02:41 - 25/02/2021
ژن و سیخوڕیی...ئایا ژنان لە مێژووی ئیسلامیدا كاری سیخوڕییان پێكراوە؟
كاری سیخوریی لەمێژووی ئیسلامیدا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێغەمبەر-د.خ-
ئەوەش لە ئەنجامی هەبوونی دژایەتیە بەردەوامەكانی خێڵە عەرەبەكان لە بەرامبەر
ئیسلام لە نیوەدورگەی عەرەبیدا، ئەمە جگە لەوەی كە پێگەی جوگرافیای هەرێمی ئەو
ناوچەیەش كاریگەریی هەبووە لەبەر ئەوەی لەژێر داگیركارییەكانی هەردوو
ئیمبراتۆریەتی –فارس و رۆم- دا بووە، هەربۆیە بەناچاریی پەنا براوەتە بەر گرنكیدان
بە كاروباری سیخوریی ئیسلامی كە ئەوكات بە –چاو – یان – سیخوڕ- ناویان هێنراوەو
كاریان كۆكردنەوەی زانیاریی بووە لەسەر دوژمنەكانیان، دوای كۆكردنەوەی
زانیارییەكان و پشكنینییان و دەركەوتنی ڕاستی هەواڵەكان، شرۆڤەیان بۆكراوە و
ئەنجامگیرییان بۆ كردووە، ئەم كارەشیان ناوناوە –الاستخبار، یان، اللاستخبارات- كە
ئێستا بە مانای هەواڵگریی دێت. (1).
هەركەسێك سەیری ژیانی پێغەمبەری ئیسلام -د.خ- و فەرموودەكانی بكات بۆی دەردەكەوێت كە
لە جەنگەكان، ناردنی سریەكان ، پەیوەندییە ناوخۆیی و هەرێمیەكانیدا سیخوڕی بەكار
هێناوە، دەگێڕنەوە كە لە ساڵی دووەمی كۆچیدا عەبدوڵای كوڕی جەحشی بە سەرۆكایەتی
12كەس ناردووە بۆشوێنێك و پێی گوتوون ئەم نوسراوەت دەدەمێ نەیكەیتەوە تا دوو رۆژی
تەواو بە پێی دوور دەكەونەوە و دەگەنە فڵانە شوێن، هەر كە گەشتنە ئەو شوێنە
نوسراوەكە بكەنەوەو سەیری بكەن چی تێدا نوسراوەو جێبەجێی بكەن، كاتێك نوسراوە
نهێنیەكەیان كردووەتەوە نوسراوە: ئەگەر ئەم نوسراوەی منت خوێندەوە بەناوی خواو
بەرەكاتەكانیەوە بكەوە ڕێ، هیچ كەس لە هاوڕێكانت ناچار بە هاتن مەكە، ئەوانەی كە
لەگەڵت دێن، برۆن تا دەگەنە ناوچەیەك كە پڕیەتی لە دارخورما، لەوێوە چاودێریی
كاروانی قوڕەیشییەكانمان بۆ بكەن و هەواڵەكەم بۆبێننەوە (2).
ژیاننامەی پێغەمبەر و مێژووی خەلیفە ڕاشدییەكان و بەدوای ئەوانیشدا
ئەمەوی و عەباسیەكان و تا دەگاتە عوسمانیەكانیش ، پڕیەتی لەنموونەی هەبوونی دەزگاو
كاری هەواڵگریی، بەپێی كاتەكانیش پێشكەوتنی بەخۆیەوە دیوە، تا گەشتووتە ئەو ئاستەی
كە دەوڵەتەكان لە هەردوو كاتی ئاشتی و جەنگیشدا پێویستیان پێی هەبووە، ناوەڕۆك و
ناوەكانی گۆڕانیان بەسەردا هاتووە، چالاكی ئەندامەكانی فراوانتر بووە، هەیانبووە
بۆچەندەها ساڵ –چاو –یان- سیخوڕ-بووەو لە وڵاتی نەیار نیشتەجێ بووە.
بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە كاری هەواڵگریی ژنان بووە لە مێژووی
ئیسلامیدا، چۆن پەنا براوەتە بەر ئافرەتان بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە، لەگەل ئەوەشدا
ژنان زیاتر پارێزگاری لە شەرم شكۆو خاوێنی ڕەوشتیان دەكەن، سەرەڕای ئەوەش
هەندێكیان لە دژی وڵاتەكەی خۆیان بەكار هێناوەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا لەوبوارەدا
ئافرەتان گرنگی زۆری پێ نادەن و كەمترین
هەواڵیان لەوبارەیەوە هەیە، بەڵام هەر دەبێت بزانین كە ئافرەتان چۆن كاری
هەواڵگرییان كردووە لە مێژووی ئیسلامیدا؟ چۆن توانیویانە و پشكیان هەبووە لە
چەسپاندنی دەسەڵاتدا. هەندێك زانیاری لەم بارەیەوە دەخەینە ڕوو.
ئەگەر بمانەوێت لە چالاكی هەواڵگریی و سیخوریی تێبگەین، ئەوا دەبێت لە
ئامانجە سەرەكییەكەی تێبگەین، دەبێت ئەوە بزانین كە كۆكردنەوەی هەموو زانیارییەك
چۆن بەكاردەهێننەوەو لە ستراتیژیەت و لەكاتی هێرشدا بەكاری دەهێننەوە، جگە لەمە
جۆرێكی دیكەی هەواڵگریی هەیە كە پێیی دەگوترێت -بەرگریی- یان خۆپارێزیی. ئەویش
ئەوەیە ژمارەیەك سیخوڕو چاو دروست دەكرێت بۆ ئەوەی لایەنی بەرامبەر نەتوانن
دەستیان بگاتە زانیارییەكانی خۆت و نهێنیەكانت نەباتەوە بۆ سەرەوەی خۆی، ئەوەش بە
سەرلێشێواندن(3) و دەستگیركردنی ئەو بەكرێگیراو وسیخوڕانە.
ئەم رۆڵە دراوە بە هاوەڵێك-عامری كوڕی فوهەیرە-كەلەكاتی كۆچدا
ئاژەڵەكانی ئەهێنا بەشوێن پێی پێغەمبەر و ئەبوبەكرداكە لەمەككەوە بەرەو
مەدینەڕۆشتوون، هە ركاتێكیش ئەسمای كچی ئەبووبەكر هاتبێت وخۆراك و پێداویستی بۆ
هێنابن عامر هەما كاری دووبارە كردووەتەوە
بۆ ئەوەی شوێن پێیەكانیان لەسەر لمی بیابانەكە دەرنەوێت و سەر لە سیخوڕەكانی
قوڕەیش بشێوێنێت، لەوڕێگەیەوە هیچ زانیارییەك لەو كاتە زۆر ناڕەحەتەدا نەگاتە
دوژمنەكانیان ، ئەسما كە ئەو كارەی كردووە لە لایەن ئەبی جەهلەوە سزای دراوە،
دەگێڕیتەوە كە چەند كەسێك هاتوونەتە بەردەرگاكەیان و ئەبی جەهلیان لەگەڵ بووە،
لەبەردەرگای ماڵی بابم –ئەبوبەكر- وەستان، منیش چوومە دەرەوە بەدەمیانەوە پرسییان:
كوا ئەبوبەكری باوكت؟ منیش گوتم سوێند بەخوا نازانم باوكم لەكوێیە، ئەڵێت؛
ئەبوجەهل پیاوێكی دەم پیس و پیس بوو، دەستی لێ بەرزكردمەوە زللـەیەكی توندی دا لە
ڕوومەتم و ڕۆشتن (4).
ماوەیەكی زۆر كەم لەدوای
كۆچی دوایی پێغەمبەر –د.خ- و لەكاتی –جەنگی هەلگەڕاوەكان-دا (11 – 13 كۆچی) دەزگای
هەواڵگریی ئیسلامی ئەو سەردەمە سەركەوتوو بوو لە كوشتنی -الاسود العنسی-دا لە
یەمەن كە لافی پێغەمبەرایەتی لێدەدا و لە ماڵەكەی خۆیدا كوشتیان و ئەوەش بە
هاوكاریی خێزاكەی خۆی بوو. (5).
ژنەكەی ئەسوەد چاوەڕوانی
موسڵمانەكانی دەكردو پاسەوانەكانی كۆشكەكەی سەرقاڵ كرد، بۆ ئەوەی ئەوان بتوانن
بێنە ناو كۆشكەكەوە، ئەوان هاتن و كە تاریك داهات و ئەسوەد چووە سەر جێگەی
نوستنەكەی و دونیا بە تەواوی بێدەنگ بوو، ئەوان چوونە لای ژوورەكەو ژنەكەشی
چاوەڕوانی دەكردن، ئاماژەی پێدان كە بچنە ژوورەوەو ئەو خەوتووە، ئەوانیش بە خێرایی
چوونە ژووەرەوە كوشتیان.(6).
عومەری كوڕی خەتابیش
ئافرەتانی بەكاردەهێنا بۆ دۆزینەوەی تاوانەكان، بەتایبەتی كوشتنێك كە لە ناوشاری
مەدینەدا ڕویدا و لەسەردەمی ئەودا بوو، مێرمنداڵێك لەناو شاری مەدینەدا كوژراو
هێنایانە لای عومەر و پێیان گوت لە كەناری شەقامێكدا كەوتووە بەدەمدا و بە كوژراوی
دۆزیویانەتەوە، كەسیش نازانێت كێ كوشتوویەتی و بۆچیش كوژراوە، ئەم كارە بووە هۆی
ئەوەی كە هەموان نیگەران بكات ، دوای یەك ساڵ لەو ڕووداوە منداڵێك لە هەمان شوێن
دۆزرایەوە كە فڕی درابوو، عومەری كوڕێ خەتاب پێی وابوو لەنێوان ئەو دوو تاوانەدا
پەیوەندییەك هەیە، بۆ ئەو مەبەستە ژنێكی مەدینەیی بانگكردو منداڵەكەی پێدا تا
بەخێوی بكات، پێشی گووت چاودێریی هەموو ئەو ئافرەتانە بەوردی بكات كە سەردانی
دەكەن، و هەواڵی منداڵەكە دەپرسن، هەركەسێكیانی بینی كە خۆشەویستی زۆری بۆ دەربڕیی
یان لاواندییەوەو ماچی كرد، بە خێرایی ئاگاداری بكاتەوە و لەبەرامبەر ئەو كارەشدا
كرێیەكی بۆدانابوو.
هێشتا ماوەیەكی كەم بەسەر
ئەو روداوەدا تێپەڕێ نەكردبوو كە كەنیزەكێكی بچكۆلە هات بۆ لای ئەو ژنە و پێی گوت
كە خاتوونەكەی ئەوەی ناردووە تا ئەو منداڵەی بۆ بنێرێت تا سەیرێكی بكات و دواتر
بۆت دەگەڕێنێتەوە، ، بەڵام ئەو ژنەی كە بەخێوی دەكرد زۆر پێداگری دەكرد كە لەگەڵ
بڕوات بۆیە پێكەوە ڕۆشتن، كەنیزەكە منداڵەكەی هەڵگرت و بردی بۆ خاتوونەكەی، هەركە
لێی وەرگرت، توندكردی بە باوەشیەوە، ماچی كرد، ئەو خاتوونە كچی یەكێك بوو لە پیاوە
بەناوبانگەكانی ئەنساریی لەناو مەدینەدا، هەركە گەڕایەوە ژنەكە چووە لای عومەری
كوڕی خەتاب و چیرۆكە نهێنییەكەی بۆگێرایەوە(7).
عومەر كەوتە لێكۆڵینەوە لەو
زانیارییە، دواتر مۆڵەتی لە باوكی ئەو خاتوونە وەرگرت كە لێكۆڵینەوەی لەگەڵ بكات
لەبەر ئەوەی پیاوێكی زۆر ناوداریی ئەنساریی و شاری مەدینە بوو، ئەویش ڕازیی بوو،
عومەر لەیەكەم چركەساتی قسەكردن لەگەڵیدا تاوانی كوشتنی ئەو مێرمنداڵەی ساڵی پاری
خستە ئەستۆی ئەو ژنەو پێی گوت ئەگەر دانی پێدا نەنێت دەیكوژێت، هەربۆیە ژنەكە
بەرگەی نەگرت و دانی پێدانا كە ئەو كوڕەكەی كوشتووە و لەو شوێنەدا فڕیی داوە، بۆیە
ئەو كارەشی كردووە لەبەر ئەوەی بەرگریی لەخۆی كردووە، ئەو چیرۆكەكەی بەو شێوەیە
گێراوەتەوە كە ژنێكی بەتەمەن هاتووچۆی كردووە و مێرمنداڵێكی لەگەڵ بووە زۆر جوان
بووەو گوتوویەتی ئەو كچەو مامەڵەی كچانەی كردووە، ئەویش وەك كچێكی ئاسایی مامەڵەی
لەگەڵ كردووە لەبەر ئەوەی هیچ سیمایەكی كوڕی پێوە دیار نەبووە، پاش ماوەیەك ئەو
پیرەژنە دەڕوات بۆ شوێنێكی تر و ئەمیش داوای لێدەكات كەنیزەكەكەی بۆ بەجێبهێڵێت،
لەبەر ئەوەی هیچ شتێكی لە كوڕ نەچووە وەك كەنیزەكێكی ئاسایی مامەڵەی لەگەڵ كردووە، پاش ماوەیەك كە ئەم لەخەودا بووە دەستدرێژیی
سێكسی كردووەتە سەر و
ئەومنداڵەش لەو كوڕە گەنجە بوویەتی، ئەویش
كوشتوویەتی و فڕێی داوەتە ئەو شوێنە، كاتێكیش منداڵەكەی بووە لەوشوێنە فڕیی داوە.
دواتریش سوێندی خواردووە كە چیرۆكەكە بەوشێوەیە بووە بەڕاستی گێڕاویەتیەوە،
عومەریش باوەڕی پێكردووەو منداڵەكەی بۆ گەڕاندووەتەوە. (8)
لەسەردەمی ئەمەوییەكانیش دا
هەموو سەركردە سەربازیی و سیاسییەكان باوەڕیان بەوە هەبوو كە ئافرەتان بخەنە نێو
كارەكانیان لەبەر ئەوەی باوەڕیان وابوو كاری باشیان پێدەكرێت، كاتێك عەبدوڵای كوڕی
زوبەیری كوری عەوام موسعەبی برای نارد بۆ عێراق تا لەوێوە بەتوندی لەدژی ئەمەوییەكان دەست بەكاری
ئۆپۆزسیۆنی بكات، هەندێك لە سەرۆك هۆزەكان،كە خاوەنی توانای مادی و سەربازیش بوون،
لەناو ئەوانەشدا ئەحنەفی كوڕی قەیس –گەورەو سەرۆكی بەنی تەمیم- دوودڵ بوون لە پشتیوانی
كردنی عەبدوڵاوموسعەبی برای كە لە دژی عەبدولمەلیكی كوڕی مەراون بوەستنەوە ،
موسعەب پارەو زێری زۆری نارد بۆ كەنیزەكەكەی ئەحنەف تا كاری بۆبكات و قەناعەتی
پێبكات كە پەیوەندی پێوە بكات و لە رووی
سەربازییەوە پشتیوانی پرۆژەكەیان بكات لە دژی ئەمەوییەكان، كەنیزەكەكەش بەتواناو لێهاتووی خۆی توانی قەناعەت بەو
بكات، بە گریان و چاوی پرلە فرمێسكەوە چووە لای ئەحنەف و گوتی ئەوەبۆچی ئەگریت؟
ئەویش گوتی لەداخی قسەی ژنانی ئەم شارە، ئەویش گوتی ئەڵێن چی؟ ئەویش گوتی هەموو
پیاوەكانی ئێمە پاڵپشتی موسعەب دەكەن گەورە ترسنۆكەكەی تۆ نەبێت، ئەویش بەخێرایی
رۆشت و پشتیوانی خۆی بۆ موسعەب دەربڕیی. (9)
لەسەردەمەكانی دوایشدا؛
دەوڵەتەكانی عەباسی و ئەیوبیی، زۆر پشتیان بە ئافرەتان بەستووە بۆ ئەوەی لە دەزگای
هەواڵگرییدا بەكاریان بهێنن، بەلەبەرچاوگرتنی شۆڕشە زۆرەكان، فیتنە و ئاشووبە
ناوخۆییەكان، دەستێوەردانی ناوخۆیی و دەرەكی ، ناچار بوون كاری ئافرەتان چالاكتر
بكەن لە بواری سیخوریدا، لەبەر ئەوەی ژنان دەیانتوانی سەردانی ماڵەكانی یەكتری بكەن
و لەڕێگەی ئەوانەوە هەواڵی مێردو كارەكانی ئەوانیش بزانن، لەبەر ئەوەی پیاوان
زۆربەی قسەكانی رۆژانەیان لای هاوسەرو كەنیزەكانیان دەكەن، باس لەوە دەكرێت كە
مەئموونی خەلیفەی عەباسیەكان (1700) ژنی بەتەمەنی هەبووە كە كاری هەواڵگرییان
بۆكردووە، لەناوخەڵكدا گەڕوان و كاری ئەوان تەنها كۆكردنەوەی هەواڵ بووە،
بەتایبەتی ناردوونی بۆ لای كەسانی تاوانبارو ئەوانەی كە لە دژی دەوڵەت بوون و
خەریكی كاری بەرد ڕەوشتی بوون ، ئەو بەردەوام لەناو كۆشكەكەیدا رۆژانە گوێی بۆ
دەگرتن و هەواڵەكانی لێوەردەگرتن.(10)
كاتێكیش دەوڵەتی ئەیوبی لە
میسرو شام دامەزراو توانی ئەوناوچانە لەژێردەستی خاچپەرستان دەربهێنێت، سەڵاحەدینی
ئەیوبی وهاوڕێكانی هەموو تواناكانی خۆیان كۆكردەوە بۆ ئەوەی بگەن بە ئامانجەكەیان،
بۆیە ژنان رۆڵی سەرەكییان وەرگرت لە بواری هەواڵگرییدا، لەو سەردەمەدا تەنها پشت
بە ئافرەتانی موسڵمان نەبەستراوە، بەڵكو ئافرەتانی ئەوروپیشیان بەكاردەهێنا،
بەتایبەتی تر ئەوانەیان كە لای خاچپەرستەكان متمانەیان هەبوو، باس لەوە دەكرێت كە
(ملك موعەزەم –عیسا كوڕی مەلیك عادل) ئەمیری دیمەشق، پشتی بە هەندێك لە ژنی سەربازانی
خاچپەرست بەستووە بۆ ئەوەی هەواڵی سەربازیی و جموجوڵییان بزانێت و لەبەرامبەر
ئەوەدا پارەی باشی پێدوان. بۆیە جموجووڵی سوپای خاچپەرستەكانی هەنگاو بەهەنگاو
پێدەگەشت، بۆیە خاچپەرستەكان لە شامدا زیانی زۆریان بەركەوت و نەیانتوانی سوپای
ئەیوبی تێكبشكێنن، نەك هەر ئەوە بەڵكو یەكێك لە سیخوڕەكان پلانێكی ئیمبراتۆر –فریدیكی
دووەم- پاشای ئەڵمانیا و سەركردەی خاچپەرستەكانی ئاشكرا كردو لەو ڕێگەیەوە سوپای ئەیوبی
توانییان دەستی خۆیان بوەشێنن و پارێزگاری لە دیمەشق بكەن و نەهێڵن بكەوێتە دەستی
خاچپەرستەكان.(11).
وەك سەر چاوە مێژووییەكان باسی دەكەن سەلاحەدین توانی ژنی
یەكێك لە گەورەترین سەركردەی خاچپەرستەكان بەكاربهێنێت و لە جەنگی حەتین و
ئازادكردنی قودس (585 كۆچی) زانیاری زۆرباشی بداتێ و هەنگاو بە هەنگاو ئاگاداریی
جموجوڵی خاچپەرستەكان بێت و ببێتە هۆی سەركەوتنی سەلاحەدین، لەبەرامبەر ئەوەدا باشترین
دیاری و خەڵاتی پێدا.
ئەوەی كەباسكرا بەشێكی كەم
بوو لە بەشداریی كردنی ژنان لە دەزگا سیخوڕییەكانی دەوڵەتە ئیسلامیەكان، لەسەردەمی
پێغەمبەرەوە تا سەدەمی سەلاحەدینی ئەیوبی، لە هەریەكێك لەو سەردەمانەشدا تەنها یەك
نموونە باس كراوە، بەڵام مێژوو نوسان و زانایانی ئیسلامی كەمتر گوێیان بەو لایەنە
داوە.
—————————————————————-
سەچاوەو
پەراوێزەكان
[1] ابن منظور: لسان العرب،
مادة استخبر، ومادة جسس.
[2] ابن هشام: السيرة النبوية
3/18.
[3] محمد جمال الدين محفوظ:
المدخل إلى العقيدة والإستراتيجية ص149.
[4] ابن هشام: السيرة النبوية
1/487.
[5] صور من حياة الصحابة ص273.
[6] الاستخبارات في الدولة
الإسلامية ص54.
[7] ابن الجوزي: مناقب عمر بن
الخطاب ص79، 80.
[8] ابن الجوزي: السابق ص80.
[9] الثعالبي: تحفة الوزراء
ص92، 93.
[10] المنجد: بين الخلفاء
والخلعاء ص93.
[11] المخابرات في الدولة
الإسلامية ص192.
[12] سەرچاوەی پێشوو..
بۆ بینینی ڕاپۆرتە
عەرەبییەكە كلیك لێرە بكە