04/03/2022
پێ دەچێت وا لێکبدرێتەوە کە لە رواڵەتدا ڕەوشت و سیاسەت سەر بە دوو بابەتی جیاوازن، یادەکەونە دووئاقاری بەتەواویی جیاوازەوە، ڕەنگە هەندێکیش وەک دوو چەمکی جیا پۆلینیان بکەن. دەگونجێ کردەیەک یا ڕوانین و بۆ چوونێک لە رەهەندە سیاسیەکەی دا خاوەنی هیچ بەهاو نرخێک نەبێت، یا کردەیەکی بە بەهاو گرنگ بێت ، بەڵام لە ڕەهەندە ئەخلاقیەکەدا گرنگ و بە بەها نەبێت. بۆیە دەکرێت لەو ڕوانگەوە وا وێنا بکرێت کە سیاسیەت بوونێکی دژە ئەخلاقە.کردە و جووڵە سیاسیەکان بە پێی پێوەرە ئەخلاقیەکان ناکەونە بەر شرۆڤە و هەڵسەنکاندن و داوەریکردن ، کردە و جووڵە ڕەوشتیەکانیش بە پێوەر و چوارچێوە سیاسیەکان و پرێنسپەکانی سیاسەت دەکەونە بەر داوەریی و شرۆڤەو هەڵسەنگاندن. بەم پێیە دەردەکەوێ سیاسەت و ئەخلاق دوو جیهان و چەمک و ئاقاری جیاوازن . \میر \ باشترین دەق و ماکیاولی باشترین نوێنەری ئەم جۆرە لە سیاسەت و خوێندنەوەی سیاسەت و پەیوەندی نێوان ئەخلاق و سیاسەتن. میر و ماکیاولی بە حەتمەیەت و کونبڕ بڕیاردەدەن کە ئەخلاق لە ئاقاری سیاسی دا شوێنێکی نییە و بەرئەنجامی ڕەچاوکردنی ئەبێ و نابێ ئەخلاقیەکان و ڕەچاوکردنی پێوەرەکانی، لە جیهانی سیاسەتدا هیچ ئاکامێکی نییە، جگە شکان و هەرەس. بەرژەوەندی ، تەنیا بەرەژەوەندیە لە سیاسەتدا پێوەرە. واتە فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدار و ئاقاری سیاسەت بە ناوی بەرژەوەندی گشتی هەر کردەیەکی سیاسی بکەن ، پێویست بە گەڕانەوە بۆ پێوەرکانی ڕەوشت نییە.
بەرژەوەندی وڵات و سیاسەت دەخوازێ درۆبکەن، ئەمە لەکاتێکدایە هیچ کەس بە پێی بەها ئەخلاقیەکان ماڤی درۆکردنی نییە. ئەو بەرژەوەندیەش دایارە بە پێوەری سیاسەت و سیاسەتوانان دیاری دەکرێت. پەیوەندی ئەم بەرژەوەندەیە بە مرۆڤ و ئازادی و خەیری گشتی و پێشکەوەتەوە دیسان ئەوان دیاری دەکەن. ئەم ڕوانینە هیچ جێگایە لە ژیانی کۆمەڵایەتی و بڕیاردا بۆ ئەخلاق ناهێڵێتەوە. سەرلەبەر و مل بە پێی سیاسەتی دەکات و لە راستیدا ئاقارێ بەناو ئەخلاق نامێنێ.
سیاسەت و ئەخلاق وەک پێکساز
لەرووبەر و ڕوانگەیەکی دیکەوە یا لە بۆچوونێکی دیکەدا سیاسەت و ئەخلاق بەم جۆرە پێناسە دەکرێت؛[[ ڕەوشت سیاسەتی تاکەو سیاسەتیش ئەخلاقی گشتیە.]] سیاسەت و هزر دوو چەمکن کە دەبێ بۆ بەختەوەری مرۆڤ بەکاربێن و بێنەبوون. بە خوێندنەوەیەکی کلاسیکیش سیاست هیچ نییە جگە [هەوڵ بۆ دەستەبەرکردنی ژیانی موراڵی بۆ مرۆڤ] دەکرێ بڵێن؛ بە هەر سێ خوێندنەوە [ کلاسیک و نێوەندیی و مۆدێرنەکان ] سیاسەت لە ئەخلاق داناماڵرێت. هەر بەم پێیە ناکرێت سنووربەندیەکی خەست ودیاریکراو لەنێوان سیاسەت و ئەخلاقدا دانێین و بکێشین. دەتوانین بلێن؛ لەنێوان ئەم دووانەدا پەیوەندیکی تۆکمەی کۆمەڵایەتی و دیالێکتیکی و مەیلەو ئازادی و بەختەوەری و داد هەیە. ئازادی و ڕەوشت لە دوو ئاقاری ژیانی تاکی و گشتیدا بەرجەستە هەن و خۆ دەنوێنن. لێکجیاکردنەوەیان تێکدانە لە ئاستی ژیانی کۆمەڵایەتی و تاکیدا. ئەگەر ئەوەی لە ئاستی ژیانی تاکیدا دژە بەهاو ئەخلاق بێت، راستەو خۆ دەبێ لە رەهەند و ئاستە کۆمەڵایەتی و گشتیەکەشدا وابێت و بۆ سیاسەت و سیاسەتوانیش وابکەوێتەوە. ئەگەر درۆ و فریو ناشیرین و دژە بە هایە بۆ دەسەڵات و سیاسەت و فەرمانڕەوایش هەردەبێ وابێت.
ڕوونە تاک لە رووبەری ژیانی تاکەکەسی خۆیدا هەر ئەو بوونەوەرەیە، کە لە ڕووبەری ژیانی کۆمەڵایەتیدا ئامادەیە.هەر ئەو بەهاو پرێنسیپ و پێوەرانەی بەسەر ژیانی تاکەکەسیدا زاڵن و بەهان لە رووبەرە کۆمەڵایەتیەکەشدا هەروایە و ناکرێت دوو ئاراستەی جیاوازیان هەبێت.هەرچەندە دەکرێت ئاماژە بە یاساو ڕێساو پێوەرەکانی ژیانی بەکۆ بکرێت، بەڵام خۆ نابێت ئەم بەهاو پێوەر و ئەخلاقانە دژ بە بەهاسەرەکی و پێوەرکانی ئەخلاقی تاک و ژیانی تاکە کەسەی بن. بنەمایەکی گشتگیری یاسای و ئەخلاقی هەیە کەدەڵێ؛ \ تاکی سەربەست بەرپرسی کردە و رەفتاری خۆیەتی.\ هەر ئەم دۆخەش لە ئاستی کۆمەلایەتیدا هەیە هەرچەندە رەنگە تۆزێک جیاوازبێت.
لە ڕوانگەی [کانت ]ەوە تەنیا فرمانێ \فیعلێ\ ڕەوشت پەسەندەکە گشتگیر بوونی تەنگەژە و گرفت خولقێن نەبێت. بۆ نموونە دەتوانین بڵێن ؛ کوشتن و شەڕ و شۆڕ کاتێک پەسەند و ئەخلاقیە کە گشتگیر بێت و ئالۆزی خولقێن وگرفت ساز نەبێت. کانت بە باوەر بە پێک سازانی ئەخلاق و سیاسەت لەسەر بنەمای واتایی بەرزتر و واوەتر لەبەرزیی ماڤی گشتی دەڵێ؛ هەر ویستێ بۆ بەکار هێنانی ماڤێک دەبێ هەڵگری سفەتی گشتگیر بوون بێت. بۆ یە کۆمەڵ کاتێ دەتوانێ رێگە بە سیاسەت و سیاسەتوان بدات بۆ ئەنجامی کردەیە، کە پێشاو پێش ئەم کردە و ماڤە بۆ هەمووان سەلماوبێت و هەڵگری سفەتی گشتی بێت.