09:57 - 28/03/2021

میلشیاكانی توركیا لە لیبیاوە بەرەو باشووری ئەفەریقا‌

پەیسەر

چەند رۆژێكە سەرچاوە میدیاییەكان نوێترین هەنگاوی سیاسەتی دەرەوەی توركیایان ئاشكراكردووە و باس لەوە دەكەن ئەو وڵاتە چەكدارەكانی خۆی لە لیبیا كەمدەكاتەوە و لە بری ئەوەی بیانگێڕێتەوە بۆ وڵاتەكەی بەرەو وڵاتێكی دیكەیان دەبات لە كیشوەری ئەفەریقا ، وەك شرۆڤەكاران باسی دەكەن ئەو وڵاتە دەبێتە دەروازەیەكی تری دەستێوەردانەكانی توركیا لە كیشوەری ڕەشی ئەفەریقی، ئەویش وڵاتی مالییە، بەو هەنگاوەش بەدووری نازانن كێشە بۆبەرژەوەندییەكانی فەرەنسا لە وڵاتی مالیدا دروست بكات كە سەردەمانێكی زۆرە لەو وڵاتەدا بەرژەوەندی هەیەو شەڕی گروپە تیرۆرستیەكانیش دەكات.

 
مالی وڵاتێکە لە ڕۆژئاوای ئەفریقا. مالی هاوسنوورە لەگەڵ جەزائیر لە باکوورییەوە، نیجەر لە ڕۆژهەڵاتەوە، بورکینۆفاسۆ، کۆتدیڤوار و گینێ لە باشوورییەوە و مۆریتانیا لە ڕۆژئاوایەوە. ڕووبەری مالی دەکاتە ١، ٢٤٠، ١٩٢کم دووجا. دانیشتوانی وڵاتەکە دەکاتە ١٩.١ میلیۆن کەس و پایتەختی وڵاتەکە شاری باماکۆیە. ٦٧٪ی دانیشتوانی وڵاتەکە تەمەنییان لە ژێر ٢٥ ساڵانە.

وڵاتی مالی
بە پێی سەرژمێری ساڵی 2009، دانیستوانی مالی 14.5ملیۆن کەسە. زۆربەی ئەم خەڵکە (68%) دانیشتووی گوندەکانن. 5-10%ی خەڵکی مالیش ھێشتا نیشتەجێ نەبوون و ھەر لە ناو دەشتەکاندا دەژین. زۆربەی دانیشتوانی مالی لە بەشی باشووری ئەم وڵاتەدا دەژین، بە تایبەت لە شاری باماکۆی پایتەخت.
%90خەڵکی مالی موسوڵمانی سوننە و سۆفین، 5% مەسیحی و 5% دیکەیش پەیڕەوی ئایینە کۆنەکانی ئەم وڵاتە وەکوو بتپەرستی و ئانیمیزمن.
بە ھۆی لاواز بوونی حکوومەتی ناوەندی لە مالی، بەشێکی گەورە لە ناوچەکانی باکوور و ڕۆژھەڵاتی ئەم وڵاتە کەوتوونەتە ژێر دەستەڵاتی ھێزە چەکدارەکانی سەر بە ڕێکخراوی ئەلقاعیدە. لە مانگی كانوونی یەكەمی ساڵی ٢٠١٣، لەگەڵ بڕیاری سەرۆککۆماری فەڕانسە فرانسوا ئۆلاند ھەندێک لەوڵاتە ئەو رووپاییەکان یوەکوو فەرەنسا، بەلژیکا و بریتانیا دەستیان کرد بە ھەناردە کردنی ئەرتەشەکانی خۆیان بۆ مالی، تا لە ڕووخانی حکوومەتی ئەم وڵاتە لە لایەن ئەلقاعیدەوە بەرگری بکەن لە ئێستاشدا وڵاتی توركیا مرخی لەو وڵاتە خۆشكردووەو دەیەوێت چەكدارەكانی بباتە ئەو وڵاتە.

هەندێك لە سەرچاوەی تایبەت لەنێو میلشیاكانی لیبیا كە لە لایەن توركیاوە سپۆنسەر و ئاراستە دەكرێن بە میدیا عەرەبییەكانیان گوتووە، لەنێو ئەفسەرانی ئەو میلشیایانەدا چەند رۆژێكە كێشەو ناڕەزایەتی دروستبووەو داوای ئەوە دەكەن بیانگێڕنەوە بۆ وڵاتی خۆیان كە سوریایە، ماوەیەكیش پێش لە ئێستا وڵاتی توركیا لە ئاوارەكانی سوریای نێوتوركیا و ئەوانەی كە بەدوای تیكەنانێكدا بۆ خۆیان و منداڵەكانیان دەگەڕان بەناچاریی بوونە چەكدار لە ڕیزیی میلشیاكانی توركیادا و ڕەوانەی لیبیا كران.
بە پێی هەندێك لەو سەرچاوانەی كە قسەیان بۆ –سكای نیوزی عەرەبی –كردووە، ئەنكەرە چەكدارە توندڕەوەكانی سەربەخۆی لە لیبیاوە دەگوازێتەوە بەرەو وڵاتی مالی ،  بەو پێیشە بە دووری نازانن لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی وڵاتی فەرەنسا ڕوو بوروو بببنەوە بەو پێیەی فەرەنسا لە مێژە بەرژەوەندییەكانی لە وڵاتی مالیدا جێگیركردووە.

سەرچاوە توركیەكان باسیان لەوەش كردووە ئەو هەنگاوەی توركیا لەدوای لێدوانەكانی وەزیری دەرەوەی فەرەنسا هات كە جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە پێویستە میلشیاچەكدارەكانی سەر بە توركیا لە خاكی لیبیا بچنە دەرەوە، بۆ بەرپەرچدانەوەی ئەو لێدوانانەش توركیا دەیەوێت هەنگاوێكی لەو شێوەی بنێت كە لانی كەم فەرەنسا ناچار بە پاشە كشە لەو بۆ چوونەی بكات و چیتر سەرودڵی توركەكان نەگرێت لە لیبیا.

بە پێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانییەكان بردنە دەرەوەی چەكدارەكانی توركیا لە لیبیا بۆ ئەوە نییە كە بیانگێڕێتەوە بۆ ولاتی خۆی، یان بۆ سوریا(بەوپێیەی كە زۆرینەیان خەڵكی سوریان)، بەڵكو پلانی بۆ ئەوە داناوە بەرەو وڵاتێكی وایان ببات كە خودی چەكدارەكانی نەبینیویانە و نەشارەزای پێكهاتەو سروشتەكەین، وەك سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان كردووە لەنێو خودی چەكدارەكاندا ناكۆكی لەو بارەیەوە سەری هەڵداوە، هەندێكیان پێیان وایە دەبێت بگەڕێنەوە بۆ نێو وڵاتی خۆیان و هەندێكی تریشیان خۆیان بۆ ئەوە ئامادەكردووە ڕوو لە وڵاتی مالی بكەن.

ترسی فەرەنسییەكان:
بە پێی سەرچاوە رۆژنامەوانییەكان نزیكبوونەوەی فەرەنسا لە توركیا بۆ ئەوەیە كە ئەو بڕیارە نەخاتە بواری جێبەجێكردنەوەو تەنانەت لەناوخۆی فەرەنساشدا هەڵمەتی دەستگیركردنی ئەو كوردانەی دەستپێكردووە كە چالاكی لە دژی دەوڵەتی تورك ئەنجام دەدەن و پێیان وایە بۆ سەرنجڕاكێشانی توركیا و دوورخستنەوەیەتی لەو بریارەیە كە دەیەوێت چەكدارەكانی ڕەوانەی مالی بكات.
بەڕێوەبەری (ناوەندی ئەوروپی بۆ توێژینەوەی تیرۆر) جاسم محەمەد، بە سكای نیوزی گوتووم: هۆكاری سەرەكی ناكۆكییەكانی نێوان سەرۆكی فەرەنسا و توركیا ئەوەیە كە فەرەنسا توركیای بەوە تاوانباركردووە كە گوایە دەستی لە هەڵبژاردنە ناوخۆییەكانی ئەو وڵاتەدا كردووە، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوە وانیە، بەڵكو ئەوەی دیزەبەدەرخۆنەكردنی بابەتە ڕاستیەكە و سەرلێشواندنی گشتییە بۆ ئەوەی چاوی خەڵك نەچێتە سەر گواستنەوەی چەكدارە توندڕەوە سورییەكانی توركیا بۆ وڵاتی مالی كە پریەتی لەبەرژەوەندیی فەرەنسیەكان.

ئەو شارەزایە باس لەوەش دەكات كە ترسی ڕاستەقینەی فەرەنسا لە دەستێوەردانی توركیا لە وڵاتی لیبیا بۆ ئەوە بووە بەرژەوەندیی وڵاتانی رۆژئاوا لە باكور و باكووری رۆژئاوای ئەفەریق دەخاتە مەترسییەوە، هەر بۆیە نیگەرانی خۆی لە بوون و مانەوەی هێزە توركیەكان دەربریوە لەوڵاتی لیبیا و دەیەوێت بە شێوازی دبلۆماسیانە ڕوبەڕووی ببێتەوە.
لە لایەكی تریشەوە كاتێك لە رۆژی 20/8/2020  "لە مالی كودەتای سەربازی ئەنجامدرا"و سەربازەكان ئیبراهیم ئەبو بەكر كیتا سەرۆكکۆمار و سۆمیلۆ بویی سەرۆكوەزیرانی مالیان دەستگیر كرد، ئیبراهیم ئەبوبەكر كیتا، كە لەلایەن گرووپێك سەربازەوە لە شوێنی حەوانەوەكەیەوە برا بۆ بنكەی سەربازیی شاری كاتی لەتەلەڤیزیۆنی فەرمیدا، وتارێكی كورتی پێشكەش كرد.

سەرۆك كۆماری مالی باسی لەوە كرد، شكستی هێناوە لە ئەنجامدانی چاكسازیی لە ناو سوپادا و پەشیمانی خۆی راگەیاند بەهۆی گیانلەدەستدانی خەڵكی لەو خۆپیشاندانانەی، كە لە ١٠-١٢ی تەمووزدا، سازكران.

ئیبراهیم ئەبوبەكر كیتا باسی لەوەش كرد، كە پەرلەمان و حكومەتی هەڵوەشاندووەتەوە و وتیشی: نامەوێت لە پێناو مانەوە لە دەسەڵات، خوێبڕژێت. وەزارەتی دەرەوەی توركیا لە بەیاننامەیەكدا نیگەرانی خۆی دەربڕی و ڕیانگەیاند هەرچییان كردبێت لەو وڵاتەدا لەڕێگەی نەتەوەیەكگرتووەكان و گروپی وڵاتانی رۆژئاوای ئەفەریقییەوە بووە.، هەروەها لە بەیاننامەكەی وەزارەتی دەرەوەی توركیادا ناوی كودەتا چییەكانی بە یاخیبوو ناوهێنا، لە لایەكی تریشەوە توركیا پەیوەندی ژێربەژێری لەگەڵ ژمارەیەك حیزب و گروپ و كەسایەتی مالی هەیە،  جگە لەوەش بەناوی دروستكردنی مزگەوت و خزمەتگوزاریی و كاروباری خێرخوازییەوە چەندین كاری لەو وڵاتە كردووەو ئامانجیشی دەستێوەردان بووە.

پەناگەی توندڕەویی:
نوسەر و رۆژنامەنووس (مونیر ئەدیب) كە لەبواری گروپە توندڕەوەكانی جیهاندا پسپۆر و ئاگادارە باس لەوە دەكات تا ئێستاش توركیا پشتیوانی لە تیرۆر دەكات، گروپ و دەستەی چەكداریی توندڕەو گەورەو پەروەردە دەكات، وەك ئەو گەنجانەی كە خەڵكی سوریا بوون و كردنیە چەكدارو ڕەوانەی لیبیای كردن، بە پێی سەرچاوە هەواڵییەكان ئێستاش دەیەوێت بەرەو مالییان ببات، یان بەرەو هەندێك لە وڵاتانی باكوری رۆژئاوای كیشوەری ئەفەریقا بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە زۆرینەی ئەو وڵاتانەی كە توركیا دەیەوێت كاری تێدا بكات، یان میلشیای بۆ بنێرێت گروپە تیرۆرسیتەكانی تێدایە و خەریكی ئەنجامدانی كاری توندوتیژیین.

بە پێی وتەی ئەو نوسەرو رۆژنامەنووسە كە قسەی بۆ سكای نیوز كردووە، دۆسیەی تیرۆر لە وڵاتی مالی لە روانگەی نێو دەوڵەتییەوە جێگەی سەرنجە، لەدوای نەمانی داعش لە سوریاو عیراق بەدوور نازانرێت لە كیشوەری ئەفەریقاوە دەوڵەتی ئیسلامی ڕابگەیەنرێتەوە، مونیرئەدیب باس لەوەش دەكات ماوەیەكی زۆرە فەرەنسا شەڕی ئەو گروپانە دەكات ، بەڵام نەیتوانیوە سەركەوتوو بێت، ئەو رۆژنامەنووسە میسرییە داوا لە وڵاتانی عەرەبی و ئەوروپی و بگرە جیهانیش دەكات، تا كارلەكار نەترازاوە هاوپەیمانییەك بۆ ڕێگری لە دورستبوونەوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە كیشوەری ڕەش دروست بكەن، بە پێچەوانەوە مەترسی گەورە لەوێوە سەرچاوە دەگرێت و كێشەكە جارێكی تر لە كیشوەری ڕشەوە سەرهەڵدەداتەوە.