24/06/2019
توركیا خۆی لەدووریانێكدا دەبینێتەوە سەبارەت بڕیاری كڕینی سیستمی موشەكی ئێس 400ی روسی، بەجۆرێك ئەمریكای خستۆتە دۆخێكەوە، بڕیاری راگرتنی رادەستكردنی فرۆكەی جۆری ئێف 35 بدات. ئه‌م ململانێیه هه‌مان ئه‌و دۆخه‌یه كه توركیا پێش یه‌ك سه‌ده تێكه‌تبوو.
ساڵی 1908 ئەوانەی كە بەتوركە نوێكان ناسرابوون، گەیشتنە دەسەڵات، دەوڵەتی عوسمانی پێشوو بڕیاریدا له‌گه‌ڵ یۆنان و له سنوره ئاوییه‌كانی ده‌ریای ئیجه پێشبڕكێی خۆ پڕچه‌ككردن ئه‌نجام بدات.
دەوڵەتی عوسمانی ساڵی 1911 داوای دوو كەشتی شەڕكەری لە بەریتانیا كرد، دوای سێ ساڵ وەفدێكی دەوڵەتی عوسمانی بەرەو لەندەن بەرێكەوت بۆ وەرگرتنی ئەو كەشتیانە، لەگەڵ خه‌رجكردنی دوا بڕه پاره‌ی رێككەوتنی كڕینی كه‌شتییه‌كان، دەوڵەتی عوسمانی چاوەڕێی وەرگرتنی ئەو دوو كەشتیەی دەكرد كە ئاڵای دەوڵەتی عوسمانیان لەسەر بشەكێتەوە، بەڵام چاوەروانییەكەیان بێ سود بوو.
رۆژی 1ی ئابی ساڵی 1914 و دوای تێپەربوونی سێ رۆژ بەسەر هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دووەم، حكومەتی بەریتانیا دەستی بەسەر دوو كەشتیەكەدا گرت و خستیە چوارچێوەی هێزی دەریایی خۆی، ئەمەش بووە یارمەتیدەری ئەوەی كە گەلانی چوارچێوەی دەوڵەتی عوسمان ئارەزووی ئەوەیان هەبێت یارمەتی ئەڵمانەكان بدەن لەبەرامبەر بەریتانیەكاندا، بەجۆرێك ئەو خەڵكانەی لەچوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانی دەژیان هەنگاوەكەی لەندەنیان بە ناپاكی وەسفكرد.
دوای تێپەربوونی 10 رۆژ بەسەر دەستبەسەرداگرتنی ئەو دوو كەشتیە لەلایەن حكومەتی بەریتانیاوە، هێزی دەریایی هاوپەیمانان دوو كەشتی ئەڵمانیان لە دەریای ناوەڕاستەوە بۆ دەریای مەرمەرە وه‌ده‌رنا، دوای ئەوەی ئەو دووكەشتیە گەیشتنە سنوری دەریایی دەوڵەتی عوسمانی، دەوڵەتی عوسمانی كڕینی دووكەشتیەكەی راگەیاند و ئاڵای لەسەریان بەرزكردەوە و ناوەكانی پێشووی بۆ گەراندەوە كە ناویان " یاوز سوڵتان سەلیم و " مەدللی" بوون، بەڵام تیمی كەشتیوانی هەردوو كەشتیەكەی هێشتەوە، دواتر دەركەوت ئەو هەنگاوەی دەوڵەتی عوسمانی چارەنوسساز بوو، بەجۆرێك كەشتی جەنگی ئامادەكراوی ئەڵمانی كەوتە دەست ئەوەش دوای ئەوەی بەریتانیا نەیهێشت ئەو كەشتیانەی بەدەست بگات، ئەم هەنگاوە كاریگەری لەسەر بژاردەكانی بەردەم عوسمانیەكان بۆ هاوپەیمانەكان هەبوو لەگەڵ زیادبوونی ئاڵۆزییەكان، دەوڵەتی عوسمانی چووە ناو جەنگەكەوە كە دواجەنگی بوو، بەجۆرێك لە 29ی تشرینی یەكەمی ساڵی 1914 دەوڵەتی عوسمانی هێرشی كردە سەر كەناراوەكانی سەر بەروسیا كە هاوپەیمانی بەریتانیا بوو لەدەریای رەش، لەكاتێكدا ئەمرۆ شتێك نیە توركیا ناچار بكات كە پاڵپشتی ئیمپراتۆریەتە ئەوروپیە شەركەرەكان بكات، بەڵام داواكاری دەوڵەتی عوسمانی بۆ دەستخستنی كەشتی جەنگی كاری لێكچووی لەگەڵ دۆخی ئەمرۆ تێدایە.
ئێستا لەگەڵ ئەوەی هێزی ئاسمانی توركیا بەفەرمی چوار فرۆكەی نوێی ئێف 35ی كڕیوە، بەڵام تائێستا ئەو فرۆكانە بەمەبەستی مەشق و راهێنان لەویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكان، رونیشنییە توركیا ئەو فرۆكانە وەردەگرێت، یان جارێكی تر بێبەش دەكرێت لەچەكێك كە كڕیویەتی و پارەكەی داوە هاوشێوەی ئەوەی لەساڵی 1914 ڕوویدا، ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا بەتەواوەتی ناردنی ئەو فرۆكە شەڕكەرانە كە لەجۆری ئێف 35 ن بۆ توركیا رەتدەكاتەوە، ئەگەر ئەنكەرە هەنگاوی تر بنێت بەئاڕاستەی كرینی سیستمی بەرگری ئێس 400ی روسی، بەرپرسانی ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا و ناتۆ هۆشداریان داوەتە توركیا سەبارەت بەمەترسیەكانی كڕینی ئەو سیستمە روسیە كە دەبێتە مەترسی بۆسەر كەرەستە سەربازیەكانی ناتۆ. بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا وا دەردەكەوێت كە سورە لەسەر هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی ئەو گرێبەستە.
وەزارەتی بەرگری ئەمریكا (پنتاگۆن) سەرەتای مانگی نیسان قسەی خۆی لەسەر رادەستكردنی فرۆكەی ئێف 35 بەتوركیا كرد. وتاری پاتریك شاناهان وەزیری بەرگری ئەمریكا بەوەكالەت بۆ خلوسی ئاكار وەزیری بەرگری توركیا، هەفتەی رابردوو بەیەكلاییكەرەوە دادەنرێت كە مەبەست لێی دوورخستنەوەی توركیایە لە پرۆگرامی فرۆكەی شەڕكەری ئێف 35، كە تا 31ی مانگی داهاتووی وەك دوا وادە بۆ دیاریكراوە بۆ ئەوەی توركیا بەبڕیاری كرینی سیستمی ئێس 400 دا بچێتەوە.
هەموو ئەو بەرەوپێشچوونانە پرسیار دەربارەی ئەوە دروست دەكەن ئایا بێ ئومێدبوونی توركیا لەكڕینی ئەو فرۆكانە دەبێتە هۆی ئەوەی توركیا هاوپەیمانەكانی بگۆڕێت هەر وەك ئەوەی 100 ساڵ پێش ئێستا كردی.
وا پێناچێت كە هیچ كام لەو دوولایەنە ئامادەبن پاشەكشە بكەن لەچوارچێوەی بوونی فشاری گەورە لەسەر پەیوەندییەكانی ئەمریكا و توركیا، ئەوەش بەهۆی بوونی ناكۆكی لەسەر شتی تر، شارەزایان پێیان وایە پەیوەندیەكانی هەردوو وڵات لەلێواری داروخاندایە.
رۆبرت فارلی مامۆستا لە قوتابخانەی پاترسون بۆ دیبلۆماسیەت و بازرگانی نێودەوڵەتی لەزانكۆی (كنتاكی ئین )پێی وایە توركیا نمونەیەكی ترە كە وادەردەكەوێت ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا خواستی بۆ هاوبەشی هەیە، بەڵام پێویستی بەو هاوبەشیە نییە، ئەمە دەگاتە ئاستی ئەوەی كە هەست بكات كە ویلایەتەیەكگرتووەكان بە ڕاستی خواستی دووركەوتنەوەی هەیە، هەست كردن بە بێ ئومێدی زیادیكردووە ئەوەش تەنها سەبارەت بەكڕینی سیستمی ئێس 400 نیە بەڵكو سەبارەت بەلایەنی تری پەیوەندیەكانیانە بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەندی بە پرسی كوردەوە هەیە.
تائێستاش دیبلۆماتكارە تورك و ئەمریكیەكان گفتوگۆ دەكەن سەبارەت بەناكۆیەكی دیكه، كە وادەردەكەوێت بواری چارەسەركردنی تێدا نیە، ئەویش سەبارەت بەهێزە سەربازیە كوریەكانی باكوری سوریایه، كە ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانیان دەكات لەناو ئەو گروپانەش یەكینەكانی پاراستنی گەلی كورد(یه‌په‌گه) هەن كە ئەنكەرە وەك مەترسی ئەمنی لێیان دەروانێت بەهۆی پەیوەندیان بە كوردەكانی توركیاوە، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا نامەیەكی روونی سەبارەت بەسوریا رەوانەی توركیا كرد و لەمانگی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوو بەڵێنی كێشانەوەی تەواوی هێزی وڵاتەكەی لەسوریادا، پێش ئەوەی لەمانگی دواتردا لەبەڵێنەكەی پاشگەز بێتەوە هەرەشەی ئەوەی لەتوركیا كرد كە ئابوریەكەی لەناو دەبات ئەگەر هێرش بكاتە سەر گروپە كوردییەكان، لەچوارچێوەی ئەو ئاڵۆزیانەی نێوان ئەنكەرە و هاوپەیمانەكانی لە هاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسی ناتۆ، پێگەی توركیا لەهاوپەیمانیەتیەكە بۆتەجێگەی ووربینی و گفتوگۆی زۆر.
سنان ئۆلگان سەرۆكی ناوەندی لێكۆڵینەوەی ئابوری و سیاسەتی دەرەوە( دامەزراوەیەكی لێكۆڵینەوەی سەربەخۆیە لە ئیستانبوڵ) دەڵێت هەڵوێستی ئێستا بەتەواوەتی جیاوازە توركیا یەكێكە لەگرنگترین ئەندامەكانی هاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسی و هیچ هەوڵێكیش نیە بۆ دروستكردنی هاوپەیمانیەتی نوێ.
" پێم وانیە ئاڵۆزی سیاسی كە بەهۆی پرسی ئێس 400 دروست دەبێت پاڵ بەتوركیاوە بنێت بۆ راگرتنی ئەندامیەتی لە هاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسی ئەمەش جێگەی تێرامانە، بەسروشتی ئەو ئاڵۆزیە كاریگەری لەسەر پەیوەندیەكانی توركیا و ئەمریكا دروست دەكات بەوەش كاریگەری لەسەر پەیوەندیەكانی توركیا و هاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسیەوە دروست دەكات، بە بروای من ئەو پرسە نابێتە خاڵی بڕیاردان سەبارەت بەئەندامییەتی لەهاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسی".
بەڵام كارلو ماسالا مامۆستای پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان لەزانكۆی میونخی ئەڵمانی، پێی وایە ئەو پرسە كاریگەری گەورەی لەسەر هاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسی دەبێت و دووبارە خۆی رێكدەخاتەوە.
ماسالا دەڵێت " پێم وایە پرسی ئێف 35 توركیا دەخاتە دووریانێكەوە ئەگەر توركیا فرۆكەی ئێف 35ی ئەمریكی دەست نەكەوێت پێویستە ئەنكەرە بەدوای فرۆكەی جەنگی تردا بگەڕێت وا دەردەكەوێت ئەوان بۆ ئەو پرسە لەگەڵ چین لەگفتوگۆدابن.
لەمیانی بوونی فرۆكەی چینی و سیستمی بەرگری ئاسمانی روسی ئەوە باڵی باشوری هاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسی تێكدەشكێت و سیستمێكی بەرگری تەواوەتی لەدوای ئەوەوە بۆ هاوپەیمانیەتیەكە نامێنت.
میدیاكانی توركیا لەم مانگەدا بڵاویانكردەوە، كە چینی دەسەڵاتداری ئەمنی لەئەنكەرە لێكۆڵینەوە لەوە دەكەن كە فرۆكەی چینی و روسی جێگەی فرۆكەی ئەمریكی بگرێتەوە، ئەگەر واشنتۆن فرۆكەی ئێف 35 رادەستی ئەنكەرە نەكات، ماسالا دەڵێت: " توركیا پشت لە ناتۆ دەكات، بەڵام بەجێی ناهێڵێت، چونكە دەستبەرداری مافی ڤیتۆ نابێت ئەوە سیاسەتەكانی هاوپەیمانیەتی باكوری ئەتڵەسی لە داهاتوودا بەتەواوەتی ئاڵۆز دەكات"