21/03/2019
نەتەوەی كورد خاوەنی مێژوویەكی دوور و درێژ پڕ هەوراز و نشێو، و نیشتمانێكی جوان و دڵگیرە ، كەچی زۆركەم شارەزای مێژووی نیشتمان ونەتەوە وجوگرافیای خۆیەتی ، زانیاری و وشیاری مێژوویی لاوازەو ئەوەشی دەیزانی پیویستی بەڕاستكردنەوەو پێداچوونەوە هەیە، چونكە مێژووەكەی مێژوویەكی شێوێندراوە ولەلایەن كەسانی ڕەگەزپەرەست و بیانییەوە نوسراوە. بۆیە نووسینەكەشیان نازانستیە و ناچنە چوارچێوەی كاری مێژوونووسیەوە، سەرەڕای ئەمەش، كورد داب نەریت وكولتوور وزمانی خۆی هەر هەبووەو هەمیشەپاراستوویەتی وبەرگری لێكردووە. ناكرێت بزانین مێژووی جه‌ژنی نه‌ورۆز چۆن بووه؟
بۆزانینی كولتور و ناسنامەی كوردپیویستمان بەلێكۆڵینەوەیە، لێكۆلینەوەش بەتایبەت لەبواری مێژوودا ئاڵۆزەو، پێویستی بە گەڕان وپشكنینی چۆنێتی ڕوودانی ڕووداوەكان هەیە، چونكە ڕوودانی هەر ڕووداوێك لەمێژوودا پیویستی بە(كات ، شوێن ، مرۆڤ ) هەیە، كەواتە، دەبێت مرۆڤ هەبێ ، تا ڕووداو ڕووبدات و مێژوو دروست ببێ، بۆ ئەوەی مێژوو هەبێ ، دەبێ جوگرافیاش هەبێ، چونكە لێكۆلەران جوگرافیا (شوێن ) بۆمێژوو بەتەختەی شانۆ كەڕووداوی شانۆگەری لەسەر ڕوودەدات دەشوبهینێ ، (مرۆڤ) یش ڕۆڵی كاراكتەر، زەمەنیش (مێژوو) .ئەم سێ ڕەگەزەش سەرچاوەی نووسینی ڕووداوی مێژووین ، مێژووی كوردیش بەشێكە لەمێژووی مرۆڤایەتی وپڕە لەڕووداوی مێژوویی وئەفسانەیی .
جەژنی نەورۆز و ئەفسانەكەشی چ وەك مێژوو چ وەك ئەفسانە بە نادیاری و شاراوەیی ماوەتەوە و زۆر كەمی لەسەر ووتراوە ، بەڵام تا ڕادەیەك بە ڕووداوێكی نیمچە مێژوویی و تەواو ئەفسانەیی لە قەڵەم دراوە ، و بە بەزمان وكەرەستەی ئەفسانەڕووپۆش وتێكەڵ كراوە، دواجارخراوەتەخزمەت و مەبەستی ئاینیەوە. خۆی لە ڕاستی دا نەورۆزجەژن و بۆنەیەكی پیرۆزی گەلانی خۆرهەڵاتە، و هەڵگری پەیامی ئاشتی وخوشەویستی و تێكەڵبوونی كولتوری ئەو گەلانە ، بەڵام دەكرێ لە ناو ئەو گەل و نەتەوانەدا شوناسێكی تایبەت و بنەڕەتی هەبێ بۆیە گرنگەسەرەتا بزانین، بنەرەتی وشەی (نەورۆز) لەچیەوە هاتووە؟ لەچ ماڵ وشوینێك لەدایك بووە ؟ ناسنامەی چ كەس ونەتەوەیەكە؟ كەی و لە كوێ بۆ یەكەم جار یادی كراوە ؟ هەرچەند وەڵامی ئەم پرسیارانە قورس وئاڵۆزن، و نامانگەیەننە ڕاستی و حەقیقەتی ڕەها ، بەڵام لێرەو لەوێ هەندی لە سەرچاوەكان بە كورتی و پچڕ پچڕ یان تێكەڵ و پێكەڵ باسیان لێوە كردووە . ڕاستییەكەی ئەكرێت بڵێن نەورۆز لەڕووی زمانەوانیەوە ووشەیەكی كۆنی ( ئێرانی – كوردی )ە، لەدووبڕگەپێك هاتوە، (نو) بەمانای نوێ ، (روز) یش بەمانای ڕۆژ دێت ، هەردووبڕگەكەش پێكەوە بەمانای (ڕۆژی نوێ) .
وەك زاراوەش بەمانای زیندووبوونەوەو ژیانەوەونوێ بوونەوە دێت ، ئەمەش زیاتر پەیوەستە بەگۆڕانكاری سروشتەوە، چونكە نەورۆز واتەڕۆژ ێكی نوێ، كەوەرزی زستانی سەخت وسەرماوەو سوڵەكۆتای دێت ، بەدوایدا ڕۆژ و مانگ و وەرزێكی نوێ دێت ، كە گژوگیا شین دەبن ودار ودرەخت گوڵ دەكەن ، كانی وكارێز دەتەقنەوەو پلەكانی گەرما بەرزدەبنەوە، بەمەش وەرزێكی نوێ(بەهار) دەست پێدەكات .ئەم گۆڕانكاریەی كەش وهەوا و جەژنی نەورۆز مێژوویەكی كۆنی هەیە، درێژكراوەی جەژنی (زگمەك ) و سەری ساڵی سۆمەرییە، كەهاوكاتە بە ڕۆژی یەكی مانگی نەورۆزی سەری ساڵی كوردی ، واتە21/ی ئاداری هەمووساڵیكی زایینی. جەژنی زگمەك لەمێژوو و ئەفسانەی سۆمەرییەكان ، بەڕۆژی زیندوبوونەوەی (دەمموزی ) ی لەداستانی (دەمموزی وئینانا)ی سۆمەری ناسراوە، كەدوو خواوەندی مەزن ودەسەڵاتداربوون وپەیوەست بوون بەهێزی سروشتەوە، بیرۆكەی داستانەكەش لەسەربنەمای (مردن و ژیانەوە)دامەزراوە. مردن ، واتە مردنی سروشت وهاتنی وەرزی زستان ودابارینی بەفرو دابەزینی پلەكانی گەرما، (زەگمەك)یش جەژنی بەهارو زیندوبوونەوەوجوانیە، واتەزەگمەك هەمان واتاوماناو تایبەتمەندی جەژنی نەورۆزە، بەڵام بەكات وسەردەمی جیاواز. كردنەوەی ئاگریش لەڕۆژی نەورۆزدا مانای سەركەوتنی خواوەندی چاكەیەبەسەرخواوەندی خراپەدا و ، هێمایە بۆ ڕووناكی (خۆر) ، كە سەرچاوەی ئایینەكەیانە ( زەردەشت ) وڕۆژانە بەرانبەری وەستاون نزاو پاڕانەوەیان لێكردووە، هەندی جاریش سوجدەیان بۆبردووە.ئەمەش مانای ئەوە نیەكورد ئاگرپەرەست بوبێ ، نەخێر ، هەرگیز كورد ئاگرپەرەست نەبوون بەقەد ئەوەی ئاگریان لا پیرۆز بووە، چونكە ئاگر یەكێكە لەچوار پیرۆزیەكانی ئایینی زەردەشت كەئایینی ڕەسمی ئیمپراتۆریەتی ماددە و لەسەردەمی ماددەكان لەناوچەكە لەلایەن پەیامبەرەكەیان (زەردەشت 660-583پ.ز) بڵاوبۆتەوەدواتر زەردەشت جەژنی نەورۆز و ڕۆژی سەری ساڵی نوێی خستە نێو پەیامە ئاینیەكەی خۆی و لەڕووی ئایینیەوە پیرۆزی كرد. بەمەش نەورۆز ڕوویەكی نیشتمانی وئایینی ونەتەوایەتی وەرگرت و بووبەشێك لە كەلتووری میللەتانی ناوچەكە.
لەوانەش كورد، چونكە لەڕووی كاتەوە(زەمەن) ڕۆژ و مانگەكەی دیارە ، لەڕووی ( شوێن ) یشەوە میللەت و جوگرافیاكەی دیارە، واتە نكۆڵی لەكوردبوون و نیشتمانی بوونی جەژنی نەورۆز ناكرێ ، چونكە بەپێی ڕای زۆرینەی لێكۆلەران وپسپۆرانی شوێنەوار سۆمەرییەكان دانیشتوانی ڕەسەنی كوردستانن ولەناوچەكە ژیاون ، 12-10هەزارساڵ پێش زایین لەئەشكەوت وچیاكانی كوردستان یادی جەژنی (زەگمەك )و سەری ساڵی یان كردووە ، كە هاوكاتە لەگەڵ جەژنی نەورۆز و سەری ساڵی كوردی ، بۆسەلماندنی ئەم بۆچونەش زاناو شوێنەوارناس (هینری فرانكفۆرت ) دەڵێ : كوردەكان لەنەورۆز دا هەمان پێشوازی دەكەن كە سۆمەرییەكان بۆپێشوازی جەژنی (زەگمەك) كردویانە، شاری (ئۆربیل) واتە هەولێریش یەكەمین شارە یادی ئەم جەژنەی تێدا كرا وە كە سۆمەرییەكان( 6000 پ .ز) دروستیان كردووە.
واتە جەژنی نەورۆز جەژنێكی سروشتی كشتوكاڵی مێژووی ئەفسانەی ئایینی پێرۆزی كوردە ، لەخاكەكەیان (كوردستان ) سەری هەڵداوە، ئەومیللەتەش دروستی كردووە ، میللەتی كۆنی كوردە و نەتەوە كۆنەكانی كوردستان بەدنیا دا بڵاویان كردۆتەوە ، هەر لەسۆمەرییەكانە تا گوتی ومیتانی ولۆلۆی و دوا تریش كاردۆخیەكان ، تەنانەت میدیەكانیش ، وەك دەركەوتووە (دیاكۆ) دامەزرێنەری ئیمپراتۆیەتی ماد لەیەكەمین ڕۆژی جەژنی نەورۆزدا ئیمپراتۆرەكەی خۆی ساڵی 700پ.ز ڕاگەیاندووە و بەردەوامی بە جەژنەكە داوەو ساڵانە یادی كردۆتەوە .بەڵام سەیرە ، چونكە سەرەڕای ئەوەی نەورۆز جەژنی كوردە و لەخاكەكەیان سەری هەڵداوە، بەڵام بەشێك لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ، لەوانە ( ئێران ، ئەفغانستان ، ئەوزباكستان ، تاجیكستان ، قیرغستان ...... ) یادی دەكەنەوەو بەهی خۆیانی دەزانن. ئەمەش لە ڕوانگەی جوگرافیەوە ئاساییە و دروستە، چونكە ئەوانیش وەك نیشتمانی كوردان دەكەونە نیوە گۆی باكوری زەوییەوە ، كە هەمان گۆڕانكاری كەش وهەوا دەیانگرێتەوە ، یەكەم ڕۆژی ئەم گۆڕانكاریەش، 21 مانگی ئادار دەكات، واتە ڕۆژی یەكی مانگی نەورۆز. كە تیشكی خۆر بۆماوەی سێ مانگ وبەئەستوونی دەدات لەو ناوچانە، بەمەش سەرجەم لەو وڵاتانە وەرزێكی نوێ (بەهار) دەست پێ دەكات ، لەكاتێكدا نیوەگۆی باشور دەبێتەپایز، بۆیە لەم ڕوانگەیەوە بەجەژن و كەلتووری خۆیانی دەزانن ، ئەگینا زۆرێك لە سەرچاوەكان سەلماندویانە ناوەندی سەرهەڵدانی نەورۆز كوردستانەو بابەتەكەش بەشێكەلەمێژوو و ئەفسانەی كورد ، تا ڕادەیەك مۆركێكی نیشتمانی ونەتەوایەتی هەیەو كەلتوورێكی دەوڵەند وبەنرخە، بەڵام كەلتورێكی ناڕۆشن ودزراو، چونكە سەرەڕای بەڵگە میژوویی وشوێنەواریەكان ، نەورۆز لەلایەن (رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان ) ساڵی 2010ز، وەك جەژنیكی جیهانی وكەلتوورو پەیامیكی ئاشتی ناسرا، هەرچەند دواتر ناسنامە وڕیشەیەكی ئێرانی پێ بەخشرا، بەڵام وڵاتی ئێران دژی بڕیارەكەبوو، وە ئەو وڵاتانەشی بە جەژن و كولتوری خۆیان زانی ئێران بە( شەیتانی دز ) ناوی بردن ، كوردیش بە بێ باك و خەم بەقوڵی لێی نووستن .
ماوەتەوە بڵێن نەورۆز وەك ڕووداوێكی مێژوویی و ئەفسانەیی چۆن باسی لێوە كراوە ؟ ئایا نەتەوەیەك بەبێ ئەفسانە هەیە ؟ یان ئایین بە بێ ئەفسانە ؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە دەبێ بڵێن : نەتەوە بە بێ مێژوو دروست نابی و ئەفسانەو ئایینیش بەشێكن لە میراتی كولتوری هەر نەتەوەیەك .
بۆیە دەبی ئەفسانە هەبێ ، چونكە ئەفسانەش بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤەو دوورە لەخەیاڵەوە، بەرهەمێكی زۆر بە نرخ و گرنگە ، وەك بەرهەمی هونەر و زانست وئەدەب ، كوردیش وەك نەتەوە بێ بەش نیە لەوبەرهەمە ، خاوەنی چەندین داستان و چیرۆك و ڕووداوی ئەفسانە ئامیزە، چیرۆكی ئەفسانەی ( كاوەی ئاسنگەر-زوحاك ) یش یەكێكە لەو بەرهەمانە، كەبەڕووداوی مێژوویی وجەژنی نەورۆزەوە بەستراوە.
لێرە پرسیارەكە ئەوەیە، ئەرێ كاوەی ئاسنگەر چ كەسێكە ؟ ئەی زوحاك چ كەس وپاشایەكە ؟ئەمانەچۆن یەكیان گرتووەو چ پەیوەنیەكیان بەیەكەوە هەیە؟ لەچ كات وسەردەمێكدا ژیاون ؟هەرچەندە زور لێكدانەوە بۆكاوە و زوحاك (ئەژدیهاك) كراوە ، بەڵام هیچیان ئەوەندەی دەقی (فیردۆسی) بڵاو نەبوەتەوەو بەڕاست نەزانراون .
ئەگەر بگەڕێنەوە بۆپرسیارەكە، وەك دیارە كاوە ناوێكی نوێ یە ، دوور و نزیك پێش مادەكان و دواتریش ناوێك نیە بە ناوی كاوە ، پەیوەندی بەمادەكانیشەوەنیە ، بەڵام بەپێی هەندێك سەرچاوەكان ، كاوە لەناوی (كیبیل)ی سۆمەرییەوە هاتووە، كەخواوەندی ئاگر و ئاسن توانەوەیە، دواتر گۆڕاوە و بووە بە (كابیل ، كابی ، كاوی ) دواجاریش بوبێت بە (كاوە) .هەرچی ناوی (زوحاك)یشە، ئەوا بەپێی ڕای لێكۆلەران گۆڕانی ناوی (ئەستیاگس) ی دواپاشای مادەكانە، كەلەساڵی 584-553 پ.ز فەرمانڕەوای ئمپراتۆریەتی ماد بووە و وێنەیەكی ئەفسانەی دراوەتی، گوایە 1000ساڵ تەمەنی كردووە و دوومار (ئیبن ئەسیر دەڵیت: دووپارچەگۆشت) لەسەر شانی ڕوێنراوە و زور هەراسانیان كردووە، ڕۆژانە دەبوایە مێشكی دوو لاوی دەرخوارد بكەن تا زیاتر پاشا هەراسان نەكەن و ئازاری نەدەن ، وەك دەڵێن :كاتێ كاوە لەدایك دەبێ، سەرەی ئەویش دێت ، بەڵام یەكێك لە وەزیرەكانی پاشا كاوە دەشارێتەوە، لەجێاتی ئەو مەڕێك سەر دەبڕێ و دەرخواردی مارەكانی دەدات ، كاتێك كاوەش گەورە دەبێت ئەم چیرۆكەی بۆ دەگێڕنەوە ، ئەوێش ئەم دۆخەی پێ قبول ناكرێ و زوحاك دەكوژێ .پێم وابێ ، ئەمەجگە لەئەفسانە هیچ حەقیقەتێكی مێژوویی نییە، چونكە نە لە مێژووی كورد و نەناوچەكە بەڵگە لەسەر ئەم ڕووداوە دەست ناكەوێ .
ئەوە شی كەهەیە ، كتێبی (شانامە)ی فیردۆسی شاعیر و هونەرمەندە، نووسینەكانی پڕە لە زیادەرەوی و پیاهەڵدان وناچنەبازنەی كاری مێژوو نووسیەوە، جگە لەمەش مێژوونوسی ڕەگەزپەرەست و توندڕەوی عەرەبی ئیسلامی (المسعودی) باسی كردووە، دواتریش (ئیبن ئەسیر) بەشیوەیەكی ناڕوون وبێ بەڵگە باسی كردووە، بەڵام ئەوەی (فیردۆسی) لەهەموویان زیاتربڵاو بۆتەوەو بە ڕاست زانراوە.بەڵام ڕاستی ڕووداوەكە بەشێوەیەكی ترە، چونكە (ئەستیاگس) دوایین پاشای ماددەكانە، ئەو وێنە ئەفسانەیەی دراوەتە پاڵی دوورە لەڕاستی یەوە ، هێچ پەیوەند یەك ئەو و كاوەی ئاسنگەر بەیەكەوە نابەستنەوە، ئەوەشی كەهەیە سەركەوتنی (كۆرش)ی هاخمەنشیە بەسەر (ئەستیاگس)ی دوا پاشای ماد لەساڵی 553پ .ز ، نەك كاوەی ئاسنگەر، خۆ ئەگەر دوا پاشای ماد ، تەنانەت (ئەژدیهاك) زوحاكیش بوبێ، دەبێ كاوە : (كۆرش)ی دامەزرێنەری دەوڵەتی هاخمەنشی فارسی بووبێ ، كەهاوسەردەمی راستەوخۆی دوا پاشای ماد(ئەستیاگس) بووە، هەر ئەویش كوشتویەتی و ئیمپراتۆریەتەكەی لەناو بردوە.بۆیە نابێ كورد شانازی بەوكەسەوەبكات جا (كۆرش ) بوبێ یا(كاوەی ئاسنگەر) ، كەئەستیاگسی كوشتووە و دەوڵەتی مادی رووخاندوە ، چونكە ئەگەر ئیمە ماد بەكورد بزانین ! چۆن دەبێ ڕووخاندنەكەی و كەسی ڕوخێنەرەكەی جێگای شا نازیمان بوبێ ؟! ، وەك ئەوەی هەمێشە بەشان وباڵی كاوەی ئاسنگەر هەڵدەدەین و ستایشی دەكەین ، زۆرجاریش فیلم وسیناریۆی بۆ دروست دەكەین و لە(TV)ەكان بەشانازیەوە پەخشی دەكەین، هەندێ جاریش فلكە و شوێنەگشتی یەكان بە ناوی ئەوەوە ناو دەنێن ؟! هۆكارەكەشی ئەوەیە ڕاست و دروستی ڕووداوەكە لێك جیانەكراوەتەوەو لایەنی زانستی وبابەتی پشتگوی خراوە ، ئەگینا جەژنی نەورۆز بۆ مێژوویەكی دوور تر دەگەرێتەوە ، نەك سەردەمی ( زوحاك ) و(كاوەی ئاسنگەر) ، ساڵی700پ.ز سەرەتای سەرهەڵدانی ئیمپراتۆریەتی ماد كراوەتە سەری ساڵی كوردی وجەژنی نەورۆز، نەك روخاندنی ئیمپراتۆری ماد و كوشتنی پاشاكەی بەدەستی كاوەی ئاسنگەر لەساڵی 553پ.ز. چونكە سەرلەبەری مێژووی ماد كەسێك نییە بە ناوی( كاوە) ، بوونیشی وەك مرۆڤ بێ بنەمایە و دوورە لەڕاستییەوە .