبەرداربوون لە سیاسەتى پشتیوانیى لە پیاوى بەهێز و عێراقییەکان نەتوانن ئەوەندە بەئاسانى هێز بەکاربهێنن بۆ ئەجێندا سیاسییەکان، و بەشێوەیەکى راستەقینە لاپەڕەیەکى نوێ هەڵبدەنەوە.
لەئێستادا، هەولێر و بەغدا هیچ بژاردەیەکیان نییە تەنها ئەوەنەبێت کە بەیەکەوە بژین، جگە لە پێویستیان بەیەکتر لەڕووى ئابوورییەوە، لەبەرئەوەش کە بەغدا ناتوانێت دەرگا بەڕووى کورددا دابخات کە ئەمەش شەرعیەتى دەوڵەتى عێراق ئەوەندەى دیکە لاواز دەکات لەدواى زیاتر لە دەیەیەک لە ڕووبەڕوو بوونەوەى توندوتیژى عەرەبى سوننە. ئەم بارودۆخە مایەى ڕەزامەندى نییە بەڵام بەشێوەیەکى بنەرەتى بنیاتنەرانەیە وەکو خاڵى دەستپێک بۆ تۆمارێکى نوێ. بەپشتیوانى ئەمریکا، دەکرێت هەردولا دەتوانن دیالۆگى ڕاستەقینە ئەنجام بدەن بۆ ڕێگرى لە سەرهەڵدانەوەى پێکدادان.
سەرکردەکانى عێراق پێویستە هۆشیاربن
زۆر گرنگە، عێراق هەڵەکانى ڕابردوو دووبارە نەکاتەوە، ڕەزامەندبوونى زیاد لەپێویست بە بارودۆخى عێراق بوونى نەبێت، لەکاتێکدا دۆخى دواى جەنگ بەشێوەیەکى هەڵە وادەبینرێت کە ئارامە. ئەو ڕەزامەندبوونە وادەکات کە جەنگێکى دیکە دروستببێتەوە: جەنگى داعش بۆنمونە، کە لە 2014دا سەریهەڵدا لەدواى شکستى پاراستنى ئاشتى لەدواى چەند ساڵێک لە جەنگ و پێکدادانى خوێناوى لەناو سوننەى عەرەب و شیعەکان. بەمانایەکى دیکە، بەدەستهێنانى ئاشتى گرنگ نیە بەڵکو ئەوە گرنگە کە بپارێزرێت.
سەرەڕاى تەحەدداکانى حوکمڕانى، تاڕاددەیەکى زۆر گومان دەکرێت کە پێکدادان لەعێراق سەرهەڵداتەوە. لە 2003وە، عێراق ڕوبەڕووى چەندین پێکدادانى تائیفى و جینۆسایدێک بووەتەوە. لەکۆى 105 وڵات کە لە ساڵانى 1945 بۆ 2013 بە جەنگى ناوخۆدا تێپەڕبوون، زیاتر لەنیوەیان (59 وڵاتیان) دووبارە جەنگ و توندوتیژییان بەخۆیانەوە بینووە لەدواى ئەوەى کۆتایى بە جەنگ هاتووە، لە هەندێ لەو کەیسانەدا زیاد لەجارێک ئەو پێکدادانە ڕوویداوەتەوە. ئایا عێراق سەرکردایەتییەکى هەیە کە بیپارێزێت لە جەنگ و توندوتیژى زیاتر؟ تۆمارەکان هێشتا زۆر باش نین. سیاسییەکانى عێراق، بە هەموو ئاین و نەژادە جیاوازەکانیانەوە، هەموویان قسەى باش دەکەن، بەڵام لەکۆتاییدا شکتیان هێناوە بۆ پاراستنى ئاشتى. سەرۆک ساڵح و سەرۆکوەزیران عەبدولمەهدى دەرفەتێکیان هەیە بۆئەوەى ڕێگرى بکەن لەو چارەنوسە و سنوورێک لەبەردەم ئەو کێشانەدا دابنێن بۆ سەرکردەکانى داهاتووى عێراق.