10:52 - 23/02/2021
ستراتیژیەتی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا
هەمیشە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرنگی گەورەی لە نەخشەی ستراتیژی ئەمریکادا هەبووە، چونکە ئەم ناوچەیە شوێنێکی باش لە بەرژەوەندییە گرنگەکانی ئەمریکا داگیر دەکات، هەرئەمەش وایکردووە کە هێزە سەربازییەکانی هەمیشە لە حالەتی ئامادەباشیدابن، بۆئەوەی کاتێک بەرژەوەندیییەکانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا کەوتە مەترسییەوە، یەکسەر دەستێوەردانی راستەوخۆ بکات و بەرگریی لە خۆی بکات.
سێ ئامانجی سەرەکی:
ئامانجی سەرەکی ستراتیژی ئەمریکا بەرامبەر بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆی لە سێ خاڵی سەرەكیدا دەبینێتەوە کە ئەوانیش:
1- زامنکردنی بەردەوامبوونی هەناردەکردنی نەوتی ناوچەکە بۆ بازاڕەکانی ئەمریکا و جیهان.
2- زامنکردنی ئارامی و ئاسایشی ئیسرائیل.
3- بەردەوامیدان بە هەژموونی خۆی لە ناوچەکە.
ئەمانە سێ ئامانج و کۆڵەکەی سەرەکی ستراتیژی ئەمریکان و هیچکاتێکیش بە گۆڕینی سەرۆک و حکومەتەکان، گۆڕانکاری بەسەردا نەهاتووە، بگرە دەتوانم بڵێم رێژەیەکی نەگۆڕن، پێدەچێت لە رووی ئامڕاز و شێوازی مامەڵەکردنەوە، جیاوازییان هەبوو بێت، بەڵام لە ناوەڕۆکدا یەک شت بوون.
تا ئێستاش وتەکەی سەرۆک ریچارد نیکسۆن وەکو بنەمایەکی سەرەکی دادەنرێت بۆ بڕیاربەدەستانی ئەمریکا، کاتێک گوتی:(ئەمریکییەکان ناچنە دەرەوەی سنوورەکانی خۆیان بۆ بەرگریکردن لە دیموکراسی و شەرعیەت و دژایەتیکردنی دیکتاتۆریی، بەڵکو ئێمە بۆیە دەچینە ئەو شوێنانەوە، چونکە ناهێڵین بەرژەوەندیییەکانمان بکەوێتە مەترسیییەوە.) ئەم وتەیەش بۆتە پڕەنسیپی سەرەکی بۆ هەموو سەرۆکەکانی کۆشکی سپی، جا کۆماریی بن یان دیموکرات.
دوو کۆڵەکەی سەرەکی:
ستراتیژیی ئەمریکا پشت بە دوو کۆڵەکەی سەرەکی دەبەستێت:
یەکەم: هەڵبژاردنی باشترین لەناو بژاردە و ئەڵتەرناتیڤەکاندا.
دووەم: لە کاتی پەسەندنکردنی بڕیارە گرنگەکاندا، پێدانی رۆڵی زیاتر بە دەزگا ئەمنی و هەواڵگری و سەنتەرەکانی لێکۆڵینەوەو بەدواداچوون. ئەم دەزگایانەش بە پێی کۆمەڵێک پێوەری جێگیر کار دەکەن کە ئامانجی سەرەکییان پاراستنی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکایە، تەنانەت ئەگەر لەسەر بەرژەوەندیی دەوڵەتانی ناوچەکە یان بەرژەوەندیی رژێمە حاکمەکانی ناوچەکەش بێت.
سیاسەتی ئۆباما بەرامبەر ناوچەکە:
وەکو پێشتریش وتمان کە ستراتیژیەتی ئەمریکا لە ناوچەکەدا جێگیرەو ناگۆڕێت، سەرۆکەکانیش هیچ ناگۆڕن، تاکە گۆڕانکاری لە شێوازی مامەڵەکردن و ئامڕازەکانە. بۆ نموونە لەسەردەمی سەرۆک باراک ئۆباما دا، بۆ جێبەجێکردنی ستراتیژی ئەمریکی لە ناوچەکەدا، زیاتر جەختی لەسەرئەم خاڵانەی خوارەوە دەکردەوە:
1- گەڕانەوەی متمانە بە ئەمریکا لە ناوچەکە.
2-بەهێزکردنی پەیوەندییەکان و بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەپەنا ئەوەشدا پارێزگاریکردن لە ئیسرائیل و پێدانی پێگەیەکی تایبەت پێی لەناوچەکەدا.
3- کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و لە جیاتی ئەوە پشتی بەهەماهەنگی سەربازی و ئەمنی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە دەبەست.
4- هێشتنەوەی پێشڕەوی سەربازی ئیسرائیل لە ناوچەکە.
ئۆباما دەیویست وێنەی گشتی ئەمریکا لە لای خەڵكی ناوچەکە باشبکات ئەوەش لە رێگەی دووبارە ژیاندنەوە پرۆسەی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستینییەکان، هەروەها جیاکردنەوەی دژایەتیکردنی تیرۆر و بیری توندڕەویی، لەگەڵ ئایینی ئیسلام.
ئۆباما دەیەویست هەموو بایەخی ئەمریکا بۆ ناوچەی ئاسیای دوور بگوێزێتەوە، هەربۆیە رێگەی بە دەستێوەردانی روسیا لە کێشەی سوریادا دا، بەڵام بە جۆرێک دژی بەرژەوەندی ئەمریکا نەبێت و لەوکاتەدا هەماهەنگی بەهێز لە نێوان ئەمریکا و روسیادا هەبوو لە سوریا، چونکە ئۆباما پشتی بە تێزی( سەرکردایەتی لە پشتەوە) دەبەست.
سیاسەتی ئەمریکا لە سایەی ترەمپدا:
ستراتیژی ئەمریکا لە سایەی دۆناڵد ترەمپدا پشتی بە کۆمەڵێک ئامڕازی جیاواز دەبەست کە زیاتر واقعیتر بوون لەچاو ئەوانەی ئۆبامادا، ئەمەش پەیوەندیی بەوەوە هەبوو کە ترەمپ خۆی کەسێکی بازرگان بوو، لەبەرئەوە مامەڵەکردنی لەگەڵ رووداوەکانی ناوچەکە بە پێی پێوەری ( قازانج و زەرەر) دەپێوا، کە ئەمەش بووبوە مایەی سەرسووڕمانی ناوچەکە و جیهان.
1-لە سیاسەتەکانیدا پشتی بە پڕەنسیبی ( یەکەمجار ئەمریکا) دەبەست، کە ئەمەش زیاتر مانای پاراستنی هەژموونی ئەمریکا و رەتکردنەوەی جەمسەرەکانی تری جیهان دێت.
2-سیاسەتەکانی ترەمپ زیاتر سیمایەکی مادیان هەبوو، زیاتر پشتی بە هێزی ئابووری دەبەست تاوەکو نەرمە هێزی ئەمریکا، هەروەها پشتی بە تاکڕەویی دەبەست، کە ئەمەش وایدەکرد زۆرجار دژی دۆستە دێرینەکانی ئەمریکاش بوەستێتەوە، لەبەرئەوە دەبینین ترەمپ کۆمەڵێک بڕیاری سەیری دا لەوانە هەڵوەشاندنەوەی رێکەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران، بە بیانوی ئەوەی لەگەڵ بەرژەوەندیی ئەمریکادا نایەتەوە، جگەلەوەش لەسایەی ترەمپدا ئەمریکا خۆی لە 14 رێکەوتننامە و رێکخراوی نێودەوڵەتی هاتە دەرەوە، چونکە پێی وابوو لەگەڵ بەرژەوەندیی ئەمریکادا نایەتەوە.
دژی گروپە توندڕەوەکانە
ئێستا ستراتیژی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بریتییە لە پارێزگاریکردن لە ( سیستمی دەوڵەت) چونکە دەترسێت لە نەمانی دەوڵەتەکاندا (تەنانەت ئەوانەشی کە دۆستی ئەمریکا نین) گرووپە توندڕەوەکان جا سوونی بن یان شیعە، دەسەڵات دەگرنە دەست، کە ئەمانەش ئەمریکا بە دوژمنی سەرەکیان دادەنێت بۆسەر بەرژەوەندییەکانی، بۆیە بینیمان لە ئامانجی رووخانی رژێمی ئەسەد لە سوریادا کشایەوە، ئەمەش پاش ئەوەی گروپە توندڕەوەکان بەهێز بوون.
هەربۆیە ئەمریکا پێی وایە هێشتا سیستمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە مەترسیدایە، بۆیە دەبێت پشتگیری ئەو دەوڵەتانە بکرێت و نەهێڵرێت برووخێن، ئەمەش بە روونی لە عیراقدا دەیبینین.
ئێران
ئەوەی کە پەیوەندی بە ململانێی ئێرانەوە هەیە، ستراتیژی ئەمریکا پێ لەسەرئەوە دادەگرێت، کە رێکەوتنێکی ئەتۆمی نوێ بکرێت، ئەوەش بە سوود وەرگرتن لەو گوشار و گەمارۆیانەی کە لەسەر ئێرانە، هەروەها لغاوکردنی گروپە چەکدارەکانی سەر بە ئێران لە ناوچەکە، جگە لەوەش دەبێت ئەو رێکەوتنە نوێیە بەشێوەیەک بێت، کە ئێران نەتوانێت بۆمبی ئەتۆمی بەدەستبهێنێت، لەهەمانکاتیشدا گرەنتی ئەمن و ئاسایشی هاوپەیمانە عەرەبەکانی لە کەنداودا بکات.
هەرچەندە ئەمریکا زۆر بە دوودڵییەوە مامەڵە لەگەڵ ئێراندا دەکات لە جەنگی دژ بە داعشدا، چونکە دەزانێت ئەم هەماهەنگییە لەگەڵ ئێراندا، پشتگیری عەرەبی سوونە لە جەنگی دژ بە داعش کەم دەکاتەوە.
لە کاتێكدا ئەمریکا پێی وایە کە دەبێت هەواداری داعش لەناو سوونەکاندا کەم بکرێتەوە. هەروەها لە رێگەی هێرشە ئاسمانییەکان و هەماهەنگی و هاوکاری لەگەڵ سوپای حکومەتە هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە، بەردەوامی بە جەنگ لە دژی داعش دەدات.
سوریا
لە سوریادا ئەمریکا هەوڵدەدات لە رێگای هاوکاریی و کارکردن لەگەڵ هاوپەیمانە ناوخۆییەکاندا، شوێنێکی ئارام بۆ خۆی بدۆزێتەوە، لە هەمانکاتیشدا بتوانێت ئۆپۆزسیۆنێکی بەهێز دروستبکات، کە لەسەر ئەزری واقعی بتوانێت گۆڕانکاری بکات. بەڵام ئاڵۆزییەکانی رەوشی سوریا، هەوڵەکانی ئەمریکای رووبەروی کێشەی گەورە کردەوە، بەتایبەتی پاش ئەوەی هەریەک لە روسیا و ئێران بەشێوەیەکی راستەوخۆ بەشداریان لە کێشەی سوریا کرد و پشتگیری رژێمی ئەسەدیان کرد، هەرەها تەداخولکردنی تورکیا لە جەنگی سوریادا، کە ئامانجی سەرەکیشی رێگریکردنە لە رۆڵی کورد لە داهاتووی ئەم وڵاتەدا، هەموو ئەمانە بوونە رێگری گەورە بۆ ستراتیژی ئەمریکا لە سوریادا.
میسر
گەرچی ئەوەی پەیوەندی بە میسرەوە هەیە، واشنتۆن پێی وایە پێویستە پەیوەندییەکانی لەگەڵدا بەهێز بکات، چونکە بە یەکێک لە هاوپەیمانەکانی دادەنێت لە ناوچەکەدا، بەتایبەتی ئەم هاوپەیمانییەتە، خلیجییەکانیش پشتگیری دەکەن، ئەمەش لە میانەی ستراتیژی پشتگیریکردن لە سیستمی دەوڵەت دێت، کە ئێستا ئەمریکا لە ناوچەکەدا پێڕەوی دەکات.
لوبنان
لە لوبناندا ستراتیژی ئەمریکا بە جۆرێکی تر دەردەکەوێت، لەوێ هەوڵ دەدات سوود لە لاوازیی و شکستی ئابووریی لوبنان و ناڕەزاییی خەڵکی لە ئەدای حکومەت وەربگرێت، ئەمەش وا دەکات کە ئەمریکا لە بەرامبەر پشتگیری سیاسیی و دارایی دا، داوای چاکسازی ریشەیی بکات، لە پێش هەمووشیانەوە لێسەندنەوەی چەکی میلیشیاکان، ئامانجی سەرەکیش حزبوڵڵایە.
لیبیا
لە لیبیادا ناڕوونییەک لە هەڵوێستی ئەمریکادا دەبینین، چونکە سیاسەتێکی روون و رەوانی لە کێشەی لیبیادا نییە، بەڵکە تەنها کاردانەوەی هەیە لەبەرامبەر رووداو پێشهاتەکان کە لەمەیدانەکەدا روو دەدەن، بەتایبەتی لە پاش نزیکبوونەوەی سەرۆکی سوپای لیبی موشیر حەفتەر لە روسیا و تەداخولکردنی تورکی کە پشتگیری حکومەتی ویفاق دەکات.
یەمەن
لە یەمەنیش ئەمریکا پشتگیری هەموو هەوڵێک دەکات، کە هێزو توانای حوسیییەکان کەم بکاتەوە، چونکە ئەمریکا ئەم گروپە سەر بە ئێران دادەنێت و بە یەکێکیش لە ئامڕازەکانی دەستی ئێران دادەنێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە هەمانکاتیشدا هەڵوێستی ئەمریکا لە جەنگی یەمەندا ئەوەیە، کە نەهێڵێت جەنگەکە گەورەتربێت، چونکە ئەمریکا پێی وایە ئەم جەنگە، جەنگی بەوەکالەتە لە نێوان ئێران و سعودیەدا، ترسیشی لەوەیە، کە ئەم جەنگە بۆ ناوچەکانی تری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەل بکشێت و هەموو ناوچەکە بگرێتەوە.
دەرئەنجام
دەتوانین بڵێین: ئەمریکا ناتوانێت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکشێتەوە، ئەوەش لەبەربوونی گرنگییەکی ستراتیژی گەورە و پێگە جوگرافییە بەهێزەکەیی و بوونی سامانێکی گازو نەوتی زۆر و بازاڕێکی گەشەسەندوی بەهێز، جگە لە بوونی کۆمەڵێک دەروازە و مەمەمەڕ و نۆکەندی ئاوی، کە بایەخی گەورەیان لەسەر نەخشەی بازرگانی جیهانیدا هەیە.
هەرچەندە لێرەو لەوێ جارجار گوێمان لە هەندێک رستە و قسەی جۆاروجۆر دەبێت لەوانە: ( کشانەوەی پۆزەتیفانە بۆ خزمەتی ئابووریی) کە ئەمەش یەکێک بوو لە سیما دیارەکانی ستراتیژی ئەمریکا لە سەردەمی دۆناڵد ترەمپدا، بەڵام ئەم کشانەوەیەش بەشێوەیەکی گشتگیری نەبوو، بەڵکە زیاتر تەکتیکی بوو پەیوەست بوو بە رووداو گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە، ئەمانەش هیچ نەبووبونە مەترسی راستەقینە بۆسەر بەرژوەندییەکانی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
د. قەحتان حسێن تاهیر- زانکۆی بابل