18/02/2022
بنەماکانی جێبەجێکردنی بڕیاری دادگا دەستوریەکان، لە دادگایەکی دەستوری بۆ یەکێکی تر دەگۆڕێت، گومانیشی تێدا نیە کاریگەری کردەوەیی بڕیارەکان، لەسەر ڕەفتاری لایەنە کاریگەرەکانی تر دەوەستێ، کە تا چەند ڕێزی دەگرن و پێوەیەوە پابەند دەبن.
سیستەمە دەستوریە هاوچەرخەکان، پەنا دەبەنە بەر یەکێک لەو سێ میکانیزمەی خوارەوە، بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکانیان:
1-دادگای دەستوری دەسەڵاتی سەرپەرشتی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی نیە.
2-لەهەندێکی تریان دەسەڵاتی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای دەستوری بە دەوڵەت سپێردراوە، بەتایبەتیش دەسەڵاتی جێبەجێکردن. وەک دادگای دەستوری: نەمسا، کرواتیا، لە ئەمریکاش کاتێک بڕیاری دادگای باڵا دەرچوو لە بارەی هەڵوەشاندنەوەی سیاسەتی جیاکاری نەژادی، ولایەتی ئەرکارنسۆ هەوڵیدا بڕیارەکە جێبەجێنەکات، بۆیە ئەو کات سەرۆک ئایزنهاوەر ناچاربوو، گاردی نیشتمانی بنێرێت بۆ جێبەجێکردنی بڕیاری دادگا.
3-خودی دادگای دەستوری گەرەنتی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دەکات. وەک دادگای دەستوری: مۆنتنیگرۆ، مەقدۆنیا، ئەلبانیا، ئیسپانیا، ئەڵمانیا.
لەهەندێک لە وڵاتانی وەک: ئەلبانیا، ئەرمینیا، مۆلدۆڤا، ئۆکرانیا، سزا دەسەپێنێنن، لە حاڵەتی پابەند نەبوون بە بڕیارەکانی دادگای دەستوری.
لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپی، دەقی ڕاشکاوانە نیە، سەبارەت بە پابەند نەبوون بە بڕیارەکانی دادگای دەستوری، ئەوەش بۆ هۆکاری ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئەو سیستەمانە دیموکراتینەو، حالەتەکانی پابەند نەبوونیش بە بڕیارەکانی دادگای دەستوری دەگمەنە.
هەرچی لە عێراقە، بەگوێرەی دەقی ماددە (94)ی دەستور بڕیارەکانی دادگای ئیتحادی باڵا، یەکلایکەرەوەیە و، دەبێت هەموو دەسەڵاتەکان پێوەیەوە پابەندبن.
ئەو دەقەش کۆمەڵێک لێکەوتەی یاسایی لێ دەکەوێتەوە:
1-پێویست دەکات هەموو دەسەڵاتەکان، بە بڕیارەکانی دادگا پابەندبن، بۆیە لە بڕیاری ژمارە (113/ اتحادیە/ 2013) دادگای ئیتحادی باڵا هاتووە "....جێبەجێنەکردنی ئەو بڕیارەی داگا لەلایەن کۆمسیۆنەوە، سەرەڕای ئەوەی دەبێت هەموو دەسەڵاتەکان بە بڕیارەکانی دادگای ئیتحادی باڵاوە پابەندبن، بە پێشێلکاری حوکمەکانی دادگای ئیتحادی باڵا دادەنرێت....".
2-نابێت تانە لەمەسەلەیەک بگیرێت، کەلەلایەن دادگای ئیتحادی باڵاوە یەکلایکراوەتەوە، لەو بارەیەشەوە دادگا چەندین بڕیاری دەکردووە.
3-ئەو دەقە یاساییانەی یاخود ئەو یاسایانەی کە حوکم بە نادەستوریان دەدرێت، هەڵدەوەشێنەوە، چونکە ناکۆکن لەگەڵ بنەماکانی دەستور.
لەبارەی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگاوە:
1-یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوەی هەڵوەشاوە لە (م44/د)، دەسەڵاتی ڕەهای بە دادگا دابوو بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکانی، بۆیە بۆی هەبوو بڕیار بە لەکەدارکردنی دادگا دەربکات، لەحاڵەتی جێبەجێنەکردنی بڕیارەکانی دادگا. بەڵام یاسای (الامر) دادگای هەموارکراوی ژمارە (30)ی ساڵی 2005، هیچ ئاماژەیەکی بەو بابەتە نەکردووە، کە ئەوەش کەم و کوڕیەکی یاساییە.
2-دادگا ئەو داوایانەی ڕەتکردۆتەوە کە بۆ شیکردنەوەی بڕیارەکانی پێشکەشی کراون، بەو بیانوەی کە ناچنە نێو تایبەتکاریەکانیەوە.
3-دادگا ئەو داواکاریانەی ڕەتکردۆتەوە، کە بۆ ڕاستکردنەوەی بڕیارەکانی پێشکەشی کراون.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ بڕیاری دادگای ئیتحادی باڵا سەبارەت بە نەوت و گازی هەرێمی کوردستان، خاڵی یەکەمی بڕیارەکە سەبارەت بە نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی ژمارە (22)ی ساڵی 2007ە، بڕیارەکە تەواوی یاساکەی "هەڵوەشاندۆتەوە".
خاڵێکی تری بڕیارەکە سەبارەت بە ڕادەستکردنی تەواوی بەرهەمی نەوت، بەگوێرەی بڕیارەکە "حکومەتی هەرێم" دەبێت پێوەیەوە پابەند بێت.
هەرچی سەبارەت بە پێداچونەوەیە بە گرێبەستە نەوتیەکان، بڕیارەکە ئەو پابەندیەی خستۆتە ئەستۆی "حکومەتی هەرێم"، "وەزارەتی نەوتی عێراقی"، "دیوانی چاودێری دارایی ئیتحادی".
ئەوەشی تایبەتە بە موتابەعەکردنی هەڵوەشانەوەی گرێبەستە نەوتیەکان، ئەوا داواکار "کە وەزیری نەوتی ئیتحادی، و ئەندامێکی ئەنجومەنی پارێزگای بەسرەیە" ئەو مافەی هەیە ئەو کارە بکات.
کەواتە چەند لایەنێک پەیوەندیدارە بە جێبەجێکردنی ناوەڕۆکی ئەو بڕیارە، بۆیە دوێنی لە کۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی ئاسایشی نیشتمانی ئیتحادی کە بە میوانداری وەزیری نەوتی ئیتحادی بەڕێوەچوو، وەزیری نەوتی ئیتحادی ڕاسپێردرا بۆ هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێم و، کۆمپانیاکان و، وڵاتانی پەیوەندیدار، بۆ جێبەجێکردنی ناوەڕۆکی بڕیارەکەو سود وەرگرتن لە ڕاوێژکار و شارەزایان بۆ دانانی نەخشە ڕێگایەکی هونەری و زەمەنی لەو بارەیەوە.
لە ئێستادا حکومەتی هەرێم و حکومەتی ئیتحادی، پێویستیان بە دانوستاندێک هەیە بۆ ڕێککەوتن لەبارەی دۆسیەی نەوت و غاز، ئەوەش لەژێر ڕۆشنایی پێشهاتەی ئەو بڕیارە نوێیەی دادگای ئیتحادی باڵاوە.