11:10 - 17/01/2019
باشوری كوردستان لە چاوەڕوانی نەوەیەكی تینوودا
هەموو ئاماژە سیاسی‌و زانستییەكان باس لە كەمبوونەوەی سەرچاوە ئاوییەكان دەكەن، تەنانەت توێژینەوە جیوپۆلۆتیكیەكان لە مێژە هۆشیاریانداوە كە ناكۆكی‌و گرژییەكانی نێوان وڵاتان لە ئایندەدا تەنها بابەتێكە، كە پەیوەستە بە بەڕێوەبردنی رووبارە نێودەوڵەتی‌و سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكانەوە، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە تەمەنی نزیك دەبێتەوە لە سێ دەیە، چۆن خۆی بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم پرسە ئامادە كردووە؟ یان هەر بەڕاستی پرسێكی لەم شێوەیە لە ئەجێنداو ستراتیژی كاركردنیدا هەیە؟
هەرێمی كوردستان لە رووی جوگرافیەوە كەوتوەتە باشوری رۆژئاوای كیشوەری ئاسیا، لە نێوان بازنەكانی پانی 37 و 34ی باكوری هێڵی یەكسانی، هەروەها هێڵەكانی 41 و 64ی رۆژهەڵاتی هێڵی گرینویجەوە.
بەم پێیەش كەشوهەوای كوردستان دەچێتە خانەی كەشوهەوای بەشی مامناوەندی باكور كە لەژێر كاریگەری راستەوخۆی دەریای سپی ناوەڕاستدایە، بەشێوەیەك هاوینی گەرم‌و وشك، زستانیشی ساردو شێدارە، هەروەك شێوەكانی دابارینیشی (بەفر، باران، شێ) كە بنەمای سەرەكی سیستمی ئاویی هەرێمیشی لەسەر وەستاوە، راستەوخۆ پابەندی سیستمی دەریای ناوەڕاستە، كە بڕەكەی لە ساڵێكەوە بۆ ساڵێكی دیكە جیاوازی هەیە. بەگشتی ناوچە جیاوازەكانی هەرێم بەپێی سروشتی تۆپۆگرافیان دابەشدەبن بەسەر سێ ناوچەی بارانباریندا، ئەوانیش ناوچەی كەمباران، ناوچەی بارانی مامناوەند، ناوچەی بارانی زۆر، هەر سێ ناوچەی بارانبارین لەهەرێمدا ساڵانە لە نێوان 350 بۆ 1800 ملم بارانی لێدەبارێت. ئەمە سەرباری ئەوەی كە هەندێ لە چیاكانی كوردستان بۆ ماوەی دوو مانگ بەفر لوتكەكانی دادەپۆشێت.
دیارە ئەو بڕی باران‌و بەفرەی لە هەرێم دەبارێت، گرەنتی ئەوە دەكات، هەرێمی كوردستان دوور بخاتەوە لە قەیرانی كەمئاویی، بەڵام تێكچوونی كەشوهەوای گۆی زەوی‌و دووبارەبوونەوەی وشكەساڵی بەردەوام، ئەگەری سەرهەڵدانی قەیرانی ئاو لە هەرێمدا بە كراوەیی دەهێڵێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر بزانین شێوازی مانیجمێنت‌و ئیدارەدانی ئاو لە هەرێمدا لەوپەڕی لاوازی‌و خراپیدایە، ئەمەش وادەكات كە ئەو بڕە ئاوەی لە وەرزی بارانباریندا فەراهەم دەبێت، بە ئاسانی‌و خۆڕایی بەهۆی نەبوونی بەنداوو بەربەستی پێویستەوە لەدەست بچێت. كە بەپێی هەندێ سەرچاوەی فەرمی ساڵانە 80%ی بەفرو بارانی وەرزی دابارین، بەهۆی نەبوونی سیستمی گلدانەوەوە بەفیڕۆ دەچن.
جگە لەو بارانەی دەبارێت، هەرێمی كوردستان خاوەنی 4 روباری سەرەكی‌و هەمیشەییە، كە ساڵانە 30 ملیارو 150 ملیۆن مەتر سێجا ئاو بۆ هەرێم فەراهەم دەكەن، هاوكات ئەو بڕە ئاوەشی لە هەر سێ بەنداوی دوكان‌و دەربەندیخان‌و دهۆك گلدەدرێنەوە 11 ملیارو 440 ملیۆن مەتر سێجایە، ئەو بڕە ئاوەشی لە رێگەی بیرەكانەوە لە ئاوی ژێر زەوی دەستەبەر دەكرێت 5 ملیارو 400 ملیۆن مەتر سێجایە، بەمپێیەش هەرێمی كوردستان خاوەنی 46 ملیارو 990 ملیۆن مەتر سێجایە. كە ئەوەش بۆ جوگرافیایەكی وەكو كوردستان كە ژمارەی دانیشتوانەكەی نزیكەی ٥ ملیۆن كەسە، بڕێكی گونجاوە.
بەڵام نەبوونی پلانێكی زانستی تۆكمەو خراپی بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەكانی هەرێم لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، هەرێمی لە لێواری مەترسی سەرهەڵدانی قەیرانی ئاو نزیك كردوەتەوە.
بەهۆی نەبوونی بەنداوه‌وه 80%ی ئاوی بەفرو بارانی هەرێم بەفیڕۆ دەڕوات
لەلایەك بەهۆی نەبوونی بەنداوی پێویستەوە 80%ی ئاوی بەفرو بارانی هەرێم بەفیڕۆ دەڕوات، پاشان هەر بەهۆی نەبوونی بەنداوەوە لەو 46 ملیارو 990 ملیۆن مەتر سێجا ئاوەی هەرێم هەیەتی، زۆرینەی بۆ ناوەڕاست‌و باشوری عێراق دەڕوات‌و تەنها 16ملیارو 840 ملیۆن مەتر سێجای هەرێم سودی لێدەبینێت لەو بڕەش 3 ملیارو 800 ملیۆن مەتر سێجای، كە ئاوی دەریاچەی دەربەندیخانە لە ئێستادا بەهۆی پیسبوونەوە بە كەڵكی خواردنەوەی مرۆڤ نایەت، واتە بە فیعلی هەرێمی كوردستان لە سامانی ئاوەكەی، تەنها 13 ملیارو 40 ملیۆن مەتر سێجا كەڵك وەردەگرێت.
لە لایەكی دیكەوە 49%ی سەرچاوەی رووبارە سەرەكیەكانی هەرێم لە دەرەوەی سنورەوە دێن‌و هەر یەكە لە وڵاتانی ئێران‌و توركیا چەندین بەنداوو پرۆژەی ئاودێریان لەسەر دروستكردوە، هەربۆیە بەردەوام بڕی ئەو ئاوانەی لە رووبارەكانەوە دەگاتە هەرێم لە كەمبوونەوەدان، بەتایبەتی لەلایەن كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، كە هاوینی 2017 بە بەرچاوی دونیاوە رووباری زێی بچوكی وشككرد. هاوكات بەپێی هەندێ زانیاری نافەرمی پرۆژە ئاودێرییەكانی ئێران‌و توركیا، تائێستا بوەتە هۆی وشككردن یاخود كەمكردنەوەی مەترسیداری ئاستی ئاوی نزیكەی 30 چەم‌و جۆگەلەو روباری وەرزی، لە هەرێمدا.
بەپێی زانیاریەكانی وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی هەرێم، ژمارەی ئەو كەسانەی كە خزمەتگوزاری ئاوی خواردنەوەیان پێدەگات لە كوردستان زیاتر لە 3 ملیۆن‌و 850 هەزار كەسە، لەكاتێكدا ژمارەی دانیشتوانی هەرێم لە ئێستادا بە 4 ملیۆن‌و 500 هەزار كەس دەخەمڵێنرێت، واتە 650 هەزار كەس لە هەرێمدا بێبەشن لە خزمەتگوزاری ئاوی پاك.
لەلایەكی دیكەوە بڕی ئاوی بەرهەمهاتوو لە هەرێمدا رۆژانە 924 هەزارو 600 مەتر سێجایە، بەڵام پێویستی رۆژانەی ئاو لە هەرێمدا یەك ملیۆن‌و 250 هەزار مەتر سێجایە، بەمپێیە هەموو رۆژێك لە هەرێمدا رێژەی 35% بەرهەمهێنانی ئاو كورتدەهێنێت، بڕی ئەو كورتهێنانەش 325 هەزارو 400 مەتر سێجایە.
بایەخی سەرچاوەكانی ئاو تەنها لەوەدا نیە، كە پێویستیەكی سه‌ره‌كییه بۆ بەردەوامی ژیان، بەڵكو بایەخە سەرەكیەكەی لەوەدایە، ئاسایشی خۆراكیش فەراهەم دەكات، واتە ئاو رەهەندێكی جیۆپۆلەتیكیشی هەیە، بەو مانایەی هەتا سامانی ئاوی زیاتر فەراهەم بكەیت، زیاتر دەتوانێت ئاسایشی خۆراك بەرجەستە بكەیت، ئەویش لە رێگەی پرۆسەی كشتوكاڵا كردنەوە.
بەڵام كاتێك هیچ ژێرخانێكی نوێت نەبێت لە شێوەی پرۆژەی ئاودێری‌و بەنداوی ستراتیژی كە وەڵامی پێداویستیەكانی قۆناخەكە بداتەوە كاریگەری‌و ئەنجامەكە یەك شت دەبێت، ئەویش فەرامۆشكردنی كەرتی كشتوكاڵ‌و دواتریش فەراهەمنەكردنی ئاسایشی خۆراكی هەرێم دەبێت، چونكە كاتێك هەرێم خۆی ناتوانێت پێداویستی خۆراكی خۆی بەرهەم بهێنێت، ناچار پشت بە دەرەوە دەبەستێت بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیەكانی، هەر ئەمەشە وایكردووە لە ئێستادا 70%ی پێداویستیە خۆراكیەكانی لە وڵاتانی دراوسێوە دابینبكات. هاوكێشەكە خۆی لێوانلێوە لە موفارەقەو جیاوازی، بە بەشە ئاوی هەرێم، وڵاتانی دراوسێ لە رێگەی دروستكردنی بەنداوەوە، بەرهەمی جۆراوجۆری كشتوكاڵی پێدەگەیەنن‌و دواتر هەمان بەرهەم دەنێرنەوە بۆ بازاڕەكانی كوردستان. ئەی هەرێم خۆی بۆ ئەو بەرهەمە كشتوكاڵیانە بەرهەمناهێنێت؟ وەڵامەكە روونە، لەبەرئەوەی زۆرینەی زەویە كشتوكاڵیەكانمان زەوی دێمن‌و پشت بە باران دەبەستن، ئەوەش پرۆسەیەكی مسۆگەر نیە، حكومەتی هەرێمیش هیچ پرۆژەیەكی ستراتیژی ئاودێری نیە، زەویە دێمیەكانی كوردستان بكاتە زەوی بەراو.
سەرچاوەكانی ئاوی هەرێم لەبەردەمی قەیرانی كەمئاویدا
بەگشتی لە هەرێمدا جگە لە شێوە جیاوازەكانی دابارین، لە بەفرو باران‌و تەرزەو شەونم، دوو سەرچاوەی سەرەكی، دەرامەتی ئاو، بۆ كوردستان فەراهەم دەكەن، ئەوانیش ئاوی سەر زەوی‌و ئاوی ژێر زەویە.
لە كوردستاندا ئەو سەرچاوانەی كە ئاوی سەر زەویان پێكهێناوە، دەكرێن بە دوو بەشەوە، ئەوانیش رووبارە وەرزییەكان‌و رووبارە هەمیشەییەكانن.
رووبارە وەرزییەكان ئەو رووبارانەن، تەنها لە وەرزی بارانباریندا ئاویان پێدا دەڕوات‌و لەگەڵا هاتنی وەرزی هاویندا وشك دەبن، لە راستیدا توێژینەوەیەكی وردو زانستی لەبەردەستدا نیە، قەبارەو ئاست‌و رێژەی رووبارە وەرزییەكانی لە هەرێمدا دەستنیشانكردبێت.
بەشێكی زۆری چەم‌و رووبارە بچوكەكانی كوردستان دەچنە خانەی رووبارە وەرزییەكانەوە، هەندێ زانیاری نافەرمی رێژەكەیان بە 55% ئاوی سەرزەوی هەرێم، دەخەمڵێنێت، ئەم رووبارانە تەنها لە وەرزی بارانباریندا ئاویان تێدایەو لەگەڵا هاتنی وەرزی هاویندا وشك دەبن، ئەگەرچی تەنها وەرزێك ئاو بەم رووبارانەدا دەڕوات، بەڵام ئەگەر بێت‌و بەنداوو بەربەستی پێویستیان لەسەر دروست بكرێت، ئەوا رۆڵێكی گەورەیان دەبێت لە گلدانەوەی ئەو ئاوەی لە وەرزی بارانباریندا بە ئاوەڕێژگەكانیاندا دەڕوات، ئەمە ئەگەر بزانین، زۆرێكی رووبارە وەرزییەكانی هەرێم بە ناوچەیەكی شاخاویدا دەڕۆن، كە لە رووی ئەندازیارییەوە زۆر گونجاون بۆ دروستكردنی بەنداو. بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانیە تا ئێستا هیچ بەنداوێك لەسەر رووبارە وەرزییەكان لە هەرێمدا دروست نەكراون.
گرفتی سەرەكی پەیوەندیدار بە رووبارە هەمیشەییەكانی كوردستانەوە، ئەوەیە كە 49% ئاوەكانیان لە دەرەوەی سنوری هەرێمەوە دێن
رووبارە هەمیشەییەكان لە هەرێمی كوردستاندا بریتین لە چوار رووباری سەرەكی لەگەڵا لقەكانیان، بەگشتی ئاوی رووبارەكانی هەرێم سەرچاوەی سەرەكی زیادكردنی سامانی ئاوی رووباری دیجلەیە، بەوپێیەی هەموویان ئاوەرێژگەكانیان تێكەڵ بە رووباری دیجلە دەبێت. ئەگەرچی خودی رووباری دیجلەش لە خاڵی هاتنە نێو عێراقەوە، كە گوندی فیشخابورە لە هەرێمی كوردستان، تاوەكو شارۆچكەی فەتحە كە كۆتا سنوری جوگرافی هەرێمی كوردستانە، نزیكەی 488 كیلۆمەتری دەكەوێتە خاكی هەرێمەوە، بەڵام بەوپێیەی ئەو ناوچانە دەكەونە چوارچێوەی سنوری مادەی 140و ناوچە جێناكۆكەكانەوە، لێرەدا لەچوارچێوەی رووبارەكانی هەرێم باسی ناكەین.
ئەو چوار رووبارە هەمیشەییەی هەرێم (خاپور، زێی گەورە، زێی بچوك، سیروان)، ساڵانە 30 ملیارو 150 ملیۆن مەتر سێجا ئاو بۆ هەرێم فەراهەم دەكەن، بەڵام ئەو بڕە ئاوەی بەفیعلی كوردستان سودی لێدەبینێت، ئەو بڕە ئاوەیە كە بەنداوەكانی هەرێم گلیدەدەنەوە، ئەویش بڕەكەی 12 ملیارو 100 ملیۆن مەتر سێجایە، ئەوەشی كە ماوەتەوە واتە بڕی 18 ملیارو 50 ملیۆن مەتر سێجا، تێكەڵ بە رووباری دیجلە دەبێت‌و دواتر ناوەڕاست‌و باشوری عێراق سودی لێدەبینن.
گرفتی سەرەكی پەیوەندیدار بە رووبارە هەمیشەییەكانی كوردستانەوە، ئەوەیە كە 49% ئاوەكانیان لە دەرەوەی سنوری هەرێمەوە دێن، واتە لە ئێران‌و توركیاوە، لە ئێستاشدا بەهۆی هەستكردنی وڵاتان بە گرنگی سامانی ئاو، هەریەكە لە ئێران‌و توركیا چەندین بەنداوو پرۆژەی ئاودێریان لەسەر ئەو رووبارانە دروستكردوە، كە رەنگە لە ئایندەیەكی نزیكدا ئاوی ئەو رووبارانە بەشێوەیەكی بەرچاو كەم ببنەوەو لە هەندێ سیناریۆی مەترسیداریشدا رەنگە بە تەواوی وشك بكەن، هەروەكو ئەو بارودۆخەی بەسەر رووباری زێی بچوك و ئەڵوەندا هات لە ساڵانی رابردوودا.
ئاوی ژێر زەوی
ئاوی ژێر زەوی بە یەكێك لە گرنگترین سەرچاوەكانی ئاوی سازگار لە جیهاندا لەقەڵەم دەدرێت، چونكە 96%ی ئەو ئاوە سازگارە ناسەهۆڵیە پێكدەهێنێت، كە لەسەر گۆی زەوی هەیە، هەروەك 30 بۆ 40%ی ئاوی خواردنەوەی جیهان لە سیستمی ئاوی ژێر زەویەوە فەراهەم دەكرێت.
هەرێمی كوردستان بەهۆی پێكهاتە جیۆلۆجیەكەی‌و كەشوهەواكەیەوە بە ناوچەیەكی دەوڵەمەندی ئاوی ژێر زەوی دادەنرێت، ئەو ئاوی ژێر زەویەی ئێستا لە كوردستان سودی لێدەبینرێت بە 5 ملیارو 400 ملیۆن مەتر سێجا دەخەمڵێنرێت.
ئاوی ژێر زەوی دوو جۆرە، ئاوی ژێر زەوی چینەكانی رووی زەوی، ئاوی ژێر زەوی چینە قوڵەكانی زەوی، هەروەها بە دوو شێوەش دەردەكەوێت، شێوەیەكیان سروشتیەو بە هۆكاری جیۆلۆجی لەڕێی كانیاوەكانەوە دەردەچێت. شێوەی دووەمیان دەستكردەو لە رێگەی بیر لێدانەوە دەردەهێنرێت.
دەركەوتنی شێوە سروشتیەكەی ئاوی ژێر زەوی لە كوردستاندا، لە رێگەی كانیاوەكانەوە، بونێكی زۆری هەیەو لە ماوەی رابردوودا یەكێك بووە لە سەرچاوە سەرەكیەكانی ئاو، بەڵام بەوپێیەی ئەم شێوەیەی ئاوی ژێر زەوی پەیوەندی بە بڕی باران‌و بەفرەوە هەیە، هەر بۆیە بەهۆی وشكەساڵیەكانی ماوەی رابردووەوە، چەندان كانیاو لە هەرێمدا وشكبوون، كە بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوی ژێر زەوی هەرێم بە نزیكەی 400 كانیاو خەمڵاندویەتی.
شێوەی دووهەمی دەرهێنانی ئاوی ژێر زەوی، بریتیە لە شێوەی دەستكرد، لە رێگەی بیر لێدانەوە دەردەهێنرێت، لەوبارەیەشەوە دوو جۆر بیر هەیە، بیرێكیان ئاوی چینە نزیكەكان دەردەهێنت، كە لە كوردستاندا بیری سوری پێدەوترێت‌و قوڵیەكەی 50 بۆ 120 مەترە. جۆرێكی تریان بیری ئیرتیوازی پێدەوترێت‌و ئاوی چینە قوڵەكانی زەوی دەردەهێنێت، بە قوڵی 300 بۆ 1500 مەتر. جۆری یەكەمی بیرلێدان، كە پشت بە ئاوی چینە نزیكەكانی زەوی دەبەستێت، خراپترین شێوەیانە، چونكە ئاوی ئەم چینانە پەیوەستن بە بڕی بارانبارینەوەو ئەگەری وشكبوونی یەكجارەكیان هەیە. بەڵام بیری ئیرتیوازی پشت بەو سامانەی ئاو دەبەستێت، كە بە درێژایی چاخە جیۆلۆجیەكان لە ماوەی هەزاران ساڵدا دروستبوون. هەربۆیە زۆربەی ئەو وڵاتانەی، پشت بە ئاوی ژێر زەوی دەبەستن، لە رێگەی بیری ئیرتیوازی زۆر قوڵەوە ئاوی ژێر زەوی دەردەهێنن. لە وڵاتێكی وەكو سعودیە لە قوڵایی 1600 مەتر ئاوی ژێر زەوی دەردەهێنن، لەوبارەیەوە لە ماوەی 30 ساڵی رابردوودا 460 ملیار مەتر سێجا ئاوی ژێر زەویان دەرهێناوە، بەبێ ئەوەی ئەو پرۆسەیە كاریگەری خراپی لەسەر ژینگەو سروشتی پێكهاتەكانی زەوی ئەو وڵاتە دروستكردبێت.
لە كوردستاندا نزیكەی ٢٠ هەزار بیر هەیە، كە ئاوی ژێر زەوی دەردەهێنن، بەڵام گرفتەكە لەوەدایە، زۆربەی هەرە زۆری ئەو بیرانەی لەماوەی ساڵانی رابردوودا لێدراون، بیری سورین‌و پشت بە ئاوی چینە نزیكەكانی زەوی دەبەستن، كە ئەگەری نوێبوونەوەیان زۆر لاوازە، چونكە بڕەكەیان پەیوەستە بە رێژەی ئەو بەفرو بارانەی لە وەرزی داباریندا دەبارێ. هەربۆیە بەهۆی زۆری ژمارەی بیرەكانەوە ئاوی ژێر زەوی چینە نزیكەكان لە كوردستاندا بەشێوەیەكی مەترسیدار كەمیكردوەو بەپێی هەندێ خەمڵاندن پڕبوونەوەی حەوزەكانیان پێویستی بە 10 وەرزی بارانبارین هەیە، واتە دە ساڵی بێ وشكەساڵی، كە ئەوەش لە بارودۆخی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای زەوی‌و گۆڕانەكانی كەشوهەوا كارێكی نامومكینە.
ئیدارەدانی ئاو گرفتە گەورەكەی هەرێم
قەیرانی كەمیی ئاو، كە لە ئێستادا ئاماژە‌و سیما ترسناكەكانی ئەو وەرزی تینوێتیەی جیهان بەخۆیەوە دەبینێت، دەركەوتوە. هەربۆیە وڵاتانی جیهان بە چەندین رێگەی جیاواز لە هەوڵی ئەوەدان سیستمێكی زانستی‌و ئابوریانە دابڕێژن بۆ بەڕێوەبردنی ئەو سەرچاوەی ئاوانەی هەیانە، هەربۆیە بەڕێوەبردنێكی ژیرانەی ئاو لەمڕۆدا گرەنتی زامنكردنی ئایندەیە، لەهەمبەر پارێزگاریكردن‌و فەراهەمكردنی ئەو سامانی ئاوەی، سروشت بەخشیویەتی.
ئێستا با بگەڕێینەوە بۆ كوردستان، وەك پێشتر ئاماژەی بۆ كرا، بارودۆخی سەرچاوە ئاویەكانمان لە ژێر مەترسی كەمبوونەوەو وشكبووندان، بەوپێیەی 49%ی سەرچاوەی روبارە سەرەكیەكانی هەرێم لە دەرەوەی سنورەوە دێن‌و هەریەكە لە وڵاتانی ئێران‌و توركیا چەندین بەنداوو پرۆژەی ئاودێریان لەسەر دروستكردووە، هەربۆیە بەردەوام بڕی ئەو ئاوانەی لە رووبارەكانەوە دەگاتە هەرێم لە كەمبوونەوەدان.
بەهۆی نەبوونی پلانێكی ستراتیژیەوە 80%ی رێژەی بەفرو باران بەفیڕۆ دەچن
هاوكات بەهۆی نەبوونی پلانێكی ستراتیژیەوە تایبەت بە ئیدارەدانی سەرچاوەكانی ئاو 80%ی رێژەی بەفرو باران بەفیڕۆ دەچن، ئەمە لەكاتێكدایە، ئاوی بەرهەمهاتوو لە هەرێمدا بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی رۆژانەی دانیشتوان 35% كورتدەهێنێت، واتە هەموو رۆژێك هەرێم پێویستی بە 325 هەزارو 400 مەتر سێجا ئاوی زیاتر هەیە بۆ پڕكدرنەوەی پێداویستیەكانی ناوخۆ. پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە حكومەتی هەرێم بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاوو فەراهەمكردنی بڕی پێویستی ئەو سامانە گرنگە، چیكردووە؟ ، بۆ ئەوەی رووبەڕووی ئەو قەیرانە مەترسیدارەی كەم ئاویی نەبێتەوە، كە هاتنی شتێكی حەتمیەو هەموو جیهان لە ئێستاوە خۆیانی بۆ ئامادە دەكەن؟!
لە كوردستاندا سێ بەنداوی سەرەكی هەیە، كە بەڕێوەبردنی لە ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمدایە، ئەوانیش بەنداوی دوكان لەسەر زێی بچوك، بەنداوی دەربەندیخان لەسەر روباری سیروان، بەنداوی دهۆك لەسەر چەمی دهۆك، بە هەرسێ بەنداوەكە توانای گلدانەوەی 11 ملیارو 440 ملیۆن مەتر سێجا ئاویان هەیە. ئەم سێ بەنداوە حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ئەنجامیداون، بەنداوی دوكان ساڵی 1958 دروستكرا لەسەردەمی پاشایەتیدا، بەنداوی دەربەندیخان ساڵی 1961 دروستكرا لەسەردەمی عەبدولسەلام عارف، بەنداوی دهۆك ساڵی 1982 دروستكرا لەسەردەمی سەدام حسێندا. بە واتایەكی دیكە كاتێك حكومەتی هەرێم دەسەڵاتی گرتوەتەدەست، لەمێژبووە هەرسێ بەنداوە ستراتیژیەكەی هەرێم دروستكرابوون. پرسیارەكە ئەوەیە، لەماوەی ٢٨ ساڵی رابردوودا حكومەتی هەرێم چەند بەنداوی دروستكردووە؟
بەپێی ئەو زانیاریانەی لە بەڕێوەبەرێتی گشتی بەنداوەكان‌و كۆگاكانی ئاو بوونیان هەیە، تائێستا ٨ بەنداو دروستكراون، كە دەچنە خانەی بەنداوە بچووكەكانەوە، بەڵام بەپێی زانیاریەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ‌و سەرچاوەكانی ئاو، لە هەرێمدا بەهۆی سروشتی تۆبۆگرافی كوردستان، نزیكەی 180 شوێنی گونجاو هەیە بۆ دروستكردنی بەنداوی بچوك‌و گەورەو مامناوەندی، كە هەندێكیان لەسەر رووبارە هەمیشەییەكان‌و هەندێكیشیان لەسەر ئەو ئاوانەن، كە وەرزین‌و تەنها لەكاتی بارانباریندا دەتوانرێت ئاویان لێ كۆبكرێتەوە.
كەواتە رێژەی دروستكردنی بەنداو لەبەرامبەر شوێنی گونجاو بۆ دروستكردنی بەنداو لە ماوەی حوكمڕانی پارتی و یەكێتیدا لە 0.3%بووه، ئەمە ئەگەر بەنداوە روخاوەكەی چەقچەق لە سلێمانی و بەنداوی سەرسول لە هەولێریشی لەگەڵدا حساب بكەین، كە یەكەمیان ساڵی ٢٠٠٥ و دووەمیان ساڵی ٢٠١٨ بە هۆی بارانبارینی زۆرەوە بەرگەیان نەگرت و رووخان.
لە ساڵی 2009دا حكومەتی هەرێم پلانێكی ستراتیژی بۆ پێشخستنی كەرتی كشتوكاڵی داڕشت، تیایدا بڕیاردرا هەتاوەكو ساڵی 2013، واتە لە ماوەی 5 ساڵدا، هەشت بەنداوی گەورەو 19 بەنداوی بچوك‌و مامناوەندی لە هەرێمی كوردستان دروست بكرێت، بەهەموویان دەكاتە 27 بەنداوی گەورەو مامناوەندی‌و بچووك، بە توانای گلدانەوەی 14 ملیارو 20 ملیۆن مەتر سێجا، هەروەها توانای بەراوكردنی 677 هەزار دۆنم زەوی.
بەپێی پلانەكەش، بەنداوەكان بەم شێوەیە بەسەر پارێزگاكانی هەرێمدا دابەشدەبن:
پارێزگای هەولێر: 3 بەنداوی گەورەو 8 بەنداوی بچوك و مامناوەندی
پارێزگای سلێمانی: 2 بەنداوی گەورەو 5 بەنداوی بچوك و مامناوەندی
پارێزگای دهۆك: 2 بەنداوی گەورەو 4 بەنداوی بچوك و مامناوەندی
ئیدارەی گەرمیان: 1 بەنداوی گەورەو 2 بەنداوی بچوك و مامناوەندی
بەڵام كارەساتەكە لەوەدایە كە دوای تێپەڕینی ١٠ ساڵ بەسەر ئەو پلانە ستراتیژیەدا لە كۆی ئەو ٢٧ بەنداوەی بڕیار بوو لە ماوەی ٥ ساڵدا دروست بكرێن تەنها توانراوە ٨ بەنداو دروست بكرێت، كە هیچیان ناچنە خانەی بەنداوی ستراتیژی گەورەو تەنانەت مامناوەندیشەوە چونكە بە هەر هەشت ئەو بەنداوەی لەسەردەمی حوكمڕانی حكومەتی هەرێمدا دروستكراون توانای گلدانەوەی ئاویان لە 87 ملیۆن و 47 هەزار مەتر سێجا تێپەڕ ناكات، بە واتایەكی دی توانای گلدانەوەی ئاو بە هەر هەشت بەنداوە نوێیەكە دەكاتە یەك لەسەر 113ی توانای گلدانەوەی ئاوی بەنداوی دووكان.
یەكێك لەو بەنداوە پێشنیاركراوانەی، كاریگەری زۆر گەورەی دەبێت، لەسەر سامانی ئاوی هەرێمی كوردستان، بریتیە لە بەنداوی بێخمە لەسەر رووباری زێی گەورە.
بەنداوی بێخمە ساڵی 1932 بیرۆكەی دروستكردنەكەی هاتوەتە كایەوە، ساڵی 1987 دەستكرا بە جێبەجێكردنی، تا ساڵی 1991 توانرا 34%ی پرۆژەكە تەواو بكرێت، بەڵام بەهۆی راپەڕینەوە كارەكانی پرۆژەكە وەستاو سەرجەم كەلوپەل‌و ئامێرەكانیشی لەلایەن بەرەی كوردستانیەوە دەستی بەسەرداگیرا، ساڵی 2003 بیرۆكەی دەستكردنەوە بە تەواوكردنی پرۆژەكە لەلایەن ئەمریكیەكانەوە خرایەڕوو، دواتر حكومەتی عێراقی ساڵی 2005 بڕی 5 ملیار دۆلاری بۆ تەرخانكرد بەمەبەستی تەواوكردنی پرۆژەكە.
بەڵام تائێستا نازانرێت ئەم پرۆژەیە بۆ تەواو ناكرێت، بەڵام بەپێی هەندێ سەرچاوەی رۆژنامەوانی، لەماوەی رابردوودا سەرۆكایەتی هەرێم پێی باش بووە ئەو پارەیەی لەیەك بەنداوی گەورەدا خەرجدەكرێت لە چەندان بەنداوی بچوك‌و مامناوەندیدا خەرج بكرێت.
ئێستا با بەراوردێك لە نێوان بەنداوی بێخمەو ئەو 27 بەنداوەدا بكەین، كە بڕیاربوو حكومەتی هەرێم لە پێنج ساڵدا دروستی بكات، كەوا زیاتر لە ١٠ ساڵ تێپەڕی‌و تەنها ٨ بەنداوی بچوكی دروستكردووە.
بە هەر 27 بەنداوە گەورەو بچوك‌و مامناوەندیەكەی، حكومەتی هەرێم دەبوو دروستی بكردنایە توانای گلدانەوەی 14 ملیارو 20 ملیۆن مەتر سێجا ئاوی هەیە. بەڵام بەنداوی بێخمە بە تەنها خۆی توانای گلدانەوەی 17 ملیار مەتر سێجا ئاوی هەیە، واتە 2 ملیارو 880 مەتر سێجا زیاتر.
بە هەر 27 بەنداوەكەی حكومەتی هەرێم، توانای بەراوكردنی 677 هەزار دۆنم زەویان دەبێت، بەتەنها بەنداوی بێخمە توانای بەراوكردنی زیاتر لە یەك ملیۆن دۆنم زەوی دەبێت.
بودجەی ئەنجامدانی بەنداوی بێخمە لەسەر بودجەی حكومەتی عێراقیە، بەڵام 27بەنداوەكەی دیكە لەسەر بودجەی حكومەتی هەرێمە.
سەرباری ئەوانەش، ئەو 27 بەنداوەی، حكومەتی هەرێم دەبوو دروستی بكات، لەبەرئەوەی قەبارەی گلدانەوەی ئاویان كەمە، ئەگەری بەرهەمهێنانی كارەبایان لێناكرێت، بەڵام بەنداوی بێخمە بە تەنها خۆی توانای بەرهەم هێنانی 1500 مێگاوات كارەبای دەبێت.
بەنداوی بێخمە بەنداوێكی ستراتیژی زۆر گرنگەو پسپۆڕە رۆژئاواییەكان ناویان لێناوە پرۆژەی گاپی عێراق، بەوپێیەی بڕێكی زۆر لە ئاوی زێی گەورەو لقەكانی كۆدەكاتەوەو توانای بەراوكردنی نزیكەی یەك ملیۆن دۆنم زەوی هەیە.
لە سەرەتادا بڕیاربوو قوڵی بەنداوەكە 600 مەتر بێت، كە دەیتوانی 17 ملیار مەتر سێجا ئاو گلبداتەوەو توانای بەرهەمهێنانی 1500 مێگاوات كارەبای هەبوو. ئەڵتەرناتیڤی دووەمی پرۆژەكە، بریتیە لەوەی قوڵی بەنداوەكە 550 مەتر بێت، كە دەتوانێت 8 ملیار مەتر سێجا ئاو گلبداتەوەو توانای بەرهەمهێنانی 840 مێگاوات كارەبای دەبوو.
رۆژی 23ی ئازاری 2002 بەبۆنەی رۆژی جیهانی ئاوەوە، نەتەوە یەكگرتووەكان راپۆرتێكی بڵاوكردەوەو تیایدا هەموو وڵاتانی جیهانی لە كەمبوونەوەی ئاوی سازگار لەسەر گۆی زەوی ئاگاداركردەوە، كە ساڵی 2030 زیاتر 47%ی دانیشتوانی گۆی زەوی رووبەڕووی كەمیی ئاوی خواردنەوە دەبنەوە. كەواتە حكومەتی هەرێم تەنها ١٠ ساڵی لەبەردەمدا ماوە ئامادەكاریی بۆ ئەو قۆناغە مەترسیدارە بكات، بەڵام ئایا هیچ گوێیەك ئەم راستیە مەترسیدارانە درك پێ دەكات ؟
ئه‌م بابه‌ته له رۆژنامه‌ی زه‌مه‌ن بڵاوبوه‌ته‌وه
ئاماده‌كردنی... رۆژنامه‌نوس فه‌رمان عه‌بدولره‌حمانه