09:38 - 25/03/2021
شۆرش لەدڵی دامەزراوەی ئایەتوڵاوە دروست دەبێت؟
عەلی خامنەیی رابەری شۆرشی ئیسلامی ئێران لە وتارێكدا كە 9ی كانونی دووەمی 2019 لە شاری قوم( قوم شارێكی ئێرانە و بەیەكێك لەناوەندەكانی شییعە لەجیهان دادەنرێت) پێشكەشی كرد ئەو ئاڵنگاریانەی ڕوون كردەوە كە شارەكە و حەوزە ئاینی قوم و پەیوەندیەكانی بەشۆرش رووبەرووی دەبێتەوە، خامنەیی رایگەیاند( قوم سەرچاوەی شۆڕشی ئێرانە و حەوزەی زانستی پشتیوانی روحی و مەعنەوی شۆرش بووە، هەوڵێك هەیە بۆ گۆڕینی پێناسی شۆرشگێرانەی، پێویستە لە فێڵی دوژمنان بێ ئاگا نەبین).
دەتوانین بڵێین ئەم وتەیە پەیوەندی زانایانی ئاینی شیعەی لە سیستمی شۆرشی ئێران درێژكردەوە، بەوپێیەی شاری قوم بە ناوەندی شۆڕش دادەنرێت و زۆرینەی رابەرانی فكری شۆرش لە زاناكانی قوم بوون، پرسیارەكە لەبنەرەتەوە دامەزراوەی حەوزەی عیلمی قوم دەگرێتەوە، یەكەم جار نیە كە رابەری شۆرشی ئێران باسی پەیوەندی حەوزەی عیلمی بە سیستمی حوكمرانی دەكات، یان باسی رۆڵی پیاوانی ئاینی لە سیستمی كۆماری ئیسلامی دەكات، لەوتارێكدا كە لەبەردەم زانایانی ئاینی پارێزگای خوراسانی باكور پێشكەشی كرد لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 2012 خامنەیی رایگەیاند حەوزەی عیلمی و پیاوانی ئاینی سەربازی سیستمن ناكرێت ئەوان خۆیان بەجیا بزانن، خامنەیی هێڵێكی كێشا بۆ پەیوەندی نێوان پیاوانی ئاینی بە سیستمی حوكمرانی و رایگەیاند، هەر بۆچونێك بۆ جیاكردنەوەی پیاوانی ئاینی لە سیستمی حوكمرانی بۆچوونی عەلمانیەكانە، بەو واتایەی كە رابەری شۆرشی ئێران پەیوەندی نوێ لەنێوان سیستمی حوكمرانی و حەوزەی عیلمی دروست دەكات، بەو پێیەی كە سروشتی بیركردنەوە و چۆنیەتیەكەی لەناو دامەزراوەی ئاینی نابێت لەدەرەوەی سیستمی ئیسلامی ئێرانی و سیستمە سیاسیەكەی بێت كە سیستمی ویلایەتی فەقهی و شۆرشە.
لێرەوە پێناسیەكی نوێ بۆ عەلمانیەت لە ئێران دروست دەبێت ئەویش ئەوەیە كە هەركەسێك وەك دەوڵەت بیرنەكاتەوە عەلمانیە، لەكۆتایدا حەوزە ناتوانێت عەلمانی بێت، پرسیارێكی سەرەكی دەكرێت ئەویش ئەوەیە كە ئایە تێروانینێكی نوێ بۆ مامەڵە لەنێوان سیستمی كۆماری ئیسلامی و حەوزەی دینی دروست دەبێت؟ ئاستی كارلێكردنی نێوانیان چەندە؟ ئەم پرسە لێرە گفتوگۆی لەسەر دەكرێت.
حەوزەی عیلمی لەمێژوودا تا دەگاتە رۆڵی خۆی له‌ده‌ستنه‌داوه
حەوزەی عیلمی رۆڵ و چەمكەكەی
حەوزەی عیلمی دامەزراوەیەكی ئاینی روونە لەسەر ئاستی زانست و زانیاری لە مێژوودا كاری كردووە، بەپێی تێروانینی شیعەكان، وەك كۆمەڵگەیەكی ئاینی و مەزهەبی دامەزراوە، بۆ ئەوەی كارەكانی پەیرەوانی مەزهەب لەسەر ئاستی فقهی و دادوەری بگرێتە ئەستۆ، حەوزە بەبێ هیچ ركابەرێك دەزگای فێركردنی ئاینیە و سەرپەرشتی پێگەیاندنی پیاوانی ئاینی لە مەزهەبی شیعەی دوانزە ئیمامی دەكات، لەناو ئەو دامەزراوەیەدا خوێندكار ئاستەكانی خوێندنی ئاینی تەواو دەكات، تا دەگاتە ئاستی بڕیاردانی فقهی پاشان پۆستی مەرجەعیەت وەردەگرێت.
حەوزەی عیلمی لەمێژوودا تا دەگاتە ئەمرۆ ئەو رۆڵەی لەدەست نەداوە، بەڵام تێكەڵاوبوونی بە بوارەكانی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەبەردەوامی جێگەی گفتوگۆ بووە، بەوپێیەی دەسەڵاتی سیاسی لەمەزهەبی شیعە لەتایبەتمەندیەكانی 12 ئیمامەكەیە، بەرەچاوكردنی بیردۆزی دیارنەبوونی ئیمام مەهدی( ئیمامی دوانزەهەمینی شیعەكانە) ئەو رێ نیشاندەر و حاكمی شەرعیە، پرسیارە ئاڵۆزەكان دەربارەی رۆڵی فیقهی و شەرعی لەدەسەڵات ماون، دەربارەی ئەوەی كێ دەتوانێت دەسەڵات بگرێتە دەست و دامەزراوەی حەوزە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو پرسە دەكات؟
گەشەی مێژووی حەوزەی عیلمی و پەیوەندی بەدەسەڵات
مێژووی حەوزەی عیلمی لە فەرهەنگی شیعەدا دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی هەزار ساڵ بەرلەئێستا، بەجۆرێك لەسەردەمی شێخ توسی بەشێوەیەكی تەواوەتی دروست بوو، دوای ئەوەی لە نەجەف جێگیربوو پاش راكردنی زانا شیعیەكان لە بەغداد، لەوكاتەدا حەوزە چالاكیەكانی سنوری زانستی و فەرهەنگی كە لەپێناویاندا دروست ببو تێنەدەپەراند، بەڵكو وەك لایەنێكی فقهی مایەوە و لەبواری سیاسی خۆی بەدوورگرت، حەوزەی نەجەف تەنانەت لەبواری دارایش سەربەخۆ بوو، بەواتایەكی تر بەشێوەیەكی پراكتیكی چەمكی ویلایەتی فقهی بوونی نەبوو، دەستەواژەی ویلایەتی فقهی كە جۆرێك لەئامادەبوونی سیستمی فقهی شیعی لەدەسەڵاتی سیاسی لەخۆدەگرێت، ئەمە لەكاتی دروستبوونی دەوڵەتی سەفەوی لەئێران لەسەدەی شانزەی زاینی بەروونی دەركەوت.
لەگەڵ ئەوەی بۆچوونی پێچەوانە دەربارەی رۆڵی (حقق الكركی كه پیاوێكی ئاینی شیعەكان بووە رۆڵی گرنگی لە دورستكردنی ده‌سه‌ڵاتی دینی "فیقه" هەبووە لە حەوزەی عیلمی وانەی گوتۆتەوە) زانایانی ئاینی شیعە هەیە، دەربارەی بەشداریكردنی لەدروستكردنی دەوڵەتی سەفەوی و پەیوەندی بە دامەزراوەی ئیسماعیل سەفەوی، بەڵام لەلایەن ته‌هماسبی سەفەوی بە شێخی ئیسلام وەسفكراوە، دەتواندرێت بگوترێت كە ئەوە سەرەتای دروستبوونی پەیوەندی نێوان فیقـ و دەسەڵاتە.
بەواتایەكی تر سەرەتای پەیوەندی مەزهەبی شیعەیە بە دەسەڵاتی سیاسی، پەیوەندی بەرژوەندی هەردوولای بەیەكەوە دەبەستەوە بەجۆرێك دەسەڵات بواری فیقهی و دادگای دەدایە دەست زانایانی ئاینی و زاناكانیش شەرعیەتیان دەدا بە دەسەڵات، هاوكاری نێوان ئەو دوولایەنە لەسەر سروشتی پەیوەندی نێوان دەسەڵات و زاناكان و هێزی هەریەكەیان وەستاوە، ئەوەش بەواتای ئەوە نایەت كە تەواوی زاناكانی شیعە لەسەر هەمان رێچكە رۆیشتوون، بەڵكو بەشێكی زۆر لەزانایانی شیعە پێیان وایە دەسەڵات گرتنە دەست لەغیابی ئیمام مەهدی، ستەمە لەم پەیوەندیە گۆڕاوەی نێوان فقه و سیاسەت لە مەزهەبی شیعەدا.
شۆڕشی ئیسلامی ئێران گەورەترین پەیوەندی نێوان ئاین و دەسەڵات پیشان دەدات
ژمارەیەك وێستگەی مێژووی تر هەن، كە فیقهـ رۆڵی سیاسی دیاری بینیوە، لەوانەش شۆرشی تنباكو لەساڵی 1892، كاتێك بەفتوای میرزا شیرازی مەرجەعی ئاینی رۆڵی گرنگی لەجوڵاندنی شەقامی ئێرانی بینی لەدژی رێككەوتنی توتنی نێوان حكومەتی ناسر شای قاجەری و حكومەتی بەریتانیا، هەروەها فقهـ لەشۆڕشی دەستوری ساڵی 1905 رۆڵی هەبوو ئەویش لەرێگەی ئاخوند خوراسانی مەرجەعی دینی كە توانی شەقام بجوڵێنێت، هەروەها شۆڕشی ئیسلامی ئێران گەورەترین پەیوەندی نێوان ئاین و دەسەڵات پیشان دەدات، حەوزەی عیلمی قوم بنەمای سەرەكی ئەو شۆرشە فكریە بوو لەدیدگای سیاسی زانایانی شیعە دەربارەی دەسەڵات، و فقهـ بووە دەسەڵاتی جێگرەوەی ئیمامی دوانزەهەمی شیعەكان كە ئیمام مەهدیەوە و غائیبە، لەم بەرەوپێش چوونانەدا دەتواندرێت سێ بیروبۆچوونی جیاوازی فقهی شیعە دەربارەی سیاسەت و دەسەڵات جیابكرێتەوە.
- ئەو زانایانەی كە لەچوارچێوەی رەوتی كلاسیك ئەژمار دەكرێن و پێیان وایە هەر دەسەڵاتێك لەسەردەمی نادیاری ئیمام مەهدی دابێت تەنانەت ئەگەر شیعەش بێت شەرعی نیە.
-جۆرێكی كلاسیكی تر لە زانایان هاوكاری دەسەڵاتی قۆناغەكە دەكەن ئەویش لەچوارچێوەی هاوبەشیكردن بەجۆرێك زانایان دان بەدەسەڵاتی سیاسیدا دەنێن لەبەرامبەردا خۆیان دادگا و كۆكردنەوەی زەكات و چەند كارێكی تری ئاینی دەگرنەدەست، بەشێكیان پێیان وایە دەكرێت هاوكاری دەسەڵات بكرێت ئەگەر مافی مرۆڤ و بەرژوەندیەكانیان بپارێزێت، (لەگەڵ ئەوەی پێیان وایە دەسەڵات بە ناشەرعی دەستی بەسەرداگیراوە چونكە لەسەردەمی غیابی ئیمام مەهدی دایە).
-رەوتی سێیەم لەچوارچێوەی تەیاری كلاسیكی ئەژماردەكرێن ئەوانە لەدوای سەركەوتنی شۆرشی ئێران لەساڵی 1979 خۆیان سەپاند، بەجۆرێك پیاوێكی ئاینی دەسەڵات دەگرێتە دەست لەجیاتی ئیمام مەهدی كە ئیمامی دوانزەهەمینی شیعەكانە ئەو سیستمە پێی دەگوترێت ویلایەتی فقهی رەها، ئەو بۆچوونە لە حەوزەی عیلمی قومەوە سەری هەڵداو دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران ئیمام خومەینی دامەزرێنەریەتی لە پەرتوكێكی خومەینیدا بەناوی " حكومەتی ئیسلامی " باسكراوە، ئەو هەنگاوە بووە هۆی بەرزبونەوەی ئەستێرەی حەوزەی ئاینی قوم و ئێرانیەكان وەك جەمسەرێكی زانستی نوێی مەزهەبی شیعە و جێگرەوەی حەوزەی نەجەفی مێژووی لێی دەروانن.
هەرگیز حەوزەی زانستی قوم لەباشوری ئێران نەدەگەیشتە ئەو ناوبانگەی ئێستا هەیەتی ئەگەر شۆرشی ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979 سەركەوتنی بەدەست نەهێنابایە
رۆڵ و دامه‌زراندنی حەوزەی ئاینی قوم
هەرگیز حەوزەی زانستی قوم لەباشوری ئێران نەدەگەیشتە ئەو ناوبانگەی ئێستا هەیەتی ئەگەر شۆرشی ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979 سەركەوتنی بەدەست نەهێنابایە، لەوەش زیاتر بووە سەرچاوەی سەرەكی بیردۆزی ویلایەتی فەقێ، بەرەچاوكردنی مێژوو دەردەكەوێت كە بەراورد بە حەوزەی نەجەف تازەیە بەجۆرێك كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1336ی كۆچی، چەندین هۆكاری كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری تر هەن و سیاسەتیش حەوزەی قوم بەرێوەدەبات، بووە ناوەندێك بۆ خوێندكارانی ئاینی ئێران لەبری ئەوەی رووبكەنە شاری نەجەف دەچوونە قوم بەڵام لەبواری رۆشنبیری لەسەردەمێكدا بووە هۆی رێگری لە بڵاوبونەوەی شوعیەت.
عمادەدین فیازی پێی وایە، ئێران پێویستی بەناوەندێكی دینی ئاوا هەیە بۆ دووركەوتنەوە لەو هەڵانەی لەكاتی شۆڕشی دەستوری ساڵی 1905 كران، لەوانەش لەسێدارەدانی ئایەتوڵا فەزڵوڵا نوری ئەوەش بەنزیكی زانایانی ئاینی لەناوەندی بڕیاری تاران دەكرێت نەك نەجەف، لەگەڵ ئەوەی دامەزرێنەری حەوزی قوم شێخ عبدالكریم الحائریە، بەڵام دامەزرێنەری حەوزەی قوم هیچ چالاكیەكی سیاسی تۆماركراوی نیە بۆ ڕووبەڕووبونەوەی دەسەڵاتی ئەوكاتە، بەڵام دامەزراندنی حەوزەی قوم بەقۆناغێكی نوێ بۆ پیاوانی ئاینی لەئێران دادەنرێت.
گفتوگۆی حەوزە و دەوڵەت
رۆژی 15 حوزەیرانی 2018 سەرەتایەكی نوێیە لەگفتوگۆی سیاسی و عیلمی سەبارەت بەحەوزە و دەسەڵات، ئەوەش دوای ئەوەی رحیم پور ئەزغدی ئەندامی ئەنجومەنی رۆشنبیری شۆرش لەشاری قوم باسی حەوزە و رۆڵی ئەو ناوەندەی كرد، دوای چەند هەفتەیەك لە منبەری وتاری هەینی هەمان ناوەرۆك دووبارەكرایەوە، ئەو گفتوگۆیە نوێیانە ئاماژەن بۆ ئەوەی كە دەستەبژێری ناو دەسەڵات لەناو دڵی سیستمی حوكمرانی ئێران دەستیان كردووە بۆ چاوخشاندنەوە بە ئەركی حەوزە بەشێوەی ئێستا، وە تا چ ئاستێك بەرۆڵێك هەڵدەستێت كە لەگەڵ قۆناغی سیستمی ئێران دەگونجێت.
هەڵوێستەكانی پور ئەزغدی بەبێ رەخنەی چینی گرنگی ناو حەوزەی عیلمی و مەرجەعە ئاینیەكان تێنەپەڕی ، ئەوەش ئەوەی لێدەخوێندرێتەوە كە ناكۆیەكی شاراوە هەیە و هەندێك كات ئاشكرا دەبێت، رەنگە چەقی ناكۆكیەكە دەربارەی سەربەخۆی حەوزە بێت، ئەوەش لەلایەن رەوتی كلاسیكی لەناوخۆدا و هەروەها لەسەر رۆڵی حەوزە لەپرۆسەی سیاسی و سیتمی حوكمرانی داوا دەكرێت، ئەوە لەلایەن توێژێكەوە داوادەكرێت كە داوكاریەكەیان بەهەند وەردەگیردرێت ئەوەش وادەكات كە بەرپرسیاریەتی ئایندە و گۆرانكاریەكان بگرنە ئەستۆ كە بەشێوەیەك لەشێوەكان رەنگدانەوەیان لەسەر سیستمی حوكمرانی ئێران دەبێت، لەچوارچێوەی ئەو گفتوگۆیانەدا دەكرێت سێ بۆچوونی جیاواز دەربارەی رۆڵی حەوزە و پیاوانی ئاینی لەئێران دوای شۆرش ببیندرێت ئەوانیش:
• رەوتی كلاسیكی كە لەشێوازی مێژووی رۆڵی حەوزە دەرناچێت بەجۆرێك پیاوی ئاینی هەڵدەستێت بە رێنمایكردن و هۆشیاركردنەوە و فتوادەركردن، ئەم رەوتە بەپێویستی نازانێت پیاوانی ئاینی پەیوەندیان بە دەسەڵاتەوە هەبێت یان بەشێك بن لەدەسەڵات، ئەوانە پارێزگاریان لە ماوەی نێوان كاری ئاینی و دەسەڵات كردووە تەنانەت دوای هاتنەسەركاری كۆماری ئیسلامیش لەئێران، بەشێك لەوانە بەیعەتیان نەدا بەسیستمی حوكمرانی و ناوی سەید هادی تەباتەبائی وەك نمونە لەو بوارەدا دەهێندرێتەوە، بەشێك لەمەرجەعەكان پەیوەندی باشیان لەگەڵ كۆماری ئیسلامی نەبوو وەك مەرجەع ئەحمەد خونساری و محەمەد كازم شەریعەتمەداری و كەسایەتیە ئاینیەكانی تر كە گرنگیان بەسیاسەت نەدا، بەڵام دەزووی پەیوەندیان لەگەڵ سیستمی تازەی حوكمرانی نەپساند.
• رەوتی چاكسازی ئاینی یان ئەوەی لە ئێران بە" پرۆتستانیەتی ئاینی "ناسراوە، ئەویش هەوڵێكی فكریە بۆ گەراندنەوەی پەیوەندی نێوان دین و دەوڵەت و پەیوەندی دین و گەل، ئەوانەی داوای ئەو شێوازەیان دەكرد خۆیان لەدەرەوەی رەوتی ئاینی بوون لەناو چینی رۆشنبیری ئێران دەبیندران، ئەم رەوتە لەدەیەی رابردوو چالاكی ئاشكرای بەخۆیەوە بینی، و خەریك بوو سزای سێدارە لەسەر هاشم ئاقاجری مامۆستای مێژوو جێبەجێ بكرێت بەهۆی بانگەشەكردن بۆ ئەو رووتە، بەڵام لەلایەن خامنەییەوە دەستوەردان كرا بۆ هەڵوەشاندنەوەی سزاكە.
گەراندنەوەی پەیوەندی پیاوانی ئاینی بەئاین لەدەرەوەی حەوزە بووە ئاڵنگاریەكی گەورەی تایبەت بۆ سیستمی حوكمرانی ئێران، هه‌روه‌ها باسكردنی ئەوەی كە مرۆڤ پێویستی بەنێوەندگیر نیە بۆ رێكخستنی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و خوا و ئەوەی زیاتر كاردانەوەی بەدوای خۆیدا هێنا پرسی باسكردنی تەقلید بوو كە بەیەكێك لە رەگەزە سەرەكیە گرنگەكانی پەیوەندی نێوان مرۆڤ و پیاوانی ئاینی دادەنرێت لەمەزهەبی شیعەدا، هەروەها ئەوان پێیان وایە ئەو پرۆسەیە لەگەڵ مەیمون و لاسایكردنەوە جیاوازی نیە و پەیوەندی نێوان پیاوانی ئاینی و مرۆڤیش پەیوەندی نێوان فێركار و فێرخوازە نەك پەیوەندی لاسایكەرەوە و لاسایكراوە، ئەمە گفتوگۆیەكی فكری لەناو شیعە دروستكرد، و ئاستی ئەو ئاڵنگاریەش بۆ سیستمی سیاسی ئێرانی بەرزكرایەوە، بەجۆرێك وەرگرتنەوەی متمانە لە پیاوانی ئاینی بەشێوەیەكی سەرەكی وەلی فه‌قێ دەكاتە ئامانج، بەو پێیەی ئەو چاودێری ئاینی و سیاسیە و بەشێوەیەكی ناراستەوخۆ وەرگرتنەوەی متمانەیە لە سیستمی سیاسی كە لەسەر بنەمای ویلایەتی فقهی بونیادنراوە.
• رەوتێكی كە هەژمونی خۆی لەكۆمەڵگەی ئێرانی لەژێر رەوتی ئاینی كلاسیكی سەپاندووە و پەیوەندی بە سیستمی كۆماری ئیسلامیەوە هەیە. رەوتێك كە بەشێوەیەكی گەورە لەناو حەوزەی عیلمی و چینی رۆشنبیری بڕوادار بە سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە، و ئەوانە بە حەوزەی شۆرش ناسراون، و لەم لێكۆڵینەوەیە بە درێژی باسی دەكەین.
گرفتەكانی حەوزە و شۆڕش
بەگەرانەوە بۆ ئەوەی كە رحیم پور ئەزغدی باسی كرد، لێرە لەسەر ئەو كێشانە دەوەستین كە رەوتی گەشەكردو لەئێران باسی دەكەن، و چۆن پلان بۆ نەخشەی وێنەی ئاینی لە داهاتووی ئێراندا دادەنێن، لەوەش زیاتر چۆن ئەو وێنەیە ئایندەی سیاسی كە رەنگە لەسەر بنەمای تێروانینی سیاسی نوێ بونیادبنرێت، كە ئامانجیەتی چارەسەری ئەو كێشانە بكات كە سیستمی سیاسی لەسەر ئاستی سەركردایەتی یان ئاستی تر ڕووبەڕووی دەبێتەوە، ئەو كێشانەی پور ئەزغدی باسی كردوون دەكرێت دابەشی دوو بەش بكرێن:
* دامەزراوەی ئاینی یەكێكە لە تایبەتمەندیەكانی سیستمی عەلمانی ئەگەر سیستم و جوڵەكەی لە وەڵامی چارەسەری كێشەكان جیابكرێتەوە لە بوارەكانی فقهی و ئابوری و سیاسەت و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان، بە تێگەیشتنێكی تر دامەزراوەی ئاینی بەشێوە كلاسیكیەكەی دوورە لە واقع و زانستە كلاسیكیەكان كە لەگەڵ دۆخی سەردەم ناگونجێن و وەڵامی داواكاریەكانی شۆرش ناداتەوە لە بوارەكانی بەرێوەبردن و كارگێری.
* دامەزراوەی ئاینی كار دەكات بۆ بەتاڵكردنەوەی مەرجەعی ئاینی بەبێ ئەوەی هیچ سودێكی پراكتیكی بۆ كۆمەڵگە و دەوڵەت هەبێت، و هیچ پێداویتسەكیش بۆ ئەو هەموو ژمارە مەرجەعە نیە، ئەوەش گەورەترین بواری ئازایەتی بوو لەوتەكانی پور ئەزغدی بورازغدی.
قسەكانی رحیم پور ئەزغدی كاردانەوەی ژمارەیەك لە مەرجەعە ئاینیەكانی ئێرانی بەدوای خۆیدا هێنا و رەخنەیان لێگرت، بەڵام نەگەیشتە ئاستی تۆمەتباركردنی بە كافربوون و سەپاندنی سزای سێدارە، بەڵكو هەندێك كەس لەناو رەوتی پارێزگاری توندرەو پشتیوانیان لێكرد، هەروەها لەناو دامەزراوەی ئاینی ئەوەش ئاماژەیە بەوەی كە تێروانینێك هەیە بۆ دووبارە دارشتنەوەی پەیوەندی دامەزراوەی ئاینی لەگەڵ دەسەڵات و سیستمی حوكمرانی بەوەش دەستەواژەی حەوزەی شۆرش زیاتر دەركەوت، بەوەش ململانێ نهێنیەكان بەرەو ئاشكرابوون هەنگاودەنێن كە لەگەڵ دامەزراوەی ئاینی كلاسیكی لەئێراندا هەن.
حەوزە و سیستمی حوكمرانی لە ئێران
گومانی تێدا نیە كە سیستمی سیاسی لەئێران لەسەر بنەمای چەقی پیاوی ئاینی دامەزراوە، پیاوی ئاینی بەپێی پلەی زانستی كە لەبواری ئاینی هەیەتی و قۆناغی بریاردان تا دەگاتە پلەی مەرجەعیەت ئەوەش بەپێی ئەو سیستمەی لە حەوزەی زانستی كاری پێدەكرێت، بەهەمان شێوە ئەو دەبێتە پیاوی دەوڵمەتدار بەوپێیەی وەلی فیقهیە و هەرسێ دەسەڵاتەكەی تر ( جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەری ) دەكەونە ژێر چاودێری وەلی فیقهیەوە، دەستور مەرجەكانی وەلی فیقهی بەم شێوەیە دیاریكردووە، دەبێت پیاوێكی فیقهی دادپەروەربێت، خاوەنی تێگەیشتنی و شارەزایی سیاسی بێت، بەستەری بنەڕەتی لەو پەیوەندیەدا لەنێوان پیاوی ئاینی و دەوڵەت دامەزراوەی ئاینیە واتا حەوزەی عیلمی، بەگەڕانەوە بۆ ئەو گفتوگۆیەی كە هەیە دەربارەی گرنگی حەوزەی عیلمی و مەرجە دەستوریەكانی ئێران بۆ وەرگرتنی پۆستی ویلایەتی فیقهی، زۆر پرسیار دەكرێن سەبارەت بە چارەنوسی سیستمی حوكمرانی ئێران، ئەگەر دامەزراوەی ئاینی نەتوانێت پێداویستیەكانی سیستمی سیاسی دابین بكات، ئەگەر كەسێكی ئاینی نەبوو كە مەرجە دەستوریەكانی تێدابوو چی ڕوودەدات؟ ئایە ئەوە بەواتای ئەوەدێت كە رەنگە ئێران پێویستی بە بڕیاری ئاینی تر هەبێت بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی لە سەركردایەتی ئەو وڵاتە دروست دەبێت.
دوای كۆچی دوای ئیمام خومەینی لەساڵی 1989 رابەری ئێستا عەلی خامنەیی وەك وەلی فەقیهـ دیاریكرا، بەبێ ئەوەی گەیشتبێتە ئاستی مەرجەعی ئاینی وەك ئایەتوڵا خومەینی، بەهەمواری ئەو بەشە كەمە ئەنجومەنی شارەزایان رازی بوو خامنەیی ببێتە رابەری شۆڕش بەوپێیەی خامنەیی لەپلەی ئیجتهادی رەهادا بوو هەروەها شارەزایی بواری سیاسی هەیە و رۆڵیشی لە شۆرش دا هەبوو، بۆیە بووە جێگرەوەی خومەینی، دەتواندرێت بگوترێت ئەوە وێستگەی یەكەمی ئیجتهادی سیاسی بوو لەناو سیستمی ویلایەتی فیقهی بەهۆی نەبوونی مەرجەعێكی ئاینی كە توانای گرتنەدەستی دەسەڵاتی هەبێت.
لەسەر ئەو گرفتانەی كە دەربارەی دامەزراوەی ئاینی ئێستا هەن، هەروەها ئەو گومانانەی كە دەربارەی توانای دەرچووانی دامەزراوەكانی ئاینی لەسیستمی سیاسی هەیە ئەوەش بەواتای ئەوەی كە ئێران دەچێتە قۆناغێكی گفتوگۆ دەربارەی جێگرەوەی سیاسی لەكاتی نەبوونی كەسێكی ئاینی كە مەرجە دەستوریەكانی تێدابێت ، بەوەش پۆستی رابەری ئێرانی بەتاڵ دەبێت.
ئەنجومەنی سەركردایەتی دەستەواژەیەكی مێژووی
ئەنجومەنی سەركردایەتی دەستەواژەیەكی نوێ نیە لە فیقهی سیاسی ئێرانی دوای شۆرش ساڵی 1979، لەدەستوری ئێرانی پێش هەمواركردنەوەی لەساڵی 1989 وەك بژاردەیەك بۆ دوای كۆچی دوای ئایەتوڵا خومەینی دیاریكرا، پێش ئەوەی كێشەكە بەهەڵبژاردنی رابەری نوێ كۆتایی بێت، دواتر عەلی خامنەیی بووە رابەری شۆرشی ئێران، لەداهاتووشدا ئەو بژاردەیە بەكراوەی دەمێنێتەوە لەناو پرۆسەی سیاسی ئێران، هاشمی رەفسنجانی پێش كۆچی دوای ئەو پرسەی وروژاند، پرسیارە گرنگەكە دەمێنێتەوە ئەویش ئەوەیە كەی پەنا بۆ ئەو بژاردەیە دەبردرێت؟
رەفسنجانی باسی ئەوەی كرد كە ئەگەر كەسێكی گونجاو نەبێت لەناو زانایانی ئاینی بۆ ویلایەتی فیقهی، ئەوە دەتواندرێت سێ كەس یان پێنج كەس دیاری بكرێن بۆ ئەوەی وەك ئەنجومەنی سەركردایەتی دیاری بكرێن، بەبەردەوامی باسی ئەوە دەكرێت كە كێن ئەو زانا ئاینیانەی دەتوانن وڵات بەرێوەبەرن؟ وەڵامی ئەو پرسیارە پەیوەندی بە توانای دامەزراوەی ئاینیەوە هەیە كە خۆی لە حەوزەی عیلمیدا دەبینێتەوە ( بۆ دەرچوانی ئاینی حەوزە و ئەوانەی كە توانای ئەوەیان هەیە كە پۆستی ویلایەتی فقهی بگرنە دەست) ئەم پرسە بەرەو ئەوە هەنگاو دەنێت كە لەكاتی نەبوونی كەسایەتیەكی ئاینی كە مەرجەكانی دەستوری ئێرانی تێدابێت، بۆچوونێكی تر دەردەكەوێت كە داوا دەكات چارەسەرێك بدۆزرێتەوە كە تێیدا ویلایه‌تی فیهی و زانایانی ئاینی بەتەواوەتی لەدەسەڵات نەمێنن.
گفتوگۆكانی حەوزە لە ئەمرۆدا بۆتە هۆی ئەوەی بیر لە داهێنانی سیاسی بكرێتەوە بەدڵنیاییەوە بژاردەی وەلی فیقهی رەها تائێستا وەك بژاردەی داواكراو ماوەتەوە
وەلی باوەردار به‌ڵام دوور له ویلایه‌ت
ئایەتوڵا محەمەد تەقی مسباح یەزدی، لەو كەسایەتیە زانایانەیە كە بەتەواوەتی پرسی ئەنجومەنی سەركردایەتی رەتدەكاتەوە، پێی وایە هیچ شتێك نیە سەلمێنەری ئەوەبێت كە ئەنجومەنی پێغەمبەران یان ئەنجومەنی سەركردایەتی لەسەردەمی ئیسلامیدا هەبووبێت، بۆیە رێگایەكی تر هەیە ئەویش ئەوەیە كە كەسێكی تر كە فیقهی نیە سەركردایەتی وڵات بگرێتە دەست، بۆ ئەمەش دەستەواژەیەك هەیە كە پێی دەگوترێت وەلی باوەردار بەڵام نافیقهی، وە پێویستە مەرجەكانی خوداپەرستی و دادپەروەری تێدابێت، و خەڵك باوەری بەتواناكانی بۆ حوكم كردن هەبێت، تەنانەت ئەگەر لەئاستی فیقهـ لە زانستە ئاینیەكانیشدا بەتەواوەتی شارەزا نەبێت.
گفتوگۆكانی حەوزە لە ئەمرۆدا بۆتە هۆی ئەوەی بیر لە داهێنانی سیاسی بكرێتەوە بەدڵنیاییەوە بژاردەی وەلی فیقهی رەها تائێستا وەك بژاردەی داواكراو ماوەتەوە، بەڵام بۆ كاتی پێویست دەرگای لێكۆڵینەوە لەبژاردە گونجاوەكان دەكرێتەوە بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی كە لەگرنگترین ناوەندی بڕیاری سیاسی لە وڵاتدا دروست دەبێت.
سروشتی ئەو بژاردەیە پەیوەندی بەهێزی ئەو لایەنەوە هەیە كە لەپشتیوانی و داوای دەكات لەسەر تەواوی ئاستەكانی وڵات، لەگەڵ بەردەوامی ئەو گفتوگۆیەی كە هەیە سەبارەت بەسروشت و ئەركی دامەزراوەی ئاینی لە ئێران بۆچوونێكی تر دەركەوتەوە كە دەستەواژەی حەوزەی شۆرشی پێدەگوترێت مەبەست لەحەوزەی شۆرش چیە؟ ئامانجەكانی چین؟ رەگەزی كاریگەر تێیدا چیە؟
حەوزەی شۆرش
حەوزەی شۆڕش دەستەواژەیەكی نوێیە بۆ دامەزراوەی ئاینی لە ئێران، هەندێك كەس پێیان وایە بۆ جێگرەوەی حەوزەی عەلمانیە وەك ئەوەی رحیم پور ئەزغدی باسی دەكات، بە وەستان لەسەر چەمكی عەلمانیەت لەئێران جیاوازە لەوەی لای خەڵك باوە، بەجۆرێك دەبینین كە مەبەست لە عه‌لمانیەت ئەو دەستەواژەیە نیە كە لە فكری سیاسی رۆژئاواییەكان هەیە بۆ جیاكردنەوەی دین لەدەسەڵات، بەقەدەر ئەوەی مەبەست لێی شێوازێكی فكری كلاسیكیە دەربارەی حەوزە هەیە، ئەویش ئەوەیە كە ئەو دامەزراوە ئاینیە وەڵامی پێداویستیەكانی سەردەم و شۆڕش و دەوڵەت ناداتەوە، بۆیە جێگرەوەی حەوزەی كلاسیك حەوزەی شۆڕشە كە مەبەست لێی حەوزەیەكە كە توانای گۆڕانكاری هەبێت و خۆشی بتوانێت بگۆڕێت و وەڵامی پێداویستیەكانی كۆمەڵگە لەسەر بنەمای شارستانیەتی ئیسلامی بداتەوە، بۆچوون و زانیاریەكانی تەنها بۆ كۆمەڵگەی ئێرانی نەبێت بەڵكو بۆ تەواوی جیهان بێت، هەندێك كەس پێیان وایە لەڕووی پراكتیكیەوە شێوازێكی نوێ بۆ دامەزراوەی ئاینی لە ئێران لەژێر ناوی حەوزەی شۆڕش دروست بووە، ئەوەش پرۆژەیەكی سیاسیە و دەیەوێت پەیوەندیەكانی لەگەڵ رابردوو بپچرێنێت، رۆژنامەی ( ئیران) ی نیمەچە حكومی ئەو رەخنانەی كە لە حەوزەی عیلمی دەگیردرێن لەرێگەی هەڵوێستەكانی رحیم پور ئەزغدی بە ئەسپی تەروادە دەشوبهێنێت بۆ سەرەتای دەركردنی زانا گەورەكان و جوڵاندنی گەنجەكان لەلایەن ژمارەیەك لەپیاوانی ئاینی دژی لوتكەی دەسەڵاتی ئاینی لە مەزهەبی شیعەدا.
دروستكردن و ئامانجەكانی حەوزەی شۆرش
وا دەردەكەوێت كە داواكاری دامەزراوەی ئاینی لەگەڵ داواكاری دامەزراوەی دەوڵەت و شۆڕش لەئێران بەتەواوەتی دەگونجێت و دووبارە دارشتنەوەی ئەو دامەزراوەیە بۆتە كارێكی پێویست، بۆ ئەوەی لەگەڵ سیستمی سیاسی بگونجێت و پارێزگاری لەخۆی بكات.
رابەری شۆڕشی ئێران لەیەكێك لە وتارەكانیدا باسی ئەوەی كرد كە پێویستە حەوزە وەك ناوەندێكی شۆرش بمێنێتەوە، ئامادەكاریەكان بۆ شۆڕش و گەیشتن بەئامانجەكان پێویستی بەبیركردنەوە و پلان و پرۆگرام هەیە، هەڵوێستەكانی خامنەیی هێڵی گشتین بۆ بۆچوونێك، بەڵام لەكاتی جێبەجێكردنی بۆچوونی جێبەجێكارانیش رەنگ دەداتەوە، هەروەها ئەوان چۆن خوێندنەوەی بۆ دەكەن، ئاماژەكان ئەوە پیشان دەدەن كە كاركردن بۆ دووبارە دارشتنەوەی دامەزراوەی ئاینی بەشێوەیەكی گەورە جیاواز دەبێت لە شێوازی كلاسیكی كە لەئێستادا هەیە و دەسەڵاتی لایە، ئەوە روون بۆتەوە لەسەر ئاستی فكری و جوڵە و سیاسەتی ئاسایش.
رووبەڕووبونەوە لەناوخۆی حەوزە كارێكی قبوڵكراو نیە
لەسەر ئاستی جوڵەی رێكخراو زۆر كەس پێیان وایە راگەیاندنی كۆمەڵەیەكی تایبەتی مامۆستایانی حەوزە یەكێك لەبەرئەنجامەكانی ئەو جوڵەیەیە و ناوی ئەو كۆمەڵەیەش ( رێكخستنی مامۆستایانی پایەبەرزی دەرەوەی حەوزەی عیلمی قومە) هەروەها ساڵی 2012 ئەو رێكخراوە راگەیەندرا، راستەوخۆ دوای باسكردنی عەلمانیەتی حەوزە دەركەوت.
ئەو هەنگاوە لەلایەن ژمارەیەك لەمەرجەعانی ئاینی قوم بەكارێكی باش نەزاندرا، لەوانەش ئایەتوڵا مكارم شیرازی و پێی وابوو ئەو هەنگاوە لەبەرژوەندی سیستمی حوكمرانی نیە، دەشڵێت رووبەڕووبونەوەش لەناوخۆی حەوزە كارێكی قبوڵكراو نیە.
چاودێران كۆكن لەسەر ئەوەی كە ئەو دیاردەیە نوێیە، بەدڵنیاییەوە بەرنامەی رۆشنبیری و زانستی خۆی هەیە كە لەگەڵ دامەزراوەی كلاسیكی یەكتر نابڕن، بەڵام بەدڵنیایی تەواوەوە بەرنامەكەی خزمەت بە تێروانینی سیاسی خۆی دەكات كە پێی وایە پێویستە حەوزە لەگەڵ دەسەڵات یەكبخرێت و چاو بخشێندرێتەوە بە دەسەڵات و چاویش بخشێندرێتەوە بە تێروانینی مێژووی هەردوو دامەزراوەكە.
بەڵام لەسەر ئاستی زانستی و فیقهـ دەكرێت هەڵوەستە لەسەر دامەزراوەی قوم بكرێت بەوەی كە ( دامەزراوەی بەدیهێنانی فیقهی و بونیادنانی شارستانی ئیسلامیە) دامەزراوەكە ئامانجەكانی كردووە بەدووبەشەوە:
1- ئامادەكردنی نەخشەرێگا و پێشكەشكردنی بەرنامەی سیاسی و ئابوری و رۆشنبیری و هونەری بۆ حكومەتی ئاینی
2- دروستكردنی وزەیەكی مرۆیی بەهێزی خاوەن فكر.
لەسەر ئاستی ئەمنی و سەربازیشەوە دەكرێت باسی لیوای 83ی ئیمام جەعفەری سادق بكرێت كە ناوەندەكەی لە قومە و لیوایەكی سەربازیە و سەر بەسوپای پاسدارانە و تایبەتمەندی ئەوەیە كە ئەندامەكانی لەپیاوانی ئاینین و لەكاتی شەڕی عێراق- ئێران لەساڵی 1986 دا ئەو لیولیە دامەزراوە، ئەو لیوایە لە بوارەكانی ئەمنی و رۆشنبیری و سەربازی چالاكی هەیە و یەكەكانی ئەو هێزە خولی سەربازیان بەشێوەیەكی رێكخراو بۆ دەكرێتەوە بۆ ئەوەی ئامادەبن لەڕووی سەربازیەوە، ئەو لیوایە بەیەكێك لە باڵە سەربازیەكانی زاناكان دەدەنرێت و ئامانجەكانی دیاری دەكات بۆ پارێزگاریكردن لەشۆڕش و ئامانجەكانی شۆرش و شۆڕشی بوونی حەوزەی عیلمی.
كۆتایی
كەواتا ئەو جوڵەیەی كە لە پرۆسەی ئاینی ئێراندا هەیە ناتواندرێت لەچوارچێوەی ئاین و عەلمانیەت لێی بڕواندرێت بەقەدەر ئەوەی كە گفتوگۆی نێوان شێوازێكی كلاسیكی كە دەیەوێت پارێزگاری لەسەر شێوازە مێژوویەكە و میراتەكەی بكات و ماوەی نێوانی لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی لە وڵات بپارێزێت، لەگەڵ رەوتێك كە دژی رەوتی كلاسیكی راپەریوە و دەیەوێت دووبارە شێوازێكی نوێ بۆ دامەزراوەی ئاینی بكرێتەوە كە دەیەوێت لەچوارچێوەی دەسەڵاتی سیاسی وڵاتدابێت و كاریگەری لەسەر دروست بكات، بە دارشتنەوەی ئەوەی كە چارەسەری كێشەی دەسەڵات و فەرمانرەوای بكات لەچوارچێوەی مانەوەی سیستمی ویلایەتی فیقهی ئەوەش لەرێگەی دەرچوونی فیقهیەكان بەپێی مەرج و پێوەرەكانی دەستوری ئێران، یان كردنەوەی دەرگای بیركردنەوە و پشت بەستن بە بۆچوونەكانی تر كە دوورنەبێت لە ئامانجەكانی سیستمی سیاسی لەئێران بەپێی هاوسەنگی هێزە كاریگەرەكان تێیدا.
رەنگە خواستەكە سنورە ئاینیەكان لەئێران تێپەڕێنێت، هەر گۆڕانكاریەك لەدامەزراوە ئاینیەكانی ئێران لەو شێوازە كلاسیكیەی كە هەیە بۆ شێوازێكی نوێی شۆڕشگێری دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی پەیوەندی قوم و نەجەف (نەجەف پێشەنگە لەسەر ئاستی جیهان لەبواری بڵاوكردنەوەی مەزهەبی شیعە بەشێوەی كلاسیكی)، بۆچی شێوەی ئێرانی بۆ ئاین لە عێراق پێشەنگ نیە كە رەنگدانەوەی لەسەر روداوەسیاسیەكان لەوێ هەبێت بۆ ئەوەی حەوزەی نەجەف لە كارەكانی وەك ویلایەتی گشتی لەرێگەی مەرجەعیەتی ئاینیەوە بگۆڕێت بۆ رێنمایی كە سیستمی فیقهی دەسەڵاتێكی فراوانی هەبێت و زیاتر بچێتە ناو سیاسەت لەچوارچێوەی بیردۆزی ویلایەتی فقهیدا؟
لەئێستادا ناتواندرێت حوكم لەسەر سەركەوتنی ئەو جوڵانەوە نوێیەی بواری ئاینی لەئێران و كاریگەریە سیاسیەكانی بدرێت، رەوتی كلاسیكی لەحەوزەی عیلمی تائێستاش خاوەنی هێز و هەژمونی رۆشنبیری و كۆمەڵایەتیە، بەڵام دەكرێت ئەوە لە رەوتەنوێكە چاوەڕوان بكرێت كە بەئاستێكی دیار كاریگەری لەسەر دارشتنەوەی بنەماكانی كێَبركێی سیاسی لەسەر زەوی و دروشمەكانی بەرگری لەشۆرش و دەستكەوتەكانی هەبێت لەچوارچێوەی میكانزمێك كە هەریەك لە فقه و سیاسەت و ئەمنیەت تێیدا بەشداربن.
ئەو راپۆرتە لە ناوەندی جەزیرە بۆ لێكۆڵینەوە وەرگیردراوە