05:55 - 06/02/2023

تسۆنامی كارەساتێكی لەمێژینەو مەترسیەكی بەردەوام‌

پەیسەر

تسۆنامی (یان سۆنامی) بریتیە لە كۆمەڵە شەپۆلێكی بەرزو بەهێز كەلە قوڵایی زەریا گەورەكانەوە هەڵدەكاتە سەر وەشكانیەكانی كەنارو كارەسات دروست دەكات، شارەزایانی جوگرافی هۆكارەكانی دروست بوونی تسۆنامی بۆ چەند هۆكارێك دەگێڕنەوە:

بوومەلەرزە:

رودانی بومەلەرزە لەقوڵایی زەریاكانەوە روودەدات و ئەمەش دەبێتە هۆی هەڵچوون و جوڵەی بەهێزی (سەرو ژێر)ی ئاوەكان و بە شەپۆلی گەورەوە بەرەو كەنارەكان دەڕۆن و جاری وا هەیە درێژی شەپۆلەكانی تا (100)مەتر(330 پێ) دەبێت و بەرزیەكەشی چەند مەترێك بەرز دەبێتەوە.
 
تەقینەوە سروشتی و دەستكردەكان:

هەندێكجار تەقەینەوە سروشتیەكانی وەكو (بوركان- كونە ئاگرینەكان) كاریگەری گەورە دروست دەكەن لە سەر دروستبوونی ئەو جۆرە لافاوە كەناسراوە بە تیسۆنامی، هەندێكجاری تر تاقیكردنەوەی چەكە قورسەكان لە قوڵایی زەریاكاندا ئەنجام دەدرێت و ئەوەش دەبێتە هۆی دروست بوونی شەپۆلە گەورەكان.

هەڵچوون و داچوونی:

زەوی ژێر دەریاو زەریاكان كە پێشیان دەگوترێت (شكانی پلێت)ەكانی زەوی، ئەمەش یەكێكی تری هۆكارەكانی دروست بوونی تسۆنامی.

تسۆنامی دیاردەیەكی سروشتی دێرینەیە، بەڵام لە سەدەی بیستەمدا لە رووی توێژینەی زانستییەوە بەتەواوەتی ناسێنراوەو هۆكارەكانی خراونەتە ڕوو تا ئێستەش لێكۆڵینەوەی نوێی لەبارەوە ئەنجام دەدرێت.. لەبەر ئەوەی دیاردەی تسۆنامی لەناوەچەكانی باشووری رۆژهەڵاتی كیشوەری ئاسیا روو دەدات ، هەر كاتێك باس لەم دیاردە سروشتیە بكرێت یەكسەر بیرمان بۆ لای ئەو ناوچەیە دەچێت.

ناوو ناوبانگی تسۆنامی دەگەڕێتەوە بۆ كارەساتی 1896ی ژاپۆن كە بووە لەدەستدانی خەڵكێكی زۆر و زیانی مادی زۆری گەیاندە ئەو وڵاتە، ژمارەی ئەو شەپۆلەبەرزە زیانبەخشانەی كە بە تسۆنامی ناسراون لەو كاتەوە تائێستە لە وڵاتی ژاپۆنی دابێت 195 شەپۆلە، هەندێك باس لەوە دەكەن كە وشەی تسۆنامی وشەیەكی یابانیەو هەندێكی تریش دەڵێن تامیلییەو بۆ ئەو مەبەستەش ئاماژە بۆ ئەو كارەساتەكانی 700 ساڵ پێش ئێستەدەكەن و هەندێكی تریش دەڵێن لە زمانی ئاتەشیەی مالیزی یەوە هاتووە، هەر چۆنێك بێت وشەكە لە دایك بووی ئەو وڵاتانەیە كە دەكەونە ئەو بەشەی كیشوەری ئاسیاوە كە ئاماژەمان پێدا. ئەگینا لە وڵاتان و كیشوەرەكانی تریش ئەم دیاردە سروشتیە بوونی هەیەو دەردەكەوێت.

تسۆنامیەكان لە قوڵایی و دووریی 200 كیلۆمەتری زەریاكان لە كەنارەكانەوە دروست دەبێت، خێراییان دەگاتە 800 كیلۆمەتر لە كاتژمێرێكدا و هێواشترین جۆریان (80 كم)لەكاتژمێرێكدا دەبڕێت، كەواتە دەبێت ئەوە بزانین كە لەكاتیدروست بوونی دا نە كەشتیەكان و نە ئۆتۆمبێلەكانیش فریای دەرباز بوون ناكەون و لەماوەی چەند خولەكێكی زۆر كەمدا هەڵدەكوتێتە سەر كەنارەكان و لە ماوەیەی زۆر كەمدا كارەسات دەخولقێنێت.
شارەزایانی جێۆلۆجی و بومەلەرزە ناسی باسیان لەوە كردووە كە پێشبینی كردن بۆ روودانی تسۆنامی ئەستەمەو ناتوانرێت پێشبینی تەواوەتی بۆ بكرێت لە رووی قەبارەو خێرایی و ئەو زیانانەی لێی دەكەوێتەوە یانئەو رووبەرەی دەیگرێتەوە.

زۆرینەی جارەكان شێوەی دروست بوونی تسۆنامی بە گەڕانەوەی ئاوەكان لە كەنارەوە بۆ قولاییەكان دەست پێدەكات و خەڵكیش بەهۆی نەشارەزایی یان سەركەشییەوە و هەندێكجاریش بۆ دەست خستن و كۆكردنەوەی ماسی بەجێماوی كەنارەكان بە لێشاو روو دەكەنە ئەو شوێنانەو تا لە ئەنجامدا بە خێرایی چاوەڕوان نەكراو ئاوەكە دەگەڕێتەوەو كارەساتی گەورە دەخوڵقێنێت وەك ئەوەی كە تسۆنامی زەریای هیندی لە 26-كانوونی یەكەم-2004 رویداو خەڵكی بۆ كۆكردنەوەی ماسیەكان بە لێشاو چوونە كەنارەكان و داوتر نەیانتوانی خۆیان دەرباز بكەن و دەستیان نەگەشتە بەرزاییەكان و بەو شێوەیەش زیانی مرۆیی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا.

ئەو شوێنانە كە كارەساتی تسۆنامی چاوەڕوانكراوی تێدایە لە رێگەی ئامێری (ئاگاداركردنەوە- شووت)ی دەنگ بەرزەوە خەڵكی ناوچەكە ئاگادار دەكرێنەوە تا لەو رێگەیەوە كارەساتەكان كەمتر بكەنەوە، لە ئەمەریكا كە تسۆنامی زەریای (ئارام –هادی)هەیە، شایانی باسە زۆرینەی ئەو شوێنانەی كە تسۆنامی تیایاندا روو دەدات بە ناوچەی چڕی بوومەلەرزە دادەنرێت لە جیهان دا،بەڵام دەبێت لەوەش ئاگادار بین كە هەموو بومەلەرزەیەك تسۆنامی دروست ناكات، پێشكەوتنە تەكنۆلۆژیەكانی مرۆڤ گەشتۆتە ئەو رادەیەی كە چاودێری رودانی بوومەلەرزە و تسۆنامی بكات بە كاتێكی كەمی وا كە مرۆڤ فریای هیچ شتێك ناكەوێت ، بە شێوەیەكە ئەگەر كۆمپیوتەرە هەستیارەكانی چاودێری تسۆنامی ئاگادارمان بكەنەوە لە روودانی ئەوا دوو چەند دەقیقەیەكی ئێجگار كەم ناوچەكە دەكەوێتە ژێر ئاوەوە. وڵاتانی تسۆنامی و بەتایبەتی یابان و دراوسێكانیشیان سیستەمی ئاگاداركردنەوەیان داناوە بەمەبەستی ئاگاداركردنەوە دانیشتوان و ئەوانەی بەسەردان چوونەتە ناوچەكە..

هەندێك لە زانایانی ئاژەڵناس پێیان وایە ئاژەڵەكان زووتر هەست بە هاتنی بوومەلەرزەو روودانی تسۆنامی دەكەن، بەڵام تا ئێستەش ئەم بۆچوونە تەنها لە نێو ئەدەبیات و نوسینی ئەو ناوچانەدا ماونەتەوەو نەچووەتە نێو لێكۆڵینەوەی زانستییەوەوە تا رەت بكرێتەوە یان بسەلمێنرێت. بەڵام ئەوانەی كە پشتیوانی لەم بۆچوونە دەكەن هەمیشە ئەوە بەیاد دێننەوەو پێش لە هاتنی بوومەلەرزە هەندێك ئاژەڵ رەفتاری نائاسایی ئەنجام دەدەن و لە كاتی تسۆنامیش دا ئاژەڵەكان بەرەو بەرزاییەكان دەڕۆن. ئەم دیاردەیەش میدیاكانی جیهان لە كاتی تسۆنامی (سریلانكا) كەلە زەریای هیندییەوە هەڵیكردبوو لە ساڵی 2004 وێنەی ئەو ئاژەڵانەیان بڵاوكردەوە كە چۆن بە خێرایی بەرەو بەرزاییەكان دەڕۆن. هەندێكی تر پێیان وای فیلەكان دەنگی تسۆنامی زووتر دەبستن .بۆچی ئەم دیاردەیە نەبووەتە جێگەی بارەخی زانایانی جیۆلۆجی ڤێرتنەری پرسیارێكی بێ وەڵام و شایانی قسە لەسەر كردنە.

بەمەبەستی بەرگری و كەم كردنەوەی زیانەكان هەندێك لە وڵاتەكان (دیواری تسۆنامی)یان دروست كردووە، بۆ نموونە لە وڵاتی یابان دیوارێك بە بەرزایی (4.5  مەتر – 13.5 پێ) و لە كەنارەكاندا دروست كراوە، هەروەها چەندین كەناڵی (چاڵ)ی گەورە هەڵكەندراوە بۆ گۆڕین رێڕەوی ئاوەكە، بەڵام تسۆنامیەكان ئەوەندە بەهێزو چاوەڕوان نەكراون كە هەموو ئەو بەربەستانە دەبڕن بۆ نموونە (تسۆنامی ئوكشیری) كە رووی لە دوورگەی (فیهوكایدو)كرد لە ماوەی (2-5 )خولەك دا ئاوەكە 30 مەتر بەرز بوویەوە(واتە بەرزی خانویەكی دە نهۆم) ، یان تسۆنامی (تامیل نادۆ) لە ساڵی 2002 دا كە رووی لە دارستانێك كرد (80244) داری گەورەی تێدابوو، هەمووی لەبنەوە دەرهێناو بەو هۆیەشەوە ئەو تسۆنامیە ناوی چووە نێو كتێبی گینس، چونكە لە مێژووی مرۆڤایەتی دا شتی لەو جۆرە رووی نەداوە.

لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە تا ئێستە 769 تسۆنامی رویانداوە (17%)یان لە یابان بووە، (25)یان گەورەو كارەسات بار بوون ،ساڵی 1883 تسۆنامی رووی لە ئوسترالیا كردووە كە لە دووری 4000 كیلۆمەترەوە رویداوە لە دورگەی (كاركاتوا). ساڵی 1946 لە هاوای داوەو بەرزییەكە 30 مەتر بووەو ژمارەیەكە زۆر كوژراوی لێكەوتوەتەوە. ساڵی 1952 لە رووسیای داوەو بوەتە هۆی كوشتنی 5000 كەس.

1960 لە كەنارەكانی چیللی داوەو ژمارەی كوژراوەكان 2000 كەسی تێپەڕاند.
1992 لە نیكاراگوای داوەو 10 مەتر شەپۆلەكانی بەرز بوونەتەوەو ژمارەیەكی زۆر كوژراوی بەجێهێشت.
1988 داویەتی لە كینیا 2200 كەسی كوشت.

2004 لە كەنارەكانی سۆمەترەی داو 230 هەزار كەسی كوشت كە هاوڵاتی وڵاتە جیاوازەكان بوون و بەمەبەستی گەشت چووبوونە ئەو وڵاتە و بەرزی شەپۆلەكان 35 مەتر بوو ، تا ئێستەش ئەم كارەساتە بە گەورەترین كارەساتی سروشتی دادەنرێت لە مێژووی مرۆڤایەتی دا.

2011 بە هۆی تەقینەوەی بۆمبێكی هایدرۆجینی بومەلەرزەیەك بە گوڕی (9)پلەی ریختەر دروست بوو لە یابان و بووە هۆی تەقینەوەی كارگەی بەهەم هێنانی چەكی ئەتۆمی فۆكۆشیما و كوژرانی 18 هەزار كەس و دیارنەمان و شوێن بزر بوونی 16000 كەس.

سەبارەت بە تسۆنامی (ئەندەنوسیا) زانایان هۆكارەكەی بۆ داڕمانی بەشێكی سەرەكی بوركانێكی ناوچەكە و رودانی بومەلەرزەیەكی گەورە دەگەڕێتەوەو زانایان و چاودێرانی ئەو دیاردەیە باس لەوە دەكەن پێش لە روودانی تسۆنامیەكە ئاماژەكان دەركەوتوو بوون و لە ئەنجامدا كارەساتێكی هێنایە پێشەوەو تا ئێستەش ژمارەی كوژراوەكان بەرەو هەڵكشان دەڕۆن.