12:35 - 14/02/2021

پەیوەندییەكانی روسیا و ئێران، لە سوریاوە تا قەوقاز‌

پەیسەر

دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت و جیابوونەوەی چەندین وڵات لەو دەسەڵاتە گەورەیە، روسیا بووە جێگرەوەی تەواوی دەسەڵاتەكانی، بەڵام بەناچاریی رۆشتەوە ناوخۆی تا لەو ڕێگەیەوە جارێكی دی خۆی ساز بداتەوە، ئەوز هەڵوەشانەوەیە هێندە كاریگەریی هەبوو كە ڕووسیای لە هێزی ڕكابەری یەكەمی ئەمەریكاوە پاشەكشە پێكرد و تەنانەت پەوەندییە دەرەكییەكانیشی كێشەیان بۆ دروست بوو، بەڵام ڕوسیا (بەتایبەت لە دوو خولی سەرۆكایەتی ڤلادمیر پۆتیندا) بەو ئەندازەیە ڕازیی نەوبوون و بەردەوام چاویان لە هەڵاتنەوەی خۆری دەسەڵاتیان بووە، هەربۆیە بەردەوام چاوێكیان لە سەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو، چوون لە لایەكەوە بوونی ئەمەریكا لەو ناوچەیەو نەبوونی ڕووسیا دەبێتە لاسەنگییەكی گەورەی وا كە لەمپەر لەبەردەم خواستەكانی ئەو وڵاتەدا دروست بكات و دۆستەكانیشی لەو ناوچەیەدا بێئومێد بكات.

كێ بەركێ و ململانێكانی ڕووسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست مێژوویەكی دێرینی هەیە، بەڵام پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەندێك لە وڵاتان وەك پشكۆی تەپ و تۆزگرتووی لێهاتبوو، هاتنی ڕەشەبای داعش ئەو تەپ و تۆزەی لەسەرلاداو جارێكی تر پشكۆی ڕوسیا گەشایەوە، پەیوەندییەكانی داڕشتەوەو بەهێزی گەورەی سەربازییەوە هاتەوە سوریاو لەپەنای هێزی ئەمەریكادا بە فرۆكەو مووشەكی دوورهاوێژو تەنانەت سوپای پیادەش بە بێ ترس و دوودڵی شەری داعشیان كرد و بە كردەوە نیشانی ئەمەریكایان دا ئەوەی بە تۆ ناكرێت ئێمە دەیكەین و ئەو وڵاتانەش تۆ دژایەتییان دەكەیت دۆستی ئێمەن، یەكێك لەو ڵاتانەش ئێرانە، كە ئێران هەندێك جار نەك وەك هێزیی هەرێمایەتی ڕەفتار ناكات بەڵكە زۆر جار وەك هێزێكی نێو دەوڵەتی كار دەكات و لێدوانە جۆراوجۆرەكانی ئەمەریكاو ئەوروپاش سەبارەت بەو وڵاتە بەشێك لەو ڕاستییە دەسەلمێنن، بەڵام ئاخۆ سنگ دەرپەڕاندنی ئێران لەبەرامبەر جیهاندا هەر لەخۆیەوەیە یان ئەم كاسەیە بێ ژێر كاسە نیە؟

روسیا خوازیاری ئەوەبووە كە رۆژێك لە رۆژان دەستی بگاتەوە هێزی مرۆیی و سەرچاوەی وزە و گۆڕەپانی ململانێ مێژوویەكانی جیهان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بۆ ئەوەی لەوێوە خۆی نمایش بكاتەوەو ململانێكانی لەگەڵ ئەمەریكادا ڕیكبخاتەوە، باشترین دەروازەیەكیش بۆ ئەوەی لێوەی بێتە ژورەوە دۆستەكانیەتی و باشترین بژاردەش ئێرانی دژ بە ئەمەریكایەو لەو خاڵەشدا هەردوكیان هاوبەشن، ئومێدەكانی هەردوولا و پێداویستی هەردووكیان بە یەكتری هێندەی تر پرۆسەكەی ئاسان كردووەو یارییەكەی بە چالاكییەكی لە بەرچاوەوە بردووەتە پێشەوە. بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ڕوسیا ئامادەیی ئەوەی تێدایە كە خۆی بكاتە قەزاوەگێڕیی ئێران، ئەوە لە كاتێكدا ئەو وڵاتە لە پێشێلكارییەكانی بەردەوامەو ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانیشی بەردەوام چاوێكیان لەسەریەتی؟ئایا بوونی ئێران هۆكاریی یارمەتیدەرو بەرەو پێشچوونی ڕوسیایە یان بە پێچەوانەوە؟

دوای چل و دوو ساڵ لە هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامی ئێران، هێشتا لە زۆر لایەنەوە ئەو وڵاتە لە گەڵ بەشێكی زۆر لە وڵاتانی جیهان ناڕێك و ناتەبایەو لە زۆر دۆسیەشدا وەك تاوانبار وێنا دەكرێت و لە هزرو زەینی رۆژئاوییەكاندا بە پێشێلكاری مافەكانی مرۆڤ و مافەكانی ژنان و تەنانەت منداڵانیش تاوانباری سەرەكییە. لەگەڵ ئەوەشدا لە مێژووی هەشت ساڵەی جەنگی عێراق و ئێراندا زۆرینەی وڵاتانی رۆژئاوا پشتی عێراقیان گرت و ئێرانیش بە كەمێك چاولێبوونی ڕووسیاوە بەردەوامییان پێداو تا دواجار كۆتایی بەو جەنگە هات.

بەڵام هێندەی نەبرد ئێران دەستی بۆ دۆسیەی چەكی ئەتۆمی بردو دەستی كردە پیتاندنی یۆرانیۆم ، نەك هەر ئینكاری ئەوەی نەكرد، بەڵكو بەردەوام جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە (تا ئێستاش) كە بۆ مەبەستی سەربازیی بەكاری ناهێنێت و لەبوارەكانی پیشەسازیی مەدەنی و پزیشكیدا بەكاری دەهێنێت، بەڵام ئەم پاساوە رۆژئاواییەكانی قایل نەكردووە، ئەوەی بە لای رۆئاواییەكانەوە جێگەی مەترسییە بوونی ئەو چەكە نییە لە دەستی وڵاتێكدا(لەبەر ئەوەی زۆر وڵاتی دیكەش هەیانە و كێشەشی بۆ دروست ناكەن لەوانەش ئیسرائیل و پاكستان) بەڵام كێشەی رۆژئاوا ئەوەیە ئەو چەكە دەكەوێتە بەردەستی وڵاتێك كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ( ڕوسیا و چین) بەهێزە، كە دوو هێزی نەیارو ناكۆكن لەگەڵ ئەمەریكا و خاوەنی ڤیتۆن و ئەندامی پلەیەكی نەتەوە یەكگرتووەكانن، و لە لایەكی تریشەوە ئێران بانگەشەی شارستانیەتێك دەكات كە ناكۆك و نەیارە لەگەڵ شارستانیەتەكەی رۆژئاوادا. هەربۆیە ئەمەریكاو رۆژئاوا ئێران بە بنكەی روسیاو چین ئەژمار دەكەن و پێیان وایە ئێران ڕووی دەرەوەی ئەو دوو زلهێزەیە.

هەرچەندە ئێران ئینكاری ئەو بۆچوونە دەكات و چین و ڕوسیەكانیش لە دۆسیەی ئەتۆمی ئێران بێخەم نەبوون، بەڵام مانۆری پەیوەندییەكان و شێوازی مامەڵەكردنی هەموویان ئەوە نیشان دەدەن كە لەیەكەوە نزیكترن و تا فشارەكانی ئەمەریكا لە سەر هەرسێ لایەنەكە زیاتر بكات ئەوان لەیەك نزیكتر دبنەوە، شارەزایان باس لەوە دەكەن نامەی چەند رۆژی عەلی خامنەئی (ڕابەری وڵات و بڕیار دەری دۆسیەی ئەتۆمی ئێران) بۆ ڤلادیمێرپۆتین كە بە سەرۆكی پەرلەماندا- قالیباف- ناردوویەتی گوڕێكی تر دەدات بەو پەیوەندییانەوە بەرەو پێشتری دەبات، پسپۆڕانی ئێرانی پێیان وایە ململانێی هەنووكەیی نێوان (ئەمەریكا) لەگەڵ روسیاو چین لەبەرژەوەندی ئێرانیەكانە، هەربۆیە لەو گۆمە لێلەدا ئەوان ماسی خۆیان دەگرن.

پەیامەگرنگەكەی خامنەئی بۆكرملین قسەو باسی زۆری بەدوای خۆیدا هێناوە ، حوسەین ئەمیر عەبدوڵاهیان، راوێژكاری كاروباری دەرەوەی سەرۆكی پەرلەمانی ئەو وڵاتە لە پێگەی تایبەتی عەلی خامنەئی دا نوسیویەتی: ئەم پەیامە بۆ ئەوەیە كە دڵنیایی بە پۆتین بدان هەرجۆرە بڕیارێكی كۆشكی سپی، هیچ كاریگەرییەكی لەسەر كۆماری ئیسلامی ئێران نابێت لە ڕووی پاراستن، بەهێزبوون، گەشەكرن و بەرەوپێشچوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ مۆسكۆ و پەكین، هیچ كاریگەرییەكیان لە سەر تێروانینی ئێران نابێت بۆ كیشوەری ئاسیا كە لە ئێستادا وەك یاریكەرێكی بنەڕەتی ئەم كیشوەرە یاریی دەكات، ئیتر كاتی ئەوروپاو ئەمەریكا كۆتایی هاتووە، نەیارانی كۆماری ئیسلامی لە ناوچەكە  دەبێت ئەوە باش بزانن كە گۆڕانكارییەكانی كۆشكی سپی ناتوانن كاریگەریی لەسەر پەیوەندییەكانمان لەگەڵ روسیا دابنێن.

ئەگەر ئەمە پەیامی ئێرانیەكان بێت بۆ پیاهەڵدانی روسیا، پرسیار ئەوەیە ئاخۆ ئەویش هەمان عەشقی بۆ لایەنی دووەم هەیە؟ ئاخۆ پەیوەندییەكان لەگەڵ ئێران تا چەندە لەبەرژەوەندییەتی و پشتیوانی كردنی چەندە لە زیانی دەشكێتەوەو پرۆژەو بەرژەوەندییەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەخاتە مەترسییەوە؟

بۆ ڕوونكردنەوەی ئەو مەبەستە دەبێت باس لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە دەبێت هەندێك لە وێستگەكان هەڵبدەینەوە، بەرزی و نزمی پەیوەندییەكان و ساردو گەرمیی نێوان تاران و مۆسكۆ نیشاندەری ئێستای پەیوەندییەكانیان دەبێت، بۆ نموونە لە سوریا و قەوقاز پێكەوەبوون و جیابوونەوەیان.

 بۆ نموونە لە مانگی كانوونی یەكەمی ڕابوردوودا لە  The Russian International Affairs Council (RIAC)) گفتوگۆی زۆر لەو بارەیەوە كراوە بەتایبەتی لە وڵاتی سوریادا كە بەریەك كەوتنی هێزەكانی ئەمەریكا و ئێران چەند جارێك ڕوویانداوە، ئەنجوومەنی روسیا بۆكاروباری سیاسەتی دەرەكی لە 2010 دامەزراوەو شرۆڤەی بەرژەوەندییەكانی روسیا لە دەرەوە دەكات و لەبوارە سیاسی و دبلۆماتی و ئابوورییەكاندا پلەی ڕاوێژكارییان هەیە بۆ كرملین.

هەروەها دەبێت باس لەو ڕووداوانەش بكرێت كە لە 2020 لە نێو دەریای عەرەبیدا كەوتە نێوان ئەمەریكا و ئێران و روسیاش جۆرێك لە پشتیوانی بۆ ئێرانیەكان نیشان دا. بەپێی توێژینەوەكان ئەمەریكا تا ئەو پەڕی توانا فشاری خستە سەر ئێران ، بەجۆرێك لە ساڵی 1987 ەوە تا ئێستە پێشینەی نەبووە، ئەو ئەنجوومەنە توێژینەوەی تایبەتی لەو بارەیەوە كردووە كە پشتیوانیەكانی مۆسكۆ لە تاران لە بەرامبەر ئەمەریكا دا تا كوێ بڕوات و لە كوێدا ڕایبگرێت.

بە پێی هەندێك لە سەرچاوەكان باس لەوە كراوە ئەگەر ئەو جەنگە لە نێوان ئێران و ئەمەریكادا ڕووبدات دەبێت هەڵوێستی ڕوسیا چی بێت، بەتایبەتی لە كاتێكدا ئەگەر ئێران بیەوێت سەنگەرەكانی جەنگ فراوان بكات و هێرش بكاتە سەر سەرجەم بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟

بەڵگە نامەكان باس لەوە دەكەن كە بەرژەوەندی هاوبەشی ئابوورییان لەبواری (نەوت و گاز)دا هەیە، هەربۆیە هەر گۆڕانكارییەك لە بازاڕی نەوتدا بەبێ پشكی ڕوسیا تێپەڕ نابێت، وەك شارەزایان باسی دەكەن هێرشی حوسیەكان بۆ سەر كۆمپانیای ئارامكۆی سعودییە بە بێ ئاگاداریی ئێران و روسیا نەبووە، هەروەها باس لەوەش كراوە بە گەورە بوونی ئەو ناكۆكییەش دوور نیە سەرجەم بیرە نەتەوەكانی وڵاتانی كەنداو ڕەنگە گڕبگرن و بە بێ زیان نەچنە دەرەوە.

توێژینەوەكان باس لەوە دەكەن پاشەكشە یان دۆڕانی ئێران لەو ململانێیەی كە لەگەڵ ئەمەریكا هەیەتی بەو مانایە دێت كە ڕوسیا یەكێك لە دۆستە گرنگەكانی خۆی لەناوچەكەدا لەدەست دەدات، شەریكێك كە تەنها هێزی ناوچەكەیە مل بە ئەمەریكا نەدات و بەرپەرچی هەموو سیاسەتەكانی دەداتەوە. توێژینەوەكە باسی لەوەش كردووە بەم دواییانە هاوكاریی گۆڕینەوەی زانیاریی نێوان هەردوو وڵات بۆ ئەوە بووە كە ڕێگریی لە بەرەوپێشچوونی ئەمەریكا بكەن لە ناوچەكەدا و ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە ڕۆڵی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو كەم بوونەوە بڕوات و هێزی ئێران و هاوپەیمانەكانی بەرەو ژوور تر  بڕوات. هەر بۆیە بەلای ڕووسیەكانەوە كەوتنی ئێران لەبەرامبەر ئەمەریكیەكاندا واتە لەدەست دانی پایەیەكی گەورەی ڕووسیا لەناوچەكەدا.

یەكێك لەو شوێنانەی كە هاریكاریی نێوان ڕوسیا و ئێرانی تێدا ڕەنگی داوەتەوە قەوقازە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا بووەتە كێشەی نێوانیان ، جەنگی قەوقاز لە نێوان هەردوو ولاتی ئەرمەنستان  و ئازەربایجان دا بوو، كارەكتەرە سەرەكییە نێو دەوڵەتیەكانی ئەو جەنگە ڕوسیا و توركیا بوون و ئێران تاڕادەیەك لەدەرەوەی یارییەكە بوو، بەڵام توێژینەوەكان باس لەوە دەكەن 30 ساڵ زیاترە كە ئێران بەرژەوەندییەكانی ڕوسیا لەو ناوچەیەدا لەبەرچاو دەگرێت، بەرژەوەندییە دبلۆماسیەكانی بە فەرمی دەناسێنێت، هەربۆیە شارەزایان باس لەوە دەكەن ئەگەر ئێران لە رۆژهەڵاتی ناوەرست دا یاریكەری سەرەكی بێت ئەوا لە قەوقاز بە پێچەوانەوەیە و كاریگەری ئەوتۆی نیە. تەنها شتێك كە ئێران بیەوێت بیكات پاراستنی سنوورەكانی وڵاتەكەیەتی و هیچی ترو ئەوەش بووەتە مایەی خۆشحاڵی رووسەكان، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئێران دەستوەردانی لەو ناوچەیەدا بكردایە دوور نەبوو كە گروپی چەكداریی ئیسلامی زۆر دروست ببن و چارەنوسی ئەو كێشەیە وەك عێراقی لێبێت كە ئێستا ئەمەریكا گیری خواردووە بە دەستیانەوە و كار بۆ ئێران دەكەن لە دژی هێزەكانی ئەمەریكا و هاوكارەكانی.

لە سوریاش پەوەندی نێوان هەردوو وڵاتی ئێران وڕوسیا لە لایەنی ئەرێنی و نەرێنی بەدەر نەبووە، بەڵام ئەوەی كە ڕووسەكانی بێزاركردبوو، هەبوونی جەنگ بوو بە نوێنەرایەتی ئێران لە لایەن گروپە سورییەكانەوە، هەر ئەوەش ئیسرائیلییەكانی نیگەران كردبوو بۆیە چەندین جار هێرشی مووشەكی و ئاسمانی كردووەتە سەریان.

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە روسیا پێداگری دەكات لە مانەوەی بەشار ئەسەد و ڕژێمەكەی و لە هەمان كاتدا جەخت لەسەر نەمانەوەی هێزە ئیسلامیە چەكدارەكانی ئەو وڵاتە دەكاتەوە. بەڵام لە هەموو ئەوانە گرنگتر بەلای تارانەوە ئەوەیە ئاخۆ مۆسكۆ لە دۆسیەی ئتۆمی ئێراندا لەگپشتی دەمێنێتەوە یان دەبێتە دژی. بەڵام توێژینەوەكان باس لە ئەگەری دووەم دەكەن و پێیان وایە ڕوسیا پشتیوانی لە پرۆژە ئەتۆمیەكەی ئێران دەكات بەڵام بە كۆمەڵێك مەرجی ئاساییەوە.چوون روسیا پێی وایە هاوكاری كردنی ئێران بۆ گروپە ئیسلامیەكانی سوریا واتە دژایەتی كردنی راستەوخۆی ئیسرائیل و ئەوەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە ئیسرائیلیش ڕاستەوخۆ پرۆژە ئەتۆمیەكەی ئێران بكاتە ئامانج.

ئەوەش بۆمۆسكۆ بووەتە كێشەیەكی گەورەو تیاماوە كە پشتیوانی لەكامیان بكات و دەست لە كامیان بەربدات، بەڵام لە راستیدا ڕوسیا نایەوێت هیچیان لە دەست بدات .
بەلام هەمیشە ئەو پرسیارە بە بێ وەڵام دەمێنێتەوە كە لە حاڵەتی هێرشی سەربازیی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران روسیا وەك بینەر دەستەوئەژنۆ دادەنیشێت؟ یان بەشداریی دەكات؟ ئەگەر بەشداریش بكات چۆنیەتی بەشداریی كردنەكەی تا ئێستاش ڕوون نییە.