04:52 - 26/06/2022
كورد بەهۆی حەسەن زیرەكەوە دەوڵەمەندترین نەتەوەیە لە میلۆدیدا
ئەو نه له قوتابخانه‌یه‌كدا پیتێكی خوێند و نە مامۆستایه‌ك پەلی گرت، لەهیچ ئەكادیمیایەكی هونەریدا ئاواز و مۆسیقای نەخوێندووە، بە پێچەوانەی هونەرمەندانی دیكه‌وه هەمیشە موزیكژەنەكان سوودیان لە كوردبوونی میلۆدییەكانی بینیوە، بەرچاوترین كاری حه‌سه‌ن زیره‌ك كۆكردنەوەی گەنجینه‌یەك له ئاواز و گۆرانی كوردییە، كە بە دەنگی ئەو وتراونەتەوە. حەسەن زیرەك بە دەنگ و گەرووی كوردانه‌وه توانی ناسنامەی كوردبوون ببەخشێتە سەرجەم گۆرانییەكانی، كە دەكرێت لە كۆلیژەكاندا كار و خوێندنەوەی ئەكادیمی لەسەر بكرێت .
حەسەن زیرەك (١٩٢١ - ١٩٧٢) لە شاری بۆكان هاتووه‌تە دنیاوە، یەكێكە لە بەناوبانگترین هونەرمەنده‌كانی كورد.
سیمایەكی دیاری حەسەن زیرەك ئه‌وه‌یه كه توانیویەتی زۆر وەستایانە ئاوازەكانی بێگانە بكوردێنێت، بۆ نمونە ئەگەر ئاوازێكی ئەرمەنی یان عەرەبی یان فارسی یان توركی یان ئازەری لە مێشكیدا بووبێت زۆر بە جوانی و بە سەلیقە جوانەكەی ئاوازەكەی گۆڕیوە و هۆنراوەی بۆ ئامادەكردووە و بەبەرگو مۆركێكی رەسەنی كوردانەوه ئاوازەكەی كورداندووە و وایكردووە ئەگەر یەكێك ویستبێتی بنەچەكەی بدۆزێتەوە بە زەحمەت بۆی دەركەوتبێت كە ئاوازێكی وەرگیراوە. بۆ نمونە گۆرانی ( غنی لی شوی شوی) یەكێكه لە گۆرانیە ناسراوەكانی ئوم كەلسوم خانمە هونەرمەندی ناسراوی عەرەب، حەسەن زیرەك ئاوازەكەی وەرگرتووە و بە كوردی گوتویەتی (بۆم بڵێ تۆزە تۆزە.. دەی ماڵێ بابم نەسرین) تامو بۆنێكی كوردانەی بەم گۆرانیە بەخشیوە.
هەروەها حەسەن زیرەك گۆرانیەكی عەرەبی بە ناوی (یا عزیز الروح)ی خانمە هونەرمەند (زهور حوسەین)ی بە ناوی گۆرانی (یا عەبابەیلێ ماڵ بەرزاوە) گوتووه‌ته‌وه، زیرەك ئەو ماوەیەی لە بەغدا بووە ئاشنای گۆرانی و مۆسیقای عەرەبی بووە، ئەم گۆرانیەی گوێ لێبوە و كاری لەهەست و سۆزی هونەریی كردووە.
فاتمە زەرگەری كێیە؟
ئەو كچەی گۆرانی ئازەریی لەگەڵ حەسەن زیرەك دەڵێت
لە شاری تەورێز و لە سەردەمی شادا، گۆرانیبێژێكی ئازەری بەناوی خانمی (زەڕگەری ) كۆنسێرتێكی دەبێت، حەسەن زیرەك بەهەڵكەوت دەچێتە ئەو شارە و ئەو كۆنسێرتە، هۆڵ پڕ دەبێت، زەڕگەری ئاهەنگێك بەناوی ( گولدر مەنی گولدر) پێشكەشی خەڵكەكە دەكات، كارەكە دەیگرێ و خەڵكەكە زۆری چەپڵە بۆ لێدەدەن و تكادەكەن ئەم گۆرانییە دووبارە بكاتەوە، خانم زەڕگەری دەڵێت (ئیزن بدەن دوای پشوویەك دێمەوە سەر سەكۆ) خانم زەڕگەری بەرەو هۆڵی حەسانەوە دەڕوات، حەسەن زیرەك بە جلوبەرگی كوردییەوە بەشوێنی دەكەوێت و لەبەردەمی دەچەقێت.
خانم زەڕگەری دەڵێت: فەرموو چ كارێكت هەیە ؟
حەسەن زیرەك: خانم دەمت خۆشبێ، دەمەوێت ئیزن بدەی كە هاتییەوە سەر سەكۆ ئەم ئاهەنگەت بە كوردی لەگەڵ بەڕێوەببەم.
خانم زەڕگەری: ئەم ئاهەنگەت لەكوێ بیستووە ؟
حەسەن زیرەك: تەنها لەتۆ و هەر ئەمڕۆ.
خانمی زەڕگەری: چۆن شتی وادەبێت؟ من لانی كەم مانگێكە مەشقی لەسەر دەكەم !
حەسەن زیرەك: (یەزد دوورە و گەز نێزیك)، پێدەچێت ئەو وەڵامەی زیرەك پەندێكی پێشنینان بێت و پێی گوتبێت (ئەوە عەرز و ئەوە گەز) دڵنیابووە لەخۆیی و ئەوەی نیشانداوە تاقیم بكەرەوە و دەتوانم لەگەڵتدا ئەو گۆرانیە بخوێنم، تۆ بەئازەری و منیش بە زمانە شیرینەكەی كوردی.
خانمی زەڕگەری: نمونەیەكم بۆ بڵێ !
حەسەن زیرەك یەك دوو بەندی بۆ دەڵێت و سەربەندەكەی دەكاتەوە ئازەری،
خانم زەڕگەری: تۆ كێی؟
حەسەن زیرەك: حەسەن زیرەك
خانمی زەڕگەری زۆری ڕێز و حورمەت دەگرێت و لەگەڵ خۆی دەیباتە سەر سەكۆی ئاهەنگ و تێر و تەسەل ئاهەنگەكە بە ئازەری و كوردی دەڵێن.
كە خەڵكەكە دەزانن ئەو كوردە حەسەن زیرەكە، هێندەی دیكه چەپڵەڕێزان دەكرێن، پاش یەك دوو ڕۆژ ئەو گۆرانیە دەكرێتە قەوانی گرامافۆن و بە تەواوی ئێراندا بڵاوده‌بێته‌وه، ئەو قەوانە یەكێك لە پڕفرۆشترین كارەكانی ئەو دوو گۆرانیبێژە بوو. هونەرمەند حەسەن زیرەك چەشنێك بلیمەتی تێدابووە.
گوێگرێكی باشی ئاواز و مۆسیقای ئازەری بووە
هونەرمەند حەسەن زیرەك گوێگرێكی باشی ئاواز و مۆسیقای ئازەری بووە. ئەگەر ئاوازێكی بەدڵ بوایە و خۆش بهاتایە بەرگوێی دەیكردە كوردی و بەشێوەیەك دەیگوت كە گوێت لێدەبێت وادەزانی گۆرانیەكی فۆلكلۆری كوردییە، لەبەرئەوەی خۆی شاعیر بوو، شیعری گونجاوی دادەنا و بە مۆركێكی كوردانەوە دەیخوێند.
حەسەن زیرەك گۆرانیەكی ئەو خانمە هونەرمەندە ئازەریه‌ی كورداندووە، گۆرانیەكه بە ناوی (نیە ئاغڵامیسان) لە رادیۆی تەورێز تۆماركراوە، حەسەن زیرەك گۆرانیەكی كردووە بە كوردی بەناوی (پێم بڵێ مەزەدار) و بە هاوكاری تیپی مۆسیقای رادیۆی كرماشان و موزیكژەنی لێهاتوو (موجتەبای میرزادە) تۆماری كردووە.
بە گۆرانیەكی (كوردی- ئازەری) ناوبانگی زیاتربوو
حەسەن زیرەك گۆرانی فارسی و توركیشی گوتووە، لەم جۆرە گۆرانییانەدا زیرەك شیعری كوردی تێكەڵاوكردوون. یەكێك لەو گۆرانیە خۆشانە كە بە زمانی ئازەری گوتویەتی گۆرانییەكە بە ناوی "گڵدر". حەسەن زیرەك بە شێوەی (دوێت) و بە هاوبەشی لەگەڵ ئەو كچە گۆرانیبێژەدا گۆرانیەكە دەڵێن، (گلدور مەنی گلدور – حەسەنیش بەكوردی بۆی دەستێنێتەوە، پێبكەنە بابتبینم...).
لە مێژووی هونەر و مۆسیقای كوردیدا ئەم گۆرانیەی حەسەن زیرەك كارێكی نوێیە، چونكە گۆرانی هاوبەشی نێوان دوو گۆرانیبێژی كورد و ئازەرییە. ئەم گۆرانیە لەسەردەمی خۆیدا لەلایەن گوێگران و دۆستانی هونەرەوە پێشوازی باشی لێكراوە و ناسراوترین گۆرانی ئەو ساڵە بووە.
هونەرمەند ئەنوەر قەرەداغی بەم شێوەیە باس لەتوانای هونەریی زیرەك دەكات و دەڵێت "بەڕاستی زوو شتی وەرئەگرت، شتێك كە لەیادمە و زۆر سەرنج ڕاكێش بوو بەلامەوه ئەوەبوو لە ماڵی شەوكەت رەشید دانیشتبوین، مۆسیقامان لێئەدا، عەزفەكەی منی زۆر پێخۆش بوو، زۆرجار ئەیوت كە سەیری پەنجەكانت ئەكەم میرزادەم دێتەوەبیر".
ئەو هونەرمەندە موزیكژەنە كە لەچەندین ئاهەنگدا كەمانی بۆ حەسەن زیرەك ژەنیوە، بیرەوەرییەكی زیرەك دەگێرێتەوە كە لەساڵانی كۆتایی شەستەكاندا سەردانی سلێمانی كردبوو، دەڵێت "لەماڵێكدا دانیشتبووین، ئەندامانی تیپی مۆسیقای مەولەوی مۆسیقامان لێئەدا، گوتی فەترەیەك ئیسراحەت دەكەم، ئێمە مۆسیقایەكمان لێدا مۆسیقاكە ئەرمەنی بوو، مۆسیقای ئەوەی ئەمڕۆ پێ دەڵێن (ئۆخەی ئۆخەی لەو باڵایە).
لەپڕ حەسەن زیرەك ملی بەرزكردەوە، گوتی توخوا كاك ئەنوەر ئەوە لێدەنەوە، گوتم بۆچی؟ گوتی تۆ لێیدەوە و هەقت نەبێ، منیش دندنەیەك ئەكەم لەگەڵتان. دەستمانكرد بە مۆسیقا لێدان، یەكسەر دەستی پێكرد ئۆخەی ئۆخەی لەو باڵایە. كەلیمات و وشەكانی یەكسەر بۆهات)، كە گوێی لێ دەگریت وادەزانیت ئاوازێكی كوردییە.
ئەنوەر قەرەداغی دەڵێت "یەكێك لە قابلیەتە جوانەكانی ئەوەبوو، ئەگەرچی ڕەنگبێ زۆر گۆرانی ئازەری گوتبێ، بەڵام تەواو كورداندویەتی. بە مۆركی كوردی وتویەتی".
ئاوازدانەر بووە و شیعری لەناكاو و راستەوخۆی بۆهاتووە
یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی حەسەن زیرەك پشتبەستنه بە گۆرانی فۆلكلۆریی. لە هەموو كۆڕ و كۆبونەوەیەكدا ویستبێتی یان نا، كەی داوای گوتنی گۆرانیان لێكردبێت دڵی كەسی نەشكاندووە و بێ ماندووبوون گۆرانی گوتووە، ئەمەش بۆخۆی راهێنانێكی دەنگی باشە و سوودی لەم ئەزموونانە بینیوە. ئەمەش بووه‌تە پاشخانێكی گرنگ بۆ دەنگ و سەدای و هه‌رچییه‌كی ویستبێت بە ئاسانی لەڕێی ئاوازەكانەوە وێنای كردووە.
حەسەن لەگەڵ ئەوەی نەخوێندەوار بوو زۆربەی زۆری زانیارییەكانی گشتی و خۆرسك و وەرگیراوی ژیانی كۆمەڵی كوردەوارین، نەك ناوەند و دامەزراوه‌یه‌كی ئەكادیمی، لەگەڵ ئەمەشدا حەسەن تەنها گۆرانیبێژ نەبوو، بەڵكو شاعیرێكی باشیش بووە و زاناو بلیمەت بووە لە بەند داڕشتندا، ئەویش بە حوكمی ئەوەی شاعیر بووه و لە ئاهەنگی زەماوەند و هەڵپەڕكێدا بەشداریی كردووە. واتە بۆ بەند و وشە و هۆنراوە پەكی نەكەوتووە.
سیمایەكی تری حەسەن زیرەك ئه‌وه‌یه لەگەڵ هەموو ئەو گرووپ و كۆڕانەی بەشداریی لەگەڵدا كردوون دەنگی گونجاندووە، واتە لەگەڵ (رادیۆكان هەر لە رادیۆی كوردی بەغدا و كەركوك و رادیۆی تاران و رادیۆی كرماشان، یان كۆڕ وكۆبوونه‌وه‌كان و كارەكانی لەگەڵ تیپی مۆسیقای مەولەوی، یاخود بەتەنهاش) گۆرانی چڕیوە و كاری خۆی كردووە. دەگمەن دەبینین هەڵەیەك بكات یاخود لە ریتم دەربچێت یان نەشازێك بكات.
حەسەن زیرەك ئەگەرچی لەبەر بارودۆخی ئەستەمی ژیان لە خوێندن بێبەش بوو، بەڵام توانایه‌كی بێ وێنەی لە هۆنینه‌وه‌ی شیعری كوردی و دانانی مۆسیقای كوردیدا هەبوو. ئەو توانایە لەگەڵ دەنگه بێ وێنەكه‌یدا بوونە هۆی ئەوەی گۆرانیەكانی حەسەن زیرەك لە سەرانسەری كوردستان ببنە خۆشەویستی خەڵك و ناسنامەی هونەری گۆرانی فۆلكلۆری كوردی.
حەسەن زیرەك، وانه‌ی مۆسیقای نەخوێندبوو، بەڵام بە سروشت مۆسیقازان بوو، گوێچكەی مۆسیقای بەهێزبوو، كە لە ئاهەنگەكانیدا موزیكژەنەكان نەشازێكیان بكردایە دەیزانی.
جوانترین گۆرانیەكانی حەسەن زیرەك له ڕادیۆی كرماشان تۆماركراون، تام و بۆیەكی كوردانەیان هەیە، به بیستنی موزیكەكەی هەست دەكەیت ئاوازێكی رەسەنی كوردییە. ئەڵبەت حەسەن زیرەك بەرلەوەی بێتە ڕادیۆی كرماشان، لە تاران كۆمەڵێك كاری كردبوو، بەڵام ئەو ئۆركێسترایەی كاری لەگەڵ كردبوو دابەشكردنەكەی سەد لەسەد فارسی بوو. لەڕووی ئۆركێستراوە باشبوون، بەڵام لەڕووی تام و چێژی كوردیەوە ناگەنە ئەو كارانەی لە كرماشان بۆی تۆماركراون
كێ بوون ئەوانەی مۆسیقایان بۆ گۆرانیەكانی زیرەك لێداوە؟
حەسەن زیرەك لە نێوان ساڵانی ١٩٦٢ تا ١٩٦٤ لە ڕادیۆی كرماشان كاری كردووە. لەو ماوەیه‌دا لەگەڵ موزیكژه‌نه گه‌وره‌كانی ئەو سەردەمەدا وەك، موجتەبای میرزادە كه ڤیۆلۆنی دەژەنی، محەمەد عەبدولسەمدی ژەنیاری كلارنێت (قەرە نەی) و سەپەرشتیاری گروپی مۆسیقای ڕادیۆی كرماشان بوو، ئەكبەر ئێزدی سەنتورژەن و بەهمەن پوولەكی زەڕبی لێداوە، ئەو هاوكارییانه بوونە هۆی خوڵقاندنی كۆمه‌ڵێك به‌رهه‌م كە وەك شاكارەكانی مۆسیقای ئەو سەردەمە له یادگاریدا ماون.
بەشێك لە گۆرانییەكانی (مریەم بۆكانی، گەوهەرێ، ناڵەشكێنێ، دیسان شەو هات، كیژان دەچنە مێرگۆڵان، خاڵۆی ڕێبوار، وەك قومری، لۆركێ، نەورۆز، كەتانە، هەی نار، كابوكێ، لەیلا، كرماشان شاری شیرین، ئەمان دوكتۆر، بۆچ منت ناوێ، هۆ لەیلی، ماڵی بابم نەسرین، كەویار، ئەسمەرهتد..)
زیرەك زیاتر لە هەزار گۆرانی تۆماركراوی هەیە، بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان گۆرانیەكانی زیرەك خۆیان لە زیاتر له هەزار و 500 گۆرانی دەده‌ن، بەڵام بەشێكیان تۆمارنەكراون، یان هێشتا بڵاونەكراونەتەوە و لە ماڵاندا ماونەتەوە.
حه‌سه‌ن زیره‌ك توانیویەتی دەمودەست شیعری زۆر جوان بڵێت و مەبەستەكانی پێدەرببڕێت و ئاوازیشیان بۆ دابنێت، دیارە لە شیعری شاعیرانیش كەڵكی وەرگرتووە، "نالی، وەفایی، سەید كامیل، گۆران، هەردی، كوردی، هێمن، پیرەمێرد و تاهیربەگی جاف" لەو شاعیرانەن كە زیرەك شیعرەكانیانی كردووه بە گۆرانی، بەڵام لەبەرئەوەی نەخوێندەواربووە زۆر جار كه وشەیەك یان پیتێكی بیرنەماوە دەستكاری شیعرەكەی كردووە، بەو حاڵەش كە شیعرێكی كردووە بە گۆرانی ڕوحی به‌به‌ر‌داكردووه.
حەسەن زیرەك لەگەڵ زۆر گۆرانیبێژانی كورد گۆرانی گوتووە بۆ نمونه دەتوانین (محەمەدی ماملێ، مەلا حوسێن عەبدوڵازادە، ئەحمەد شەماڵ، سەید محەمەد سەفایی، نەسرین شێروان، فاتمەی زەرگەڕی ناسراو بە ژاڵە) ئاماژە پێ بدەین.
حەسەن زیرەك: "هونەر لە نێو كورد دا قەدری نەما"
حەسەن زیرەك پێیوابووە كوردبوون گیروگرفتی سەر ڕێگای هونەرەكەیەتی، بۆخۆی لەوبارەیه‌وە بە دڵشكاوی دەڵێت: هونەر لە نێو كورد دا قەدری نەما، هونەر بۆ من بەهرەیەكی نەدا، هونەر بۆ من كارێكی نەكرد كە بە شوێنیدا بچم ،چوون كوردم و بە زمانی كوردی قسە دەكەم.
ئەوانەی لەنزیكەوە زیرەكیان ناسیوە و ئاگاداری ژیانی ئەو هونەرمەندە بوون، باسی ئەوە دەكەن زۆرجار فارسەكان داوایان لە زیرەك كردووە بە سەبكی فارسی و بە فارسی گۆرانی بڵێت، كەچی زیرەك ئەمەی نەكردووە، چونكە عاشقی كوردستان و گۆرانی و مۆسیقای كوردی بووە و هەوڵیداوە لەڕێی هونەرەوە خزمەتی نەتەوەكەی بكات.
هونەرمەند مەزهەری خاله‌قی دەڵێت: "كورد بەهۆی حەسەن زیرەكەوە خاوەنی زیاتر لە 100 میلۆدیە و دەوڵەمەندترین نەتەوەیە لە میلۆدیدا".
سەرچاوە:
1- حەسەن زیرەك و هەندێك لە بەسەرهاتەكانی: میرزا كەریم خۆشناو
2- رەهەندەكانی حەسەن زیرەك: عادل محەمەد كەریم
3- گۆڤاری ڕامان: ژمارە (252) رۆژی بڵاوبوونەوەی 5/5/2018
4- بەرنامەیەكی دۆكیومێنتاری كەناڵی كوردسات لەسەر حەسەن زیرەك