سەڵاحەدینی ئەیوبی لەدادگایی ناسیۆنالیستەكان‌

پەیسەر

ئومێد نەجم

سەلاحەدینی ئەیوبی كە وەك پاڵەوانێكی نموونەیی لە ئەدەبی ئەوروپای سەدەكانی ناوەڕاستدا وێناكراو. بەشێك لە نوسەران ڕەخنەی توند لە سەڵاحەدین دەگرن كە گوایە هەستی نەتەوەیی لاواز بووە و وەكو كوردێك بیری لەوە نەكردووەتەوە لەوكاتەدا دەوڵەتێكی كوردی دروست بكات، یان "ئەو هیچی بۆ كورد نەكردووە و تەنها بۆ ئیسلام هەوڵی داوە" یان "سەلاحەدین خزمەتكارێكی عەرەب بووە و هیچی بۆ كورد نەكردووە".

 

كێشەكەی سەلاحەدینی ئەیوبی لەوەدایە كە قوربانیی تەنها ئەو دوو ئاڕاستە فكریە نیە بەڵكو فاتیمی-شیعیەكان لەبەر ئەوەی سەلاحەدین دەوڵەتەكەی ڕوخاندن بە كابرایەكی دڕندە لە قەڵەمی دەدەن و لەولاشەوە عەرەبی سونەی ناسیوناڵیست، لەبەر مەزنی ئەو سەركردە كوردە جیهانیە خۆی كردووە بە خاوەنی و ئەیەوێت بەرگێكی عەرەبیی بكاتە بەری بەو سەركردە مەزنە كوردییە دەڵێن (قائد عربی مسلم)، پێیان شەرم بوو میسرو فەڵەستین و سەرجەم شوێنەكانی تر بەدەستی سەركردەیەكی كوردی موسڵمان كە عەرەب نەبێت ڕزگار بكرێت.

 

هیچ سەكردەیەك لە جیهاندا هێندەی سەلاحەدینی ئەیوبی (١١٣٨-١١٩٣ ز) لەلایەن دوژمنانیەوە ڕێزنەگیراوە و دەتوانرێت حاڵەتی سەلاحەدین وەك شتێكی دەگمەن لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەژمار بكرێت. لە ناو هەموو سەركردە ڕۆژهەڵاتیەكاندا سەلاحەدین گەورەترین ڕێزگیراوە لەلایەن ئەوروپیەكانەوە  بە مەرجێك ئەم سەركردەیە لە سەردەمێكی توندڕەویی ئاینیی ئەوروپادا دژی خەڵكە ئاینییە كریستیانە ئەوروپیەكان شەڕی كردووە و هەزاران سەربازی كریستیان لە شەڕ دژی سەلاحەدین كوژراون، سەرەڕای ئەوە ڕوخسارێكی سەیری ئەرێنی بۆ سەلاحەدین لە ئەدەبی ئەوروپیدا دروستكراوە كە مایەی سەرسوڕمانە؟

 

ئەوەی كە ڕوونە، سەڵاحەدینی ئەیوبی سەكردەیەكی مێژوویی كوردە و لە ئاستی جیهاندا ناسراوە بە زیرەكی و دادوەری و ئازایی و پاڵەوانی. 

 

ئەم پیاوە چیی كرد بۆ ئەوەی لە گشت ئەو مەلیك و سەركردانەی ماوەی دوو سەدە ململانێیان لەگەڵ (خاچپەرستەكان)كرد، بەناوبانگتر بێت؟ بۆچی سەڵاحەدین ئەو ناو و ناوبانگەی دەكرد، نەك تەنیا لە بازنەی ڕۆژهەڵاتی ئیسلامیدا، بگرە لە بازنەی مێژووی كریستیانی ڕۆژئاوا و هەموو شەڕەكانی خاچپەرستیدا؟ تەنانەت ناوبانگی ئەو كاری كردە سەر درەوشاوەیی ناوی دوژمنە خاچپەرستە بەناوبانگەكەی _ریچاردی شێردڵ- مەلیكی ئینگلتەرا و سەركردەی بەناوبانگترین هەڵمەتی خاچپەرستان (هەڵمەتی سێیەم) چونكە سەڵاحەدین لەداڕشتنی كەسایەتی ئەو مەلیكە دەستی هەبوو. ڕیچارد لەبەرئەوەی بەرامبەر سەڵاحەدین شەڕی كرد ناوبانگی دەركرد، نەك لەبەر ئەوەی عەكای گرت و كوشتارگەیەكی نامەردانەی بۆ موسڵمانانی ئەم شارە داخست. جا ئەم سەڵاحەدینە كێیە؟

 

 

 

شوێنی لەدایكبوونی

 

سەڵاحەدین لە كات و شوێنی گونجاودا دەركەوت تاوەكو توانی ئەو پلەو پایە گرنگە بە دەست بێنێت، ئەم پیاوە لە تكریت لەدایكبووە بەڵام بنەچەی خێزانەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ ناوچەیەك كە ئەمڕۆ دەكەوێتە ناو ئەرمینیا و بە دوین/دڤین ناسراوە كە لە ڕابردوودا هەندێك جار بەشێك لە ئەرمینیا و هەندێك جاری تر بەشێك لە ئازەربایجان بووە و وڵاتی كوردان بووە.

 

تكریت كە لێی لەدایكبووە بەشێكی باشی خەڵكەكەی كورد بووە، شام درێژكراوەی وڵاتی كورد بووە و لە میسردا لە پێش ئیسلامدا كورد ڕۆڵی هەبووە.

 

زانای كورد، ئیبن خەلەكان (خەلەكانی) كە لە سەدەی سیانزەی زاینیدا ژیاوە، سەبارەت بە ڕەچەڵەكی سەڵاحەدین دەڵێت "مێژوونوسان ڕێكەوتوون لەسەر ئەوەی كە باوك و كەسوكاری خەڵكی (دوین) ن، كە شارۆچكەیەكە لە كۆتایی ئازەربایجاندا لە لای ئاران و وڵاتی كەرەجە و ئەوان كوردی ڕەوادین. ڕەوادیەكان تیرەیەكن لە هەزەبانیەكان كە خێڵێكی گەورەی كوردن. پیاوێكی زانای خەڵكی دوین پێی گوتم لە نزیك دوین گوندێك هەیە پێی دەڵێن ئەجدانقان و هەموو خەڵكەكەی كوردی ڕەوادین" .

 

زانای كورد ئیبن خەلەكان (١٢١١-١٢٨٢ز)  كە نزیكی هەژدە ساڵ دوای سەلاحەدین لەدایكبووە، بنەچەی ماڵی سەلاحەدین بۆ شوێنێك لە وڵاتی ئازەربایجان گەڕاندۆتەوە بە ناوی دوین و دەڵێت لە تیرەی كوردی ڕەوەندی- ڕەوادیین كە سەر بە هۆزی گەورەی هەزەبانی كوردن.

 

گۆڕی سەڵاحەدین لە دیمەشق، لەسەر ئەو تابلۆیەی وێنەكەی تێدایە نووسراوە لە بنەماڵەیەكی كوردە و بەعسی سوریاش نەیتوانیوە نكۆڵی لەوە بكات.

 

سەڵاحەدینێك كە بنەماڵەكەی لە كوردستانەوە باریانكرد، لە تاوی كێشە نانەوەی هاونەتەوەكانی خۆیان بوو، بەڵام دوایی بووە هۆی ئەوەی زۆربەی كوردی كوردستانی گەورە شوێنی بكەون و، ببنە جەنگاوەری و چەندین قەڵای لەدووری سەدان و هەزاران كیلۆمەتر لەم نیشتیمانەوە بۆ دابمەزرێنن، ئەوكات كوردستان پێویستی بەدەوڵەت نەبوو، هەموو میرەكان خزم و دۆستی بوون و نەك دەسەڵات، بەڵكو پارە و سكەشیان لێ دەدا. سەڵاحەدین لە ناو گەڕەكە كوردنشینەكەی موسڵ و لە مزگەوتی نوری (حەدبا) دەرسی خوێند، هەیبەت سوڵتان(یان راستتر رەبیعە خاتوون)ی خوشكی خێزانی سوڵتان موزەفەربوو كە لە موسڵەوە تا باخەكانی هەورامانی لە بن دەستبوو. 

 

كوردبوون و هەستی كوردایەتی سەڵاحەدین

 

سەڵاحەدین خۆشی و باوك و باپیریشی هەر بە كوردی قسەیان كردووە، نەك هەر بە كوردی قسەیان كردووە بەڵكو لەدانیشتنی شەوان و كۆبوونەوەی كۆمەڵایەتیاندا گوێیان لە گۆرانی كوردی گرتووە، كابرایەكی ئەرمەنی نزیكی حەوتسەد ساڵ پێش لەدایكبوونی سەڵاحەدین باسی هەمان ئەو ناوچەیە دەكات كە سەڵاحەدینی تێدا لەدایكبووە، لەوێ دا دەڵێت: خەڵكەكە لێرەدا وەكو حەكایەت مێژوو و بنەماڵەی خۆیان دەگێڕنەوەو باسی ئەژدەهاكی پادشای مید دەكەن و خۆیان بە بەرەوی ئەو دادەنێن.

 

 تەنانەت لەفەڕەنسا یەكێك لە خێزانە زۆر لۆردو دەوڵەمەندو خانەدانەكانی ئەو وڵاتە هەتا نزیكی ساڵی ١٧٣٠ لە هەر بەرەیەكیاندا، دەبووایە منداڵێكیان ناوی سەڵاحەدین بووایە جگە لەو ڕەچەڵەكە كوردیەی سەڵاحەدین، دەوروبەری ئەو سەركردە كوردە زۆرینەیان كورد بوون و بە دڵنیایی لە نێوان خۆیاندا بە زمانی كوردی قسەیان كردووە. كەسێكی وەك شێخ عیسای هەكاری كە كەسایەتیەكی ئاینی و سەربازی و دیپلۆماسی بووە و لە سەرەتای دەسەڵات وەرگرتنیدا سەلاحەین زۆر متمانەی پێ كردووە. 

 

مرۆڤ كە سەیری پێكهاتەی سوپاكەی سەلاحەدین و سەركردە گەورەكانی دەوڵەتەكەی دەكات، بۆی دەردەكەوێت كە كورد چ ڕۆڵێكی هەبووە و تەنانەت كێبڕكێی هەبووە لە ناو سوپاكەیدا لە نێوان وكورد و توركەكاندا. بۆ نموونە ئەبو هیجای هەزەبانی هەولێری مێژوونووس كە یەكێك لە سەركردەكانی بووە و حوكمڕانی شاری ئۆرشەلیم/قودس بووە لە كاتی جەنگەكاندا لە نامەیەكدا كە دەینێرێت بۆ سەلاحەدین دەڵێت "یەكێك لە بنەماڵەی خۆت بنێرە كە بتوانین لەدەوری كۆببینەوە، دەنا نە كورد بڕوای بە تورك هەیە نە تورك بە كورد". چەندین كەسایەتی سەربازیی، ئاینی، مۆسیقاژەن، شاعیر.. ی كورد بەشێكی گرنگی دەوڵەتەكەی سەلاحەدینیان پێكهێناوە و لە هەندێك لە ووتەكانیاندا كورد بوون ڕۆڵێكی گرنگی هەبووە.

 

سەڵاحەدین و دەوڵەتەكەی ڕۆڵی گەورەیان هەبووە لە فراوانبوونی دەسەڵات و كاریگەری فەرهەنگی كوردیدا. سەڵاحەدینی ئەییووبیش هەر سەر بەو فەرهەنگە بووە. زۆربەی خەڵكی مۆسیقاژەن لەگەڵیان كورد بوون، بەڵگە هەیە كەكەسێكی مۆسیقاژەن لای برازای سەڵاحەدین بووەو لە هەولێرەوە لەگەڵ خۆیدا بردوویەتی.

"با دەسەڵات لە دەست كورد دەرنەچێ و بچێتە دەست توركەكان"

 

سەڵاحەدین پیاوێكی كوردبووەو دەركی بە كوردبوونی خۆی كردووە. مەجلیسی هەیە ئەو كاتەی كە دادەنیشن لە كاتی ئەوەی كە ویستوویەتی ببێت بە دەسەڵاتدارو سوڵتان، میرە كوردەكان زۆربەی ڕازی نین و داوای پشك و سوڵتەی خۆیان دەكەن، ئەو كاتە سەڵاحەدین زۆر گەنجیش دەبێت و ڕێكەوت و هەلومەرجی بۆ ڕێك دەكەوێ، دەستەڕاستی سەڵاحەدین كابرایەكە ناوی (شێخ عیسای هەكاری)یە، دەینێرێ بۆلای میرە كوردەكان و هەریەكەو پلەیەكی دەداتێ و ڕازیان دەكات.  

 

ئیبن خەلەكان لە ئاماژە بە هەوڵی سەڵاحەدین بۆ وەرگرتنی دەسەڵات و ڕازی كردنی میرە كوردەكاندا باس لەوە دەكات كە سەلاحەین شێخ عیسای هەكاری ناردووە بۆ لای میرەكان دواتر دەگاتە سەر "خاڵی"ی سەڵاحەدین دەڵێ: یاروقی سەڵاحەدین خوشكەزای تۆیەو ڕازیبە بەم پلەیەو مەبە بەڕێگر لە بەردەمی دا، بەم دەقە پێی دەڵێت: "گەر دەسەڵات لە دەست كورد دەرچێت، دەكەوێتە دەست تورك". ئەمە قسەی (شێخ عیسای هەكارییە)، ئەمانە دانیشتوون بەم شێوەیە بیریان كردۆتەوە كە دەسەڵات لەدەست خۆیاندا وەك كورد بمێنێت.

 

كوردێك لە لوتكەی ناوبانگدا و پێناخۆشبوونی ئەوان
هەڵوێستی دەوڵەتی عەباسی بەرامبەر بە سەڵاحەدین

 

چونكە صەڵاحەدین سەركردەیەكی ئازاو لێهاتوو بوو و لە میسردادەسەڵاتی گرتبووە دەست لە هەموو لایەكەوە هەر لە دەوڵەتی عەباسییەوە  تاوەكو فەرمانڕەوای موسڵ نورەدین زەنگی یش بەردەوام لە حەسوودیدا بوون بۆ ئەوەی دووچاری شكستی بكەن و ڕقیان لێی بوە، چۆن ڕقیان لێی نابێت. هەندێ: لە مێژوونووسان دەڵێن: لە شاری مەككەو مەدینە كاتێك وتاری جومعەدا دوعا دەكرا بۆ سەركردە و ئەمیرەكان، وتاربێژەكە دەیوت(الله وفق الامیر) مەبەستی ئەمیرەكەی (مەككەو مەدینە) بوو، خەڵكەكەی بەهێواشی دەیانگوت (ئامین) واتا بە دەنگێكی نزم، ئنجا دەیگوت (الله وفق خلیفە العباسی) هەر بەو شێوەیە هەر بەو شێوەیە ئامین دەكرا، بەڵام هەر كە دەیگوت (الله وفق مجاهد صلاح الدین یوسف بن ایوب) خەڵكەكە هەمووی بەجارێ  بەدەنگێ:ی بەرز دەیانگوت ئامین. ئەم هەواڵانە كاتێ دەگەیشتە خەلیفەی عەباسی پێ ناخۆشبوو، دەیگوت باشە كابرایەكی كورد چییە ئەم هەموو خەڵكە بە دەنگی بەرز (ئامین)ی بۆ دەكەن؟.

 

توركەكانیش هەوڵیان داوە بیكەن بە تورك

 

رۆژنامەی تێگەیشتنی راستی كە ئینگلیزەكان لەماوەی پروپاگەندەی جەنگی جیهانی یەكەم بڵاویان دەكرد، دەڵێ: "تورك بەوە نەوەستان زیندووەكان بكەن تورك، بەڵكو خەریكن مردووەكانیش دەكەنە تورك".

بە هەمان شێوە بە گشتی سەرچاوە عەرەبیەكانیش لە ڕوانگەیەكی ناسیۆناڵیستی عەرەبیەوە ژیانی دەخوێننەوە و ئەگەر هەندێكیان تۆزێك ڕەحم لە دڵیاندا بێت دەڵێن لە خێزاێكی كورد بووە.

بەڵام دەیان كتێب و دەقی ئەدەبی لە فەرەنسا و بەزمانی فەڕەنسی لە سەر كەسایەتی سەڵاحەدین نووسراون و زۆربەیان وەك یەكێك لە هەرەبەناوبانگترین و خانەدانترین و ئازاترین كەسایەتی و جەنگاوەری سەدەی ١٢ی زاینی دایدەنێن و لەپاڵ سەڵاحەدیندا ئاماژە بەكوردەكان و هاوكاری كوردەكان دەكەن لەسەركەوتنەكانیدا.

كێ غەدری لە سەڵاحەدین كردوە؟

لە نێو كورددا ماوەی سەدەیەكە بەناوی هەستی نەتەوایەتییەوە هەوڵدەدرێت كەسایەتی سەڵاحەدینی ئەیوبی كوردی لە دڵی گەنجان و لاوانی ئەم نیشتیمانەدا دەربهێندرێت و لە جێی خۆشەویستی رقیان لێی ببێتەوە. و دەڵێن "دەوڵەتی بۆ كورد دروست نەكردووە"، "جاشی عەرەب بووە،" سەلەفییەكان پێی دەڵێن "سۆفی بووە و باوەڕی بە خورافە و شێخایەتی و تەریقەت هەبووە،" شیعەكان رقیان لێیەتی چونكە "كوردە و دەوڵەتی فاتمی" گەندەڵی شیعەكانی لە میسر رووخاندووە.

 

 

ئەگەر ئێمە هەموومان بەم بیرو حاڵەی ئێستامانەوە لەو سەردەمەی سەڵاحەدین بژیاینایە و سكەی زێڕی ئەم سوڵتانە كوردەمان لە هەولێر و ماردین و دیاربەكرو سنجار ببینیایە و وڵاتی كوردان بەو شێویە ئازاد و سەربەخۆ بوایە ئایا دە هێندەی سەركردەكانی ئێستا زیاتر پێی دڵخۆش نەدەبووین؟

 

سەڵاحەدینی ئەییوبی كەسایەتییەكە كە زۆر ستەمی لێكراوە، ئەو چوار كۆمەڵەی كە ستەم لە سەڵاحەدینی ئەیووبی دەكەن ئەمانە هیچیان هەوڵیان نەداوە سەڵاحەدین بناسن، ئەم چوار چینە نایانەوێ بزانن سەڵاحەدین كێ بووەو چی كردووە؟  لە دەرەوەی بیرو بۆچوونی خۆیاندا،  ئەمانەن:

یەكەم: ناسیۆنالیستی كورد، دووەم: ئیسلامیی كورد، سێیەم: قەومیی عەرەب، چوارەم: فاتیمی شیعی.

سەڵاحەدینی ئەیوبی لەدادگایی ناسیۆنالیستەكان

 

ناسیۆنالیستی كوردی دەیەوێ بزانێ سەڵاحەدین ئاڵایەكی كوردی بەرز كردۆتەوە لە جەنگ و سوپاكەیدا یا نا؟ ئەگەر بەرزی نەكردبێتەوە ئیتر ڕەفزی دەكات و قبووڵی ناكات. وا دەزانێ ئیتر ناوەكەت عەرەبی بوو لە نەتەوەكەی خۆی دایدەبڕێت. ڕاستە جۆرێك لە هەستی نەتەوایەتی هەبووە، وەك لە حاڵەتی سەڵاحەدیندا لە سەرەوە ئاماژەی پێكرا، بەڵام دەوڵەت و ناسیوناڵیزم بەم مانایەی ئەمڕۆ شتێكی نوێیە و ناتوانرێت چاوەڕوان بكرێت سەڵاحەدین لە سەدەی دوانزەی زاینیدا هاوشێوەی ئەمڕۆ بیری كردبێتەوە.

ئەو كەسانە لەبارەی سەڵاحەدینەوە ئاوا بیردەكەنەوە  بەم تێڕوانینە ناسیۆنالیستانەیە دیارە دەیانەوێت دادگایی سەردەمێك بكەن كە هەموو ناكۆكی و ڕووبەڕووبونەوەكان لەڕووی ئاینی و دینەوە بووە.

ئیسلامیی كوردیش دەیەوێ بڵێ سەڵاحەدین هیچی بۆ كورد نەكردووەو هەمووی لە چوارچێوەی ئیسلامدا تێكۆشاوە، ئەمەش بەهەمان شێوە ڕاست نییە. 

فاتیمی شیعیش لەبەر ئەوەی كە سەڵاحەدین دەوڵەتەكەی تێك و پێك داوە بۆیە ڕقی لێیەتی، جا سەڵاحەدین هاتووە كوردێكی شافیعی هێناوەو قازییە فاتمییەكانی لابردووە لەوڵاتدا، بۆیە ئەمان داخێكی مێژووییان لە دڵدایە، ئەویش دەیەوێ ئەو داخە بە سەڵاحەدین بڕێژێ و نایەوێ سەڵاحەدین بناسێ. 

قەومییەتی عەرەبیش دەیەوێ ئەم كەسایەتییە مەزنە كوردە بكات بە هی خۆی و بەو جۆرە سەڵاحەدینمان لێ بزركراوە. وەك مێژوونوس دەڵێ عەرەبەكان پێیان نەنگی بووە صەڵاحەددین عەرەب نەبێت.

بەو سەركردە مەزنە كوردییە دەڵێن (قائد عربی مسلم)، پێیان شەرم بوو میسرو فەڵەستین و سەرجەم شوێنەكانی تر بەدەستی سەركردەیەكی كوردی موسڵمان كە عەرەب نەبێت ڕزگار بكرێت.

كاتی خۆی حزبی بەعسیش لە بڵاوكراوەكانیدا لەسەر سەڵاحەدینی ئەیوبی، لەو جێیانەدا كە سەلڵاحەدین سەركەوتووە و حەكیمانە كاری كردووە، دەڵێ: "ئەو پاڵەوانە عەرەبیە"، بەڵام كە شكستییەكی بەسەرهاتووە دەڵێ: "من نسب و اصل كردی".

سەڵاحەدین چی بۆ كورد كردوە؟

دەوڵەتە كوردییەكەی سەڵاحەدینی ئەیوبی، سنوورەكەی لە هەرەمەكانی میسرەوە تا باخەهەنارەكانی هەورامان بوو.

هەموو جارێك كە ناوی ئەیوبی، لە شوێنێكدا دەردەكەوێت چاوەڕوانی سەرنجی دەكرێ. سەرنجی كەسێكی ناسیوناڵیستی كوردی دەبینرێ كە بە خائین لە قەڵەمی دەدا و دەڵێت هیچی بۆ كورد نەكردووە و بۆ عەرەب هەوڵی داوە و هەندێك جاریش بە جاش لە قەڵەمی دەدەن. بەڵام مێژوو پێمان دەڵێت دەوڵەتی ئەیوبی بە سەركردایەتی سەڵاحەدین، لەڕووی سەركردە و فەرماندە و سەربازییەوە تا دەگاتە قازی و زانا ئایینەكان سەرجەمیان كورد بوونە.

 

-لەسەردەمی سەڵاحەدیندا كورد لەسوریاوە تا میسر حوكمڕانی كردووە، بەدڵنیایی پێش ئەویشدا و پێش ئیسلامیش كورد هەر لەمیسردا هەبووە، بەڵام سەڵاحەدین توانیویەتی بووژانەوەیەكی زۆر گەورە درووست بكات لەناو كورددا.‎ 

- لەسەردەمی سەڵاحەدین و دەوڵەتی ئەیوبی دا، كورد حوكمی فەڵەستین یان دەكرد، زۆرینەی سەرباز و قازی و زانا و پیاوی ئاینی كورد بوون.

- سەڵاحەدین توانی شەڕی ئاینی موسڵمانان و خاچپەرستاندا لەبەرژەوەندی موسڵمان یەكلابكاتەوە، كە مێژووی ئیسلامی و ئەوروپی یش ناتوانن ئەوە فەرامۆش بكەن كە كوردێك ڕزگاركەری قودسە، بەهۆی سەڵاحەدینەوە ئەم شانازییە بەبەر كورد بڕا.
- سوپاكەی سەڵاحەدین زۆرینەی كورد بوون، جگەلەوەش خزم و كەس و كاری لە شەڕی لای قودسدا بەشداری كردووەو زۆربەی دەستەڕاستەكانی لەشەڕەكاندا كورد بوون و بەشی زۆری ئەم هێزە هێزی ناوچەی دیاربەكرو ناوچەكانی تری كوردستان بوون. كە ڕۆڵێكی كاریگەر و بەهێزییان بینی لە شەڕی دژی خاچپەرستان (كە ئەوروپیەكان بەهەمو هێزی خۆیانەوە شەڕیان كرد) بەڵام سوپای موسڵمان كە زۆرینەی كورد و سەركردەكەشیان سەڵاحەدین بو سەركەوتن بەسەریاندا، ڕزگاركردنی قودس جارێكی تر ئەو ڕاستیە مێژووییەی دوپاتكردەوە كە كورد قەومێكی جەنگاوەری ئازا و دلێر و بەهێزن.

سەڵاحەدین و دروستكردنی قەڵاشار و لێدانی سكەی تایبەت بەخۆی

باكورو باشور و ڕۆژئاوای كوردستان بەتەواوی لەبندەستی سەڵاحەدینی ئەیوبی دابو

 بەهەزاران كورد بۆ یەكەمجار توانییان لە دەرەوەی خاكی كوردستان قەڵا و قولە دروستبكەن و فەرمانڕەوای شار و مەملەكەتەكان بكەن.  براكان و ئامۆزاكانی سەڵاحەدین لە شاری ماردین و دیاربەكر و شارەكانی شام فەرمانڕەوابوون و سكەیان لێدەدا و پارەیان بەناوی خۆیانەوە دروستدەكرد.

 

-چەندین سكەی فلس بەناوی ئەیوبییەكان و سەڵاحەدینەوە لە شاری سنجار لێدراون.  هەروەها دیناری زێڕ بەناوی سوڵتان سەڵاحەدینەوە وەك میری موسوڵمانان لە هەولێر لێدراوە لەسەردەمی سوڵتان موزەفەر، كە سكەی دیناری زێڕێ لە هەولێر لێداوە و لەسەری نووسیوە سوڵتان سەڵاحەدین میری موسوڵمانان و ناوی خەلیفەی عەبباسی نەهێناوە. دەربارەی ئەم دینارە زێڕە و روونكردنەوەی ئەم مێژووە  پەیوەندی باشوری كوردستان لەگەڵ سەڵاحەدین و ئەیوبییەكان دەخەنەڕوو. 

 

جگە لەوەی تەواو خاوەن دەسەڵاتی بەشێكی زۆری باكوری كوردستان و بەشێكی زۆری كوردستانی گەورە لەبن دەستی ئەماندابوو. 

 

لە رۆژئاوای كوردستان و حەلەب و بەشێكی گرنگی شام و ئوردون و میسر تا ئێستا قەڵای سەڵاحەدینی ئەیوبی و قەڵا كوردییەكان پاشماوەیان بە باشی ماوەتەوە و بە هەزاران كورد و چەندین بنەماڵەی كوردی لە شام و ئوردون و میسر ماونەتەوە كە ئەوكات هەموو لەگەڵ سەڵاحەدین بوون و بوونەتە میری ئەو ناوچانە.

كەركوك و شارەزوور بەشێكبو لە دەوڵەتەكوردییەكەی سەڵاحەدین

ساڵی (581)ی كۆچی بەرامبەر بە ساڵی (1185) زایینی، بەپێی ڕێككەوتنێكی نێوان سوڵتان سەڵاحەدینی ئەییوبی و عیمادەدین زەنگی دامەزرێنەری دەوڵەتی ئەتابەگی لەموسڵ، ناوچەی كەركوك و شارەزووریش خرایە سەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی سەڵاحەدینی ئەیوبی یەوە.

پاشان ناوچەكانی داقوق و هەولێر و شارەزوور بوون بە بەشێك لەدەوڵەتی ئەییوبی كوردی. واتە كەركوك بۆ ماوەیەك لەلایەن ئەیبوییەكانەوە فەرمانڕەوایەتی دەكرا.

بەم شێوەیە هەموو ویلایەتی موسڵ هەتا شارەزوور و هەورامان لە رووی دارایی و سیاسییەوە سەر بە سوڵتان سەڵاحەدین و ئەیوبییەكان بوو.

- لەماوەی حوكمڕانی سەڵاحەدیندا بووژانەوەیەكی فەرهەنگی گەورە لە سوودی كورددا بەخۆوە بینی. زۆر لە میرە كوردەكان و زانا و شاعیر و مۆسیقاناسە كوردەكان لە سایەی ئەودا حەساونەتەوە، كەسێكی وەك عەبدولەتیفی سورەوەردی كورد، كاتێك سەڵاحەدین هەر شارێكی لەسەر دەریا گرتووە، ئەوی كردووە بە قازی ئەو شوێنە. كەسێكی وەك ئەبو هیجای هەزەبانی هەولێری مێژوونوس و شاعیر، بە هەمان شێوە لە كۆڕی سەڵاحەدیندا ئەوپەڕێ ڕێزی لێ گیراوە و بە دەیان كەسایەتی كورد لە سێبەری ئەو و بنەماڵەكەیدا بوژاونەتەوە.

كورد لە فەڵەستین

بوونی كورد لە فەڵەستین دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ئیسلام و خاچ پەرستان لە وڵاتی شام و میسر، كورد بەرەو شارو گوندەكانی فەڵەستین كۆچی كردووە، دیارە سیاسەتی سەڵاحەدین ئەیوبییش دابەشكردنی چەند ناوچەیەك بووە لە فەڵەستین بەسەر میرە كوردەكان لە پێناو ڕووبەڕوبونەوەیان بەرامبەر بە هێرشەكانی خاچپەرستەكان.

 

یەك لە هەوڵەكانی سەڵاحەدین ئەیوبی، نیشتەجێكردنی سەربازە كوردەكان لە شارە فەڵەستینییەكان و پێدانی چەند ناوچەیەك پێیان، ئەمەش وایكرد كوردەكانی ئەو وڵاتە لە زۆر شار و شارۆچكەدا شوێن و گەڕەكی خۆیان هەبێت و بەناوی خۆشیانەوە ناوبنرێت.
شاری (نابلس) یش كە سەڵاحەدین ئەیوبی بەخشییە كوڕی خوشكەكەی (حسام الدین لاجین) و پاش مردنی ئەویش ئەو شارە ڕادەستی سەیفەدین عەلی هەكاری كرا.

ئەو داڵەی ئەمرۆ دەبیینرێ لەسەر ئاڵای میسرو عێراق بەرهەم و داهێنانی سەڵاحەدینی ئەیووبییەو لەوەوە وەریانگرتووە، داڵ هێمای سەڵاحەدین بووەو ئێستاش بەسەر ئەو بینایانەی سەڵاحەدین لەمیسردا كە ماونەتەوە داڵیان هەر لەسەرە، كاتێك قەومیی عەرەبیی نوێ دامەزراوە بەدوای لۆگۆو سیمبولێكدا گەڕاوە، گرنگترین سیمبولی سەڵاحەدینیان دۆزیوەتەوەو كردوویانە بە هی خۆیان .

نەخوێندنەوەی راستیەكانی مێژوو پشتكردنی كورد لە بەشێك لە سەروەری خۆی كە سەڵاحەدین، ئەنجامەكەی نەبونی بەرچاو ڕوونیە بۆ بارودۆخی ئەمڕۆی كورد و پێشبینی بۆ ڕووداوەكانی داهاتو.

*بۆچی ئەوروپییەكان سەرەڕای ئەوەی سەڵاحەدین شەڕی كردن بەڵام پێی سەرسامن؟

بەناوبانگترین كاری سەڵاحەدین كە بەوە ناوی چووە مێژووەوە هەڵمەتی سەربازی و فەتحی قودس، لە رۆژی 2ی ئۆكتۆبەری ساڵی ١١٨٧ز.  سەڵاحەدینی ئەیوبی شاری قودسی لە خاچ هەڵگرە ئەوروپییەكان رزگاركرد.

سەڵاحەدین توانیویەتی ئەوپەڕی مرۆڤایەتی نیشانی دوژمنەكەی بدات لەلوتكەی دەسەڵاتدا، دوژمنەكەی وا حەپەساندووە بەهۆی ڕەوشتە مرۆڤدۆستییەكەی خۆیەوە كە وێنەی نەبووە لەو سەردەمەدا.

لە كاتێكدا سەڵاحەدین ئەوپەڕی شەڕی ئایینیشی كردووە لەگەڵ ئەورووپا، چەندان چیرۆك هەن وەسفی دەكەن. فەیلەسوفێكی وەك (كانت) بە باڵایدا هەڵدەدات لە كاتێكدا ئەورووپا لەوپەڕی توندڕەوی ئایینیدا بووە، بەوجۆرە سەڵاحەدین ئەو هەموو ڕێزەی بۆ دانراوە لەلایەن ئەورووپییەكانەوە. ئەوەی كە وایكردووە ئەوروپیەكان هێندە سەرسام بن پێی، نوێنەرایەتیكردنی بووە بۆ خەسڵەتەكانی فەرهەنگیی كوردیی.

 

شاعیر و نووسەری بەناوبانگی ئیتاڵی سەدەی سیانزەیەم دانتێ (١٢٦٥-١٣٢١ ز) بە یەكێك لە خاوەن ڕەوشت بەرزە ناكریستیانەكان دایناوە. مێژوو نوسێكی ئەوروپی دەڵێت: ‏هەردەم لە یادەوەری ‏جیهان دەمێنێتەوە، كە سەردەمێكی وەكو ئەو سەردەمە خوێناوی و دڵ ‏ڕەقە نەیتوانی مرۆڤێكی ‏دەسەڵاتداری گەورەی وەك سەڵاحەدین ‏گەندەڵ بكات! بێگومان سەڵاحەدین گوزاریشی لە هەندێ بەهای ئاینی ئیسلام ‏دەكرد لە هەندێك لە خەسڵەتەكانی، بەڵام ‏بەڕاستی زۆریش لەو ئاكار و ڕەوشتانە مۆركێكی كوردی تەواوی پێوە ‏بوو.
بەو جۆرە سەلاحەدین سەرەڕای ئەوەی كە لە سەنگەری ئاینی دژە كرسیتیتاندا بووە زۆربەی ئەو نووسەرانە كریستیان بوون، كەچی ئەو سەكردە كوردە وەك نموونەیەكی ڕەوشتبەرزی و سوارچاكی و دادوەریی لێدێت بۆیان و هەموویان خۆزگەیان خواردووە كە وەك سەلاحەدین بوونایە.

 

لەو چاكانەی كە لێی دەگێڕنەوە ئەوەیە، كە كاتێك خودا یاریدەیدا بۆ رزگاركردنی قودس، مامەڵەیەكی زۆر باش و جوامێرانەی لەگەڵ دیلەكان كرد، لەبەرامبەر فدیەیەكی كەم، هەرچەندە كە رەمزییش بووایە، ئازادی كردن، بە پێچەوانەی ئەوەی كە خاچپەرستان كردبوویان كاتێك كە قودسیان گرت و دەستیان كرد بە كوشتارو دزی و تاڵانی و بەدڕەوشتی.

 

ڕەفتاری سەڵاحەدینی ئەیوبی لەگەڵ شاژن و ئافرەتە ‏پایەدارەكانی سەركردە خاچ پەرستەكان، لە جیاتی بە دیل ‏بردنیان ‏كە یاسای باوی ئەو سەردەمە بوو، لە جیاتی ئەوە سەڵاحەدین نەك ‏هەر خۆیانی ئازاد كرد، بەڵكو ڕێگای پێدان ‏ئەوەی مێردی یان برا ‏و كەسوكاری دیل بوو لەگەڵ خۆیانیان بەرنەوە!‏ نەك هێندە بەڵكو ‏فەرمانی دا ئەوەی مێردی یان باوكی كوژرا بوو، هیچی بەدەستەوە ‏نەمابوو بڕێكی چاكی پارەی بۆ ‏سەرف بكرێت وئازاد بێت لە مانەوە ‏یان ڕۆیشتن بۆ هەر شوێنێك. 

ابن شداد دەگێڕێتەوە: كاتێك پاشای ئینگلیز ریچاردی ‏شێردڵ نەخۆش كەوت، كە لە هەرە دوژمنەكانی ‏سەڵاحەدین بوو، سەڵاحەدین بەفر و میوەی بۆ نارد!! كەی شتی وابوە لە هەموو مێژووی ‏جیهاندا لە نێوان دوو شا لەكاتی ‏جەنگیاندا؟!‏

لەمەشدا سەڵاحەدین نوێنەرایەتی فەرهەنگی كوردی دەكات ، نوێنەرایەتی ئەو فەرهەنگە كوردییەی كردووە كە بریتییە لە لێبوردەیی، سنگفراوانی، مرۆڤدۆستی.  گرنگییەكەی ئەوەیە سەڵاحەدین مرۆڤایەتی نیشانداوە لە ئەوپەڕی هێزو دەسەڵاتدا، ئەمە خەسڵەتێكی كوردییە لە سەڵاحەدیندا ڕەنگی داوەتەوە.

ئێستاش سەیری ئەو داعشانە بكە كە چۆن خۆیان دەدەن بەدەست كوردەكانی ڕۆژئاڤاوە، دەبینرێت داعشەكان تەسلیمیان دەبن و سەرەڕای ئەوەی دوژمنیانن و ئەوپەڕی تاوانیان بەرامبەر بە كورد كردووە، كەچی خۆیان دەدەن بەدەستەوە، لەبەر ئەوەی لەڕۆژئاڤای كوردستان بەشێوەیەكی مرۆڤانە مامەڵەیان لەگەڵ دەكەن.

 

سەلاحەدین بەخشندە بووە، لەوپەڕی بەهێزیدا لێبوردەیی نواندووە و هەروەها هەمەڕەنگی ئاینی قبوڵ بووە و بە ئاسایی مامەڵەی لەگەڵ كردووە. لە ڕاستیدا ئەو هەڵسوكەوتەی سەلاحەدین هاوشێوەی ئەوەی كوردە كە ئەمڕۆ لە ڕۆژئاڤای كوردستان دەگوزەرێت كە وایكردووە دوژمنەكانیان كە داعشن، خۆیان بدەنە دەست ئەوان وەك لە هاوخوێنە عەرەبەكانیان. هەر هەمان خەسڵەتەكانی سەلاحەدینە ئەمڕۆ لە ڕۆژئاڤادا بەدی دەكرێت. هەر چۆن ئەمڕۆ میدیای جیهانی باسی خەسڵەتە مرۆڤدۆستیەكانی ڕۆژئاڤا دەكات و ڕۆژئاڤا بووەتە سیمبوڵی مرۆڤایەتی

 

ئەم كوردەی ئەمڕۆش كە دەمی دوژمنایەتی لە سەڵاحەدین دەكوتێت هیچی لێكۆڵینەوەی لەسەر نەكردووە، هەمووی هاتووە كتێبی كابرایەكی قەومی عەرەبی خوێندۆتەوەو لەخۆیەوە بڕیاری لەسەر دەدات، لەكاتێكدا عەرەب هەموو شتێكی چاكی لە سەڵاحەدین وەرگرتووەو دەیەوێت بیكاتە هی خۆی، ئەو داڵەی ئەمرۆ دەیبینیت لەسەر ئاڵای میسرو عێراق بەرهەم و داهێنانی سەڵاحەدینی ئەیووبییەو لەوەوە وەریانگرتووە و هی خۆیان نییە، داڵ هێمای سەڵاحەدین بووەو ئێستاش بەسەر ئەو بینایانەی سەڵاحەدین لەمیسردا كە ماونەتەوە داڵیان هەر لەسەرە، كاتێك قەومیی عەرەبیی نوێ دامەزراوە بەدوای لۆگۆو سیمبولێكدا گەڕاوە، گرنگترین سیمبولی سەڵاحەدینیان دۆزیوەتەوەو كردوویانە بە هی خۆیان .

 

سەیری مامەڵەی سەڵاحەدین بكە لەگەڵ ئاییندا كە چەند بەعەقڵێكی فراوان ئایینداری كردووە كە ئەوە لە ڕوانگەیەكی كوردییەوە وەریگرتووە، لەكاتێكدا تەحەددا دەكەم هیچكاتێك تورك و فارس و عەرەب ئەو سنگفراوانییە ئایینییەیان نییە كە سەڵاحەدین هەیبووە،  بەدرێژایی مێژوو لەناو ئەرمینیا وەك كورد حوكممان كردووە، مەسیحی لەژێر دەستی كوردو لە دەوڵەتی شەددادی و لەو شوێنەی كە سەڵاحەدین حوكمی تێدا كردووە بە ئاسوودەیی ژیانیان بردۆتە سەرو ستەمیان لێ نەكراوە. ئەم یەكتر قبووڵكردنە بەشێكە لەفەرهەنگی كوردی.

 

سەلاحەدین لە هەمان كاتدا بەپێی مانای نەتەوەیی لەو سەردەمەدا، بە شێوەیەكی باش سوودی لە كوردبوونی وەرگرتووە و لە هەمان كاتدا لە سایەی ئەودا كورد بوژانەوەیەكی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە. بە دڵنیایی گەر كۆمەڵێك فاكتەر لە دوای مردنی لەبار بوونایە و یەكێك لە بەرەكانی بیانتوانیایە بەردەوامی بە دەسەڵاتی حوكمرانیی كوردە ئەیوەبیەكان بدەن، ئەوا بە دڵنیایی بەهۆی سەلاحەدینەوە ئەمڕۆ كورد خاوەنی سەرەكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبوو و زمان و فەرهەنگی كوردی باڵا دەست دەبوو.

 

لەبەر ئەوە سەڵاحەدین توانی هەموان رزگاربكات ئەگەر بۆ ماوەیەكی كورتیش بێت. بڕوانن لە فلیمی بەناوبانگی هۆڵیود "مەملەكەتی ئاسمانThe Kingdom of Heaven" دا كەسایەتی و نەرم ونیانی سەڵاحەدین دەرخراوە، لەگفتوگۆی سەڵاحەدین لەكاتی رادەستكردنی قودس دا، كاتێك سەڵاحەدین دەڵێت لەگەڵ ئەوەی شەڕەكەتان دۆڕاندووە دەتوانن هەمووتان بەسەلامەتی بگەڕێنەوە بۆ ئەوروپا، سەركردەی خاچ هەڵگرەكان دەڵێت: ئاخر ئێمە كە هاتینە قودس بە هەزارانمان سەربڕی، سەڵاحەدین وەڵام دەداتەوەو دەڵێت من وەك ئەو پیاوانە نیم من سەڵاحەدینم.... جا كەسایەتییە كوردییەكەی و موسوڵمانییەتییە نەرم ونیانی و عیرفانییەكەی هاوكاربوون بۆ ئەوەی بەم شێوەیە كەسایەتی سەڵاحەدین لەدنیاندا دەنگ بداتەوە.

سەرچاوە:
كتێب:1- ژینامەی پیاوە هەرە درەوشاوەكە سەڵاحەدینی ئەبوبی: دكتۆر موحسین محەمەد حوسێن
2- سوپای ئەییوبیان لەسەردەمی سەڵاحەدیندا: د.موحسین محەمەد حوسێن
3- كورد لەمیسر بەدرێژایی سەدەكان: دوریە عەونی 
4- سەلاحەددینی ئەییوبی گەورەتر لە ڕەخنەگرانی، گفتوگۆ لەگەڵ د.موحسین موحەممەد حسێ،
وتار: 1- (دەكرێت وەك سەركردەیەكی مێژوویی كورد شانازی بە سەڵاحەدینی ئەیوبیەوە بكەین؟ ): سۆران حەمەڕەش
2- (سنووری دەوڵەتە كوردییەكەی سەڵاحەدینی ئەیوبی لە هەرەمەكانی میسرەوە تا باخەهەنارەكانی هەورامان بوو): د.دڵشاد زاموا
چاوپێكەوتن: دیداری گروپی گوڵنار لەگەڵ سۆران حەمەڕەش نوسەرو مێژوونوس:
https://www.peyam.net/Details/1868