11:45 - 28/02/2021
لە كاسەی بەتاڵەوە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە؛ كاریگەرییە خراپەكانی ئابووریی عێراق
ئەندامێكی كۆمسیۆنی مافەكانی مرۆڤ له عێراق ئاشكرای دەكات، رێژەی
هەژاری لە عێراق هه‌ڵكشاوه و 13 ملیۆن عێراقی داهاتی رۆژانەیان دۆلارێك یان دوو
دۆلارە ئەوە لە كاتێكدایە كە سەردەمانێك عێراق بە یەكێك لە وڵاتە هەرە
دەوڵەمەندەكانی جیهان و ناوچەكەش هاتووەتە ئەژمار، وەك دەگوترێت وڵاتانی دیكەی
عەرەب خوازیاری ئەوەبوون بگەنە ئاستی عێراق و بەراوردی خۆیان بەو وڵاتە دەكرد،
بەڵام هێندەی نەبرد، نەك هەر بە پێشەنگی نەمایەوە بەڵكو لە هەموو ڕوویەكەوە جێگەی
بەزەیی و هاوكاریی كردنە.
كاسەی بەتاڵ و شێواوی كۆمەڵایەتی:
رۆژی شه‌ممه 27/2/2021،
عەلی بەیاتی ، ئەندامی كۆمسیۆنی مافەكانی مرۆڤ له عێراق بە میدیاكانی
عێراقی راگەیاندووە: "بەهۆی دۆخی عێراق و هاتنی ڤایرۆسی كۆڕۆنا و قەیرانی
داراییه‌وه، رێژەی هەژاری لە عێراق گەیشتە 34%، ئێستا 13 ملیۆن عێراقی داهاتی
رۆژانەیان دۆلارێك تا دوو دۆلارە".
وەك شارەزایانی ئابووری باسی دەكەن بەهۆی خراپی دۆخی ئابورییەكەی
عێراقەوە سێكتەرەكانی دیكەی ژیانیش لە عێراق كاریگەرییان لەسەر دروستبووە، بەیاتی ئاماژەی
بەوەش داوە، بەهۆی هەژارییەوە لە عێراق توندوتیژیی خێزانی زۆر زیادی كردووە و تاوانی
زۆر مەترسیداری خێزانی دروست بووە، "گەڕانەوەی قەدەغەی هاتوچۆ و خراپیی دۆخی
ئابووری، جارێكی تر دۆخەكە خراپتر دەكاتەوە و رێژەی هەژاری و تاوان زیاتر دەكات،
بۆیە دەبێت حكوومەتی عێراقی بەرپرسیاریەتی ئەو دۆخە بگرێتە ئەستۆ". دۆخەكە ئەوەندەش مەترسیدار بووە پەرلەمانی
عێراق كاری بۆ ئەوەكردووە كە متمانە لە وەزیری دارایی و لایەنە پەیوەندیدارەكانی
دیكەش وەربگرێتەوە كە پێشتر پەیسەر ئاماژەی پێداون.
ئەندامەكەی كۆمسیۆنی مافەكانی مرۆڤ له عێراق بەیاتی ، روونی
دەكاتەوە، منداڵان و بەتەمەنەكان و ئافرەتان رووبەرووی توندوتیژییەكی زۆر دەبنەوە،
لە ساڵی رابردوودا (2020)رێژەی توندوتیژی لە عێراق لە بەرزترین ئاستدا بووە،
"دەركردنی یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی، لە پەرلەمانی عێراق زۆر
دواكەوتووە، لە كاتێكدا توندوتیژیی خێزانی لە عێراق زۆر بەرزبووه‌تەوە، راستە لە
وڵاتانی تریش توندوتیژی هەیە، بەڵام لەو وڵاتانه دامەزراوە و فەرمانگەی
تایبەتمەند هەیە بۆ پێشكەشكردنی هاوكاریی دروونی و كۆمەڵایەتی بۆ كەمكردنەوەی
شوێنەواری توندوتیژییەكان ". كورتەی
ئەو دۆخەی عیراقی ئێستای تێكەوتووە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە (كاسەی پڕ ئاشتی
ماڵە)، بەرزبوونەوەی ڕیژەی كێشەوە تاوانە كۆمەڵایەتیەكانیش پەیوەندیی بە بەتاڵی
كاسەكەی عێراقەوە هەیە.
نەوت نابێتە فریاد ڕەسی عێراق:
گەرچی نەوت لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا بووەتە هۆكارێكی باشی
سەقامگیریی هەمەلایەنە، بەڵام بۆ عێراق بووەتە نەگبەتی، هەرچەندە پشت بەستن بە
فرۆشی نەوت لەبودجەی ساڵانەدا بە ڕێژەی (96%) پشت بە فرۆش و داهاتی نەوتی
دەبەستێت، ئەوەش ئەگەری ئەوەی هەیە لە هەركات و ساتێكدا زیانی گەورە بەرعێراق
بكەوێت، لەبەر ئەوەی بازاڕی نەوت لەدەستی چەند وڵاتێكدایەو ڕێكخراوی ئۆپێك
سەرپەرشتی دەكات ، بەگوێرەی راپۆرتێكی ئاژانسی بلوومبێرگ كە لە ساڵی 2020دا
بڵاوكراوەتەوە، ئەم دۆخە خراپەی كە بەرۆكی ئابووری عێراقی گرتووە، ئەگەر ھەیە
ببێتە ھەڕەشە لەسەر رێكخراوی ئۆپێك، چونكە عێراقییەكان داوا لە حكومەت دەكەن
نەوتی زیاتر بخاتە بازاڕەوە تاوەكو گوزەرانیان باشتر بێت، كە ئەوەش پێشێلكردنی
رێككەوتنی ئۆپێك پڵەسە.
بەگوێرەی راپۆرتەكە، عێراق كە بەرھەمھێنەرێكی گرنگی رێكخراوەكەیە،
ئەگەر پشت له رێككەوتنەكەی ئۆپێك پڵەس بكات، ئەوە وڵاتانی دیكە رێكاری دیكەیان
دەبێت. ئەوەش هەرەشەیەكی جدی دەبێت لە سەر داهاتووی عێراق، وەك شارەزایان باسی
دەكەن تەنها قەرەبووی ئەو دۆخە باشتركردنی كەرتەكانی دیكەی عێراقە بۆ ئەوەی لە یەك
سەرچاوەیی داهات دەربازیی ببێت و ببێتەوە بە فرە سەرچاوە، بەتایبەتی كەرتی كشتوكاڵ
و بازرگانی و گەشتیاریی.
كاغەزی سپی عێراق دەرباز دەكات؟
حه‌سه‌ن كه‌عبی، جێگری سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق هۆشداری
ده‌دات، قۆناغێكی سه‌ختی دارایی و ئابووری چاوه‌ڕێی عێراق ده‌كات و پێشبینی ده‌كات،
له داهاتوودا رووبه‌ڕووی قه‌یرانی سه‌خت ده‌بنه‌وه و داوای هه‌رچی زوو په‌له‌كردن
له هه‌نگاونان بۆ رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی ئه‌و قۆناغه سه‌خته.
به‌گوێره‌ی به‌یاننامه‌یه‌ك كه له‌لایه‌ن نووسینگه‌ی جێگری سه‌رۆكی
ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌رانی عێراقه‌وه بڵاوكراوه‌ته‌وه، حه‌سه‌ن كه‌عبی، جێگری سه‌رۆكی
په‌رله‌مانی عێراق كۆبوونه‌وه‌یه‌كی فراوانی له‌گه‌ڵ لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی
ئه‌نجامداوه بۆ گفتوگۆكردن له‌باره‌ی مادده‌كانی پڕۆژه پێشنیازكراوی پاره‌داركردن
"ته‌مویل"ی كورتهێنانی دارایی له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه و هه‌روه‌ها بۆ
تاوتوێكردنی چاكسازی ئابووری، كه به "كاغه‌زی سپی" ناوده‌برێت.
له به‌یاننامه‌كه‌دا كه‌عبی جه‌ختی كردووه‌ته‌وه، "له‌رووی
دارایی و ئابوورییه‌وه قۆناغی داهاتوو سه‌ختترین قۆناغه كه عێراق پێیدا گوزه‌ر
ده‌كات، ئه‌مه‌ش وا ده‌خوازێت هه‌موو لایه‌ك به شێوه‌یه‌كی زانستیانه و دیراسه‌كراو
و به‌بێ كاریگه‌ریكردن له ژیانی هاووڵاتیان و داهاتی مانگانه‌یان ئه‌و قۆناغه سه‌خته
تێپه‌ڕێنین".
گوتیشی: "هه‌ردوو ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاسادانان و جێبه‌جێكردن له
دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری گونجاو بۆ تێپه‌ڕاندنی ئه‌و قه‌یرانه هاوبه‌شن، جا ئه‌و
چاره‌سه‌رییانه كاتی بن و په‌یوه‌ندییان به قه‌یرانی داراییه‌وه هه‌بێت، یانیش
ئه‌و چاره‌سه‌رانه بن كه په‌یوه‌ندییان به گه‌شه‌ی ئابووری له ئاینده‌دا هه‌بێت".
له به‌یاننامه‌كه‌دا باسی ئه‌وه‌ش كراوه، "له میانه‌ی كۆبوونه‌وه‌ی
حه‌سه‌ن كه‌عبی و لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانیدا ئه‌وه‌ی گرنگه ئه‌وه بوو، كه له
ره‌شنووسی كۆبوونه‌وه‌كه‌دا داوا كراوه، پێویسته داتای ژماره‌یی و ورد له‌باره‌ی
نه‌فه‌قات و قه‌باره‌ی كورتهێنانی گشتی بخرێنه‌ڕوو، بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆژه
پێشنیازكراوی پاره‌داركردن "ته‌مویل"ی كورتهێنانی گشتی تاوتوێ بكرێت، به‌ر
له‌وه‌ی په‌سه‌ند بكرێت".
بەڵام شارەزایان باس لەوە دەكەن –كاغەزی سپی – ئەگەر نەخرێتە بواری
جێبەجێكردنەوەو هەروا بمێنێتەوە بە مرەكەبی سەر كاغەز دۆخی ناهەمواری عێراق
چارەسەرنابێت.
فەرمانبەری زیاد لە پێویست :
حەسەن ئەسەدی پسپۆری ئابووریی لە عێراق
ڕایگەیاندووە ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق 10 هێندەی ژمارەی پێویستە و دەبێت حكومەت
كە خەرجیەكانی كەم بكات زانیاری لەبارەی ژمارەی فەرمانبەرانی فیعلی كۆبكاتەوە و
دەروازە سنووریەكانیش كۆنترۆڵ بكات.
ڕاشیگەیاند لە عێراقدا حكومەتەكان نەیانتوانیوە گەشە بە ئابووری
عێراق بدەن و هیچ پێشبینیەكان بۆ ئایندەی ئابووری عێراق نەبووە كە چۆن دەبێت.
ئاماژەی بۆ ئەوەشكرد حكومەتە یەك لەدوای یەكەكان گوێیان بۆ پسپۆرانی
ئابووری نەگرتووە و دیراسەی دۆسیەی ئابووری عێراقیان نەكردووە كە ئەوەش
وایكردووە ساڵی داهاتوو ساڵێكی ئاسانی ئابووری نابێت بۆ عێراق.
جەختیكردەوە ناكرێت ژمارەی فەرمانبەران 10 هێندەی ئەو ژمارەیە
بێت كە پێویستە و لەهەمان كاتدا هەوڵی زیادكردنی سەرچاوەی داهات بدرێت و دەروازە
سنووریەكان كۆنترۆڵ بكات و زانیاریشی لەبارەی ژمارەی فەرمانبەرانەوە هەبێت.
بە پێی وتەی وەزیری پلاندانانی عێراق ڕایدەگەیەنێت كە تا ساڵی 2003
ژمارەی فەرمانبەرانی عێراق كەمتر بووە لە 850 هەزار كەس ، بەڵام لە ساڵی 2020
گەشتووەتە زیاتر لە 6 ملیۆن كەس، وەزارەتی دارایش ڕایگەیاندووە لە ساڵی 2004 ەوە
مووچەی فەرمانبەران و خانەنشینەكان بۆماوەی ساڵێك نزیكەی 2 ملیار دۆلار بووە بەڵام
لە 2020 دا گەشتووتوە 43.3 ملیار دۆلار. هەر بەپێی بڵاوكراوەكانی وەزارەتی دارایی
پلە تایبەتەكانی عێراق لە 2005 دا 1847 كەس بوون، لەڵام لە ئێستادا 5308 كەسن. 539
كەس مووچەی وەزیر وەردەگرن، 4769 كەس مووچەی پلە تایبەت وەردەگرن، 48385 كەس پلەی
بەڕێوەبەری گشتییان هەیە.
خۆپیشاندانەكان و كاریگەریی ئابووری:
لەکاتێکدا عێراق لە دوای 2014 ەوە تووشی قەیرانی دارایی هات و
ناوچەیەكی زۆری باشوری رۆژئاواو ناوەڕاستی عێراق گیرۆدەی دەستی داعش بوون و لەشەڕی
ئەو گروپەدا زیانی گەورەی گیانی و دارایی و ژیاریش پەیدا بوون، لەدوای شەڕی داعش عێراق بەرەو چاککردنەوە و ئاوەدانکردنەوە و
گەشەپێدانی بوارە جیاجیایەکانی هەنگاوی دەهاویشت، بەڵام دروستبوونی خۆپیشاندانەکان
و چڕبونەوە و بەردەوامیان تا ئێستاش زەنگێکی مەترسیدارە لەسەر ئابووری عێراق و،
دڵەڕاوکێی بۆ بازاڕ و وەبەرهێنان و بازرگانیەکانیش پەیداکردوە.
بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی (ئەی‌بی‌سی نیوز) خۆپیشاندانەکان کاریگەریان لەسەر
باری ئابووری عێراق هەیە، ئەگەرچی تائێستا کەرتی نەوت سەلامەت بوە بەڵام بەگشتی
کاریگەری لەسەر کاسبکاران و، وەبەرهێنان و، بازرگانیەکان دروستکردوە.
خۆپیشاندانەکانی عێراق لەبەردەوامیدان، وە شەڕ و توندوتیژیەکان لەسەر
شەقامەکان و، ڕاگرتنی ئینتەرنێت و، داخستنی شەقامە سەرەکیان، کەشوهەوایەکی
ناسەقامگیرن لەسەر ئابووری عێراق و، ئەو نائارامیانە ئابووری وڵاتەکە و کەرتی
تایبەتیان بەرەو دواوە گێڕاوەتەوە، وە بازرگانیەکان ڕووبەڕووی زیان و بێ بازاڕی
بوون و، وەبەرهێنەران پارەکانیان لەدوودڵی و نائارامی ناوچەکەدا ناخەنە مەترسیەوە.
هەتا ئێستا نائارامیەکانی عێراق بەتوندی کاریگەریان لەسەر کەرتی نەوت
نەبوە کە شادەماری ئابووری عێراقە و مانگانە نزیکەی (٦ بۆ ٧ ملیار دۆلار) دەهێنێتە
نێو خەزێنەی وڵاتەوە. بەپێی دوو بەرپرسی سێکتەری نەوت هەتا ئێستا هەناردەکردنی
نەوت توشی ئاستەنگ و وەستان بەهۆی خۆپیشاندانەکانەوە نەبوە و ئاستی بەرهەمهێنان
بەگرتنی ڕێگای سەر کێڵگە نەوتیەکانی باشووری عێراق زیانی بەرنەکەوتوە.بەڵام دواڕۆژی وەبەرهێنان لەعێراق کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە.
كاریگەری لەسەر وەبەرهێنەران:
(زئاب سێزنا) کە یەکێکە لەهاو
دامەزرێنەرانی هاوبەشی نۆرسرن گەڵف دەڵێ، وەبەرهێنەرە دەرەکیەکان لەمامەڵەکانیان
لەکەرتی وزە و کەرتەکانی دیکە کشاونەتەوە و زەنگی وریاکردنەوەیان بەرگوێ کەوتوە
بەتایبەتی بەهۆی کاریگەرییەکانی ئێران لەسەر عێراق، هەروەها بەهۆی تێکچونی ئاسایش
بەهۆی خۆپیشاندانەکانەوە.
بەشێکی وەبەرهێنەران نیگەرانیان هەیە کە ئێران دەسەلاتی بەسەر عێراقدا
گرتوە و بەهۆی کێشەکانی ئێران لەگەڵ ئەمەریکاش نایانەوێ پارەکانیان بخەنە
مەترسیەوە لەناو عێراقدا.
هەروەها وەبەرهێنەران نیگەرانن لەو ڕەوشەی ئێستای عێراق بەتایبەتی
لەدوای دەستلەکارکێشانەوەی (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆکوەزیرانی عێراق و، گفتوگۆیەکان
و پرۆسەی دانانی سەرۆکوەزیرانی نوێش زۆر بەهێواشی بەڕێوەدەچن، وە خاوی قۆناغی
پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراقی ترسێکی دیکەیە و کاریگەری لەسەر بواری بازرگانی و
ئابووری عێراق پەیداکردوە.
لەڕاستیدا هیچ داتایەک لەبەردەستدا نیە لەبارەی زیانەکانی ئابووری
بەهۆی ئەو ڕەوشە ناسەقامگیریەی لەڕێی خۆپیشاندانەکانەوە دروستبون، بەڵام جەنەڕاڵ
(عبدولکریم خلف) گوتەبێژی سەربازی سەرۆکوەزیران گوتی، خۆپیشاندانەکان لەماوەی
مەودای مانگێکدا زیانی (٦ ملیار دۆلار) یان بەعێراق گەیاندوە، وە بەپێی ڕاپۆرتێکی
(ئەسۆشیەتد‌پرێس) ئەو ژمارەیە پەیوەندی بەکەمبونەوەی داهاتی نەوتەوە نیە، بەڵکو
بەهۆی نائارامی و خۆپیشاندانەکانەوەیە.
بەرپرسە پیرەكان و هاوبەشی كۆمپانیاكان:
وەك سەرچاوە عێراقیەكان باسی دەكەن، بەشێکی بەرپرسان لەڕابردوودا
هاوبەشی وەبەرهێنانیان لەگەڵ کۆمپانیایەکاندا دروستکردوە و، وە ئەگەر ڕێکارەکانی
چاکسازی بچنە جێبەجێکردنەوە هەندێک لەو بەڕێوەبەرە گشتی و بەرپرسانە کە تەمەنیان
لەسەرووی شەست ساڵیەوەیە خانەنشین دەکرێن ئەوەش ترس و دڵەڕاوکێی بازرگانی لەسەر
کۆمپانیاکان ئەوانەی بازرگانیەکانیان لەگەڵ بەرپرساندا هەیە هێناوەتەپێش.
هەڵبەتە خۆپیشاندانەکان بەشێکی لەسەر گەندەڵی ئیداری و سیاسین و،
لەسەر شێوەی حوکمی بیورۆکراتین، بیرۆکراسی و، نەبوونی خزمەتگوزارییە گشتیەکان بۆ
ماوەیەکی درێژە پرسی دڵی ناو عێراقیەکانن و کاریگەرییشیان لەسەر خراپی وەبەرهێنان
لەناو عێراقدا هەبوە.
كەرتی تایبەت و زیانەكانی:
کەرتی تایبەت کە پایەیەکی گرنگی ئابووریە ئەویش بەهۆی ئەو بارودۆخەی
ئێستای عێراقەوە کاریگەری گەورەی پاشەکشێکردنی لەسەر دروستبوە، وە بانکی
نێودەوڵەتی لەبارەی گرنگی سێکتەری تایبەتەوە دەڵێ، گەشەپێدانی ئەو سێکتەرە کلیلێکی
سەرەکیە بۆ بەربڵاوکردن و فراوانکردنی ئابووری عێراق لەپشتبەستن بەنەوتەوە بۆ
ئابووری فرەچەشن و هەروەها دروستکردن زیادکردنی دەرفەتەکانی کارکردن.
بەشێکی لاوازی کەرتی تایبەت بەهۆی ڕێکارە یاساییەکانی بواری
بازرگانیەوەن، کە زۆر خەڵک لەناوخۆی عێراقیش ناوێرن خۆی لێبدەن بەهۆی خراپی
یاسایەکانی بازرگانی و تێچوی دەستپێکردنەوەن، سەرەنجام بەو هۆیەوە لایەنێکیگەورەی
ئەو سێکتەرە بەنافەرمی و، بەشێوەیەکی سنورداری کاردەکەن و دواجار بەئاسانی دەکەون.
ئومێدێك و چاوەڕوانییەك:
سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی لە راپۆرتێکیدا بە گۆڤاری “زە ناشناڵ”
راگەیاند: بەهۆی کەمکردنەوەی بەرهەمهێنای نەوتەوە لەلایەن وڵاتانی نەوتی بەشدار لە
ئۆپیک، وای کردووە کە بەهای نەوت بگاتە نزیکەی 65 دۆلار، لەبەر ئەوەی وڵاتی عێراق
یەکێکە لەو وڵاتەنە کە بە هەناردەکەری نەوت دادەنرێت، راستەوخۆ ئابوورییەکەی
دەبووژێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا لە راپۆرتەکەیدا ئاماژە بەوە دەکات کە حکومەتی عێراق،
دەستیکردووە بە دژایەتیکردنی گەندەڵی لە تەواوی دامەزراوەکانی دەوڵەتدا، کە ئەمەش
دووبارە دەبێتە هۆی گەشەسەندی ئابووری ئەو وڵاتە و ئەو قەیرانەنە تێدەپەرێنێت کە
ساڵانی رابردوو هەیبووە.
سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی لە بەدواداچوونەکاندا ئاماژە بەوە دەکات
کە ئابووری عێراق لە ساڵی 2021 بە رێژەی 1,2٪ گەشەسەندن بەخۆیەوە ببینێت و لە ساڵی
2022 دا ئەو رێژەیە بگاتە 3,9٪، کە گەشەسەندن لە ساڵی 2019دا لە عێراق بە رێژەی
4,5٪ بووە و ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکات کە عێراق بۆ ساڵی 2024 بگاتەوە ئەو
ئاستە.
لای خۆشییەوە بانکی ناوەندی عێراق لە پرۆژە یاسای 2021ی عێراقدا بەهای
دۆلاری لە ئاست دیناری عێراقی بەرزکردووە، بۆ ئەوەی دووبارە چارەسەری کورتهێنانی
بودجە بکاتەو بەهێچ جۆرێک دەست بۆ نەختنەی وڵات نەبرێت.
هەرچۆنێك بێت عێراق گیرۆدەی كێشە ئابوورییەكانیەتی، گەورەترین هۆكاریش
ئەوانە بوون كە باسكران، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق سەرەڕای ڕاگەیاندنی
چاكسازیی لە هەموو بوارەكاندا، بۆ كۆتایی هێنان بە دۆخی خراپی عێراق هەموو ئومێدی
خۆی بە هەڵبژاردنەكانی مانگی تشرینی یەكەمی ئەمساڵدا هەڵواسیوەو پێی وایە گۆڕانكاری
لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دا دەبێتە گۆڕانكاریی ڕیشەیی، بەڵام گرفتەكە ئەوەیە
حیزب و پێكهاتەكانی عێراق ئەو بۆچوونەیان نیەو پێیان وانیە لەژێر سەقفی پەرلەمانی
عێراقدا دۆخەكە بەرەو باشتر بچێت.