11:31 - 13/02/2021
کورد لە دەرەوەی مێژوونووسی خۆیدا
بە سەرهەڵدان و دەرکەوتنی وەچەگەلی مێژوونووس بە تایبەت مێژوونووسی گشتیی و دواتریش مێژوونووسی ناوچەیی، بە واتایەکی تر سەرهەڵدانی مێژوونووسی ئیسلامی – ئێرانی و نووسینی بەشێکی زۆر ئاسەواری مێژوویی ،بەشی ئێمەی کورد وەک ئامادە نەبوون لەو بوارەدا زۆر زەق و بەرچاوە.
هەزار ساڵ ئامادە نەبوون و دووربوون لە مێژوونووسیدا شتێک نییە کە چاوی لێ داخەین و بە ئاسانی بە سەریدا تێپەڕین، دواهاتەکانی روون نەکرێنەوە و خوێندنەوەیان بۆ نەکرێ.
بایەخ نەدانی کورد بە بواری مێژوونووسین بە واتایەکی تر ئامادە نەبوونی مرۆڤی کورد لە رەوتی مێژوونووسینی ئیسلامی – ئێرانیدا، دواهاتگەلێکی هێندە پڕ خەساری تووشی مرۆڤی کورد و کۆمەڵگەی کوردی کردۆتەوە کە دەتوانین بڵێین لە داهاتوویەکی درێژدا و بە لە بەرچاو گرتنی ئەم دۆخە پڕ لە سستی فیکری-فەرهەنگییەدا، ناتوانین لە کرۆکی ئەم کێشەیە تێبگەین و خۆمان لە دواهاتە پڕ خەسارەکانی دوور بخەینەوە.
نائامادەیی کورد لە نووسینی بەرهەمە مێژووییەکاندا، پێویستی بە رامانە لە کۆی فەرهەنگی کۆمەڵگەی کوردستان
پتەوکردن و درێژەدان بە گوتاری گاڵتەجاڕیی و پەراوێز خستنی کوردەکان لە لایەکەوە و بەرپەرچدانەوەی بە پەلەی کوردەکان بە ئەم گوتارە، بەرهەمی ئەم ئامادە نەبوون و بایەخ پێنەدانەیە.
بە گشتیی دەتوانین بڵێین تێکەڵکردنی رابردووی کورد لە گەڵ وەهم و ئەفسانە و پتەو کردنەوە و پەرە پێدانی هەڵوێستی بێدەنگی بەرامبەر بە مێژویی کورد، هەر وەها کێشەی سەر لە نوێ سا‌غکردنەوە و پەردەهەڵدانەوە لە سەر رابردوو بەهۆی پچڕانی بە ئەنقەستەوە، لەوە گرنگتر قەیرانی ناسینی خودی خۆمان، لە گرنگترین دواهاتە پڕخەسارەکانی ئەم ئامادە نەبوون و بایەخ پێ نەدانەیە.
لەم رووەوە بەشێک لە قەیرانی گشتگیر و درێژەداری ئەم نیشتمانەی ئێمە، رەگ و ریشەی لەم ئامادە نەبوون و بۆشاییەدایە کە بۆ خۆی پێویستی بە رامان و قووڵبوونەوەی جدی و خوێندنەوە و پێداچوونەوەی ئەم دۆخە ئاڵۆزەیە بە بۆچوون و هەڵوێستگەلی جۆراوجۆر و فرە چەشندا، کە لە دووتوێی ئەم باسە بەدەرە و ئەم نووسینە وەک چوونە ناوەوەیەک بە شوێن ئەوەوەیە کە بەشێک لە هۆکارەکان و دواهاتەکانی ئەم ئامادە نەبوون و بۆشاییە تەنیا لە ئاستی مێژوونووسیدا باس بکات.
دەبێ قبوڵی بکەین رۆحی گشتیی کورد لە خولقاندنی رووداوی چارەنووسسازدا بێهێز و کەنەفتە بووە
سەرەتای هەزارەی دووەم (لە ساڵژمێری ئیسلامیدا) سەرەتای دەرکەوتنی مێژوونووسی کوردییە "شەرەفنامە"یان مێژووی پوختەی کوردوستان یەکەمین مێژووی کوردییە کە لە ساڵی 1005 ک،م و بە دەستی شەرەفخانی بەدلیسی نووسراوە.
شەرەفنامە بەرهەمی سەردەمی سەفەوییەکانە 1135-907 کە بە سەردەمی زۆربوونی مێژوونووسی-جیا لە دابەزینی ئاستی مێژوونووسی راستەقینە لەم سەردەمەدا- و بایەخدان بە مێژوونووسی و مێژووسازی ناسراو، چاوەڕوان دەکرێ شەرەفنامە بنەمایەکی شیاوبێ بۆ درێژەدان و پتەوکردنی مێژوونووسی کوردی و ئاوڕدانەوەی کوردان لە مێژوو. بەڵام مخابن ئەم چاوەڕوانییە دوو سەدە دەخایەنێ و بە واتایەکی تر دووبارە تووشی نائامادەیی و بۆشایی دەبێتەوە تا دووەمین مێژووی کوردان-ئەویش لە قەوارەی پاشکۆیەکدا کە باسی زۆری لە سەرە- لەسەر دەستی مەلا محەمەد شەریفی قازی و لەژێر ناوی "زبدە التواریخ"لە ساڵی 1215 ک،م دا. دڵتەزێنتر و پرسیار ئامێزتر ئەوەیە لە کاتێکدا کە لە دنیادا مێژوونووسی تووشی گۆڕان دەبێ، هەروەها لە ئێراندا هەڵوێستەکان بەرانبەر بە مێژوو دەگۆڕێن و مێژوونووسی وەک بەستێنێ بۆ پێکەوەنانی شووناسی نەتەوەیی بایەخی پێ دەدرێ، رەوتی مێژوونووسی کوردی تا سەرهەڵدانی یەکەمین مێژووی نەتەوەیی کوردی لەلایەن "ئەمین زەکی بەگ"وە بە ناوی "مێژووی کورد و کوردوستان"لەم چەند بەرهەمەی خوارەوەدا دەبڕێتەوە:
1-لب التواریخ،خسرو بن منوچهر اردلان/1249
2-تاریخ اردلان،مستورە اردلان/1263
3- سیرالاکراد،عبدالقادر بن رستم/1285
4- تحفە ناصریە،شرف الملک/1309
5 – حدیقە ناصریە،علی اکبر وقایع نگار/1319
جیا لە کەموکوڕی وهەڵویستە پڕ کێشە وپرسیارەکانی ئەم مێژوونووسانە لە باری چەندێتی و فرەچەشنی لە چاو بەرهەمە مێژووییەکانی نەتەوەکانی تردا، تەنانەت ناوچەکانی تری ئێرانیشدا کەم و بەرتەسکە.
ئامادەیی کەم رادەی کورد یان بە واتایەکی تر نائامادەیی کوردەکان لە نووسینی بەرهەمە مێژووییەکاندا، پێویستی بە رامان و بیرکردنەوەیە لە کۆی فەرهەنگی کۆمەڵگەی کوردی.
رۆحی گشتیی ئێمە نەیتوانیوە و نەیویستووە بیر لە دەوڵەت و شار و یاسا بکاتەوە
ئێستاش پرسیاری سەرەکی و بنەمایی ئەم نووسینە ئەوەیە کە بۆچی بەشی کوردان لە رەوتی مێژوونووسی و رەهەندە فرە چەشنەکانیدا کەمە و شیاوی چاو لێداخستن نییە؟ رامان و قووڵبوونەوە لە بۆچییەتی و چۆنی ئەم پرسیارە بنەماییانە و ئاوڕدانەوەیەکی دەسپێکانە لێیان، ئامانجی سەرەکی ئەم نووسینەیە.
نەخولقاندنی رووداو، بنەمای خێڵەکیانەی کۆمەڵگەی کوردی و هەر وەها باری جوگرافیایی کوردستان، بە باوەڕی ئەم نووسینە بەشێکی زۆری هۆکارەکانی بۆشایی و نائامادەی کوردەکان لە رەوتی مێژوونووسین دا لە خۆ دەگرن، کە دەیانخەینە بەر باس و لێکۆڵینەوە. بەو هیوایە کە ئەم بابەتە باس هەڵگر و پێویستە، رێخۆشکەربێ بۆ باسی جدی و رامان لە رەهەندە جۆراوجۆرەکانی ئەم نائامادە بوون و بابەتانە.
نەخولقاندنی رووداو:
پێشەکی دەبی بڵێم نابێ لە تایبەتمەندییەکی کوردان کە شیاوی لێ قووڵبوونەوەیە– رەنگە بتوانین ناوی بنێن رۆحی کوردی یان کورد- خافڵ بین، چونکە مانەوە و پاراستنی شوناسی گشتیی ئێمە، هەرچەند سادە و لاواز منەتباری ئەم تایبەتمەندییە گەورە و سەرسووڕهێنەرەیە.
مانەوە و درێژخایەنی شوناسی گشتیی ئێمە، هەرچەند لەرزۆک و لاواز لە دۆخێکی مێژوویی ئاڵۆزبێ، بە واتایەکی تر هەڵکەوتن لە دۆخیکدا کە دەکرێ وەک بوارگەی رەشەبا وکاولکارییە مەرگهێنەرەکان تەعبیری لێبکەین، شیاوی رامان و قووڵبوونەوە و تەنانەت پیا هەڵگوتنیشە.
کورد نەیتوانیوە ئەفلاتوون و سوقرات بخولقێنێ، یان وەک عەرەب و تورک بیر لە داگیرکاری بکاتەوە
ئەڵبەت نابێ هەبوونی وەها تایبەتمەندییەکی بەرچاو لە رۆحی گشتیی کورداندا ببێتە کۆسپ و رێگر لە بەردەم رامان و شیکاری لە سەرتوێژەکان و رەهەندەکانی فەرهەنگ و رۆحی گشتی کوردان. بە واتایەکی تر لایەنە نەرێنی و لاوازەکانی.
بینینی گۆڕان و نوێبوونەوەی بەرچاوی کۆمەڵگەکانی تر، هەروەها خاڵەکانی وەرچەرخانی فەرهەنگەکانی تر، پێویست دەکات هەندێجاریش وامان لێدەکات کە بێ ترس و بە راشکاوی کۆمەڵگە و رۆحی گشتیی خۆمان بخەینە بەر پرسیار و لێپێچینەوە.
پرسیار و لێپێچینەوە نە بۆ سڕینەوە و سووکایەتی پێکردن یان حاشا لە رابردو ودەسکەوتە مادی و رۆحیەکانی، بەڵکو بۆ چاکسازیی ودۆزینەوەی کەلێنەکانی دەربازبوون و دەرچوون لەم دۆخە ئاڵۆزە لەڕێی وتووێژ لەگەڵ نەریتەکانی کۆمەڵگەدا.دۆخێک کە چەندین سەدەیە فەرهەنگ و روانینی ئێمەی رووبەڕووی وەستان و بەردبوون کردۆتەوە.
چارەیەک نییە دەبێ قەبووڵی بکەین و دانی پێدا بنێین کە رۆحی گشتی ئێمە لە کۆنەوە یان باشتر بڵێم لە رابردووەوە لە خولقاندنی رووداوی چارەنووسساز و هەژێنەردا، بێهێز و کەوتەکار بووە.
رووداو و خولقاندنی رووداو وەک چەمک و تەعبیرێکی بەرین، بە مانای خولقاندن و بەرهێنانی ئەندێشەی زانستی، بەرهێنانی زانایی، خولقاندنی کەشوهەوای ئەندێشەیی و گەشەی ئەندێشە. بەعەقڵانیکردنی رەوتی ژیان، شارنشینی، بیرکردنەوە، سەرکەوتنە چارەنووسسازەکان، دۆزینەوەکان و کۆچە گەورەکان و...دوا کەوتووە.
بە واتایەکی تر ناکام و بێهێز بووە، دواکەوتن لەم بەرهێنان و خولقاندنانە، دواکەوتن وناکامبوون لە بەرهەمە مادی و مەعنەوییەکان، هۆکاری سەرەکی قەیران و سەرهەڵدانی ئەم دۆخە ئاڵۆزە بووە. دۆخێک کە هێشتا بەشێکی دانەبڕاوی ژینگەو و روانینی ئێمەیە و تائێستاش لە کۆڵمان نەبووەتەوە. پشێوی و پەرتەوازەیی وناکۆکی رووکەش، سوکایەتی پێکردنی مێژوو لەم دواکەوتن و ناکامییانەوە سەر چاوە دەگرێ.
هیچ رێگەیەک نییە و نابێ تووشی ترس یان دڵەڕاوکێ بێین، بۆ دۆزینەوەی رێگە چارەیەک بۆ دەربازبوون لەم دۆخە، دەبێ قەبووڵ بکەین کە رۆحی گشتی ئێمە نەیتوانیوە ونەیویستووە وەک یۆنانییەکان بیر لە بابەتگەلێکی وەک دەوڵەت-شار، یاسا وکێشە فیکری و فەلسەفیی وکۆمەڵایەتییەکان بکاتەوە. ئەفلاتوون و سوقراتەکان بخولقێنێ، فەرهەنگ و رۆحی گشتیی ئێمە هیچکات وەک عەرەبەکان و تورکەکان وتورکمانەکان وکەسانی تر، بیری لە داگیرکاری و کۆچکردنە چارەنووسسازەکان نەکردۆتەوە. یان هەستی بە پێویست بوونیان نەکردووە یان نەیتوانیوە.
فەرهەنگی ئێمە و فەرهەنگسازانی ئێمە هیچکات نەیانتوانی لە بنەماکانی دەسەڵاتە بیانی و داگیرکەرەکاندا، ئەو جۆرەی کە وەزیر و راوێژکارانی خوراسانی سەرکەوتووبوون و رۆڵی بەرچاویان گێڕا، سەرکەوتووبن یان هەر لە بنەمادا بیریشیان لێنەدەکردەوە. رۆحی گشتیی و ئیرادەی گشتیی و فەرهەنگی ئێمە، هیچکات بە شێوەیەکی جدی ویەکپارچە نەیانویستووە کە وەک تاهیرییەکان و سامانییەکان وسەفارییەکان لە بەشێک لە پانتایی ئێراندا، بۆ راوەستان لە بەرانبەر بیانی و داگیرکاراندا دەسەڵاتێکی سەربەخۆ پێکەوە بنێن.
فەرهەنگ و رۆحی گشتیی ئێمە لە ئافراندنی سەرکەوتن و داهێنان و بە گشتی ئافراندن و بەرهێناندا دوا کەوت، ژیان و مانەوەی لە پەراوێز و پەرچەکردارییە رووکەش و عاتیفیەکانی هەڵبژارد. لەم رووەوە خەبەرێک لەسەرهەڵدانی مێژوونووسانی وەک هێردۆت، تەبەری، ئیبنو ئەسیر، جوەینی، بەلعەمی و بەیهەقی نییە.
بە واتایەکی ترلە سەرهەڵدانی مێژوونووسانیشدا دواکەوت و هەستی بە پێویستبوونیان نەکرد، ئەگەریش هەستیکردبێ ئەوا نەیتوانیوە و ژیانی لە بندەست داگیرکاراندا هەڵبژاردووە و هەربۆیە مێژووسازی کەوتە سێبەر و پەراوێزەوە.
بە واتایەکی تر ئێمەی کورد لە رەوتی مێژوودا لە ئافراندنی رووداو دواکەوتین و لەم رووەوە پێویستمان بە مێژوونووس نەبوو بۆ تۆمارکردنی رووداوەکانمان. ئەگەر دواتریش کەسانی وەک شەرەفخان و خانی سەریان هەڵدا، ئەوەندە دێربوو کە تەنیا توانییان بەشێک لە سوکایەتییەکانی مێژوو و غوروری زامارمان تیمار بکەن.
توانای ژیاندنەوەی راستەقینەی ئێمەیان نەبوو.بە کورتی ئێمەی کورد لە ئافراندنی رووداوی چارەنووسساز لە ساتە مێژووییەکاندا دواکەوتین، بەم هۆیەشەوە نە لە ناوەوە و نە لە دەرەوە هەستمان بە پێویستبوونی مێژوو و تۆمارکردن ونووسینەوەی نەکرد و مانەوەمان هێندە لاواز و سەرشۆڕانەبوو کە لە ناوەوە توانای سەرهەڵدانمان نەبوو و لە دەرەوەشەوە. دواتر ئەگەر کەسانێک دەستیان بە نووسین و تۆمارکردنی رابردووی ئێمە کرد، تەنیا بە مەبەستی سوکایەتیپێکردن و سڕینەوە و حاشای ئێمە بووە رەنجەکان و سوکایەتی پێکردنەکان قورستر بوون. ئەنجامی ئەم رووداو نەخولقاندنەی ئێمەی کورد لە رەوتی مێژوودا، نائامادەیی و بە واتەیەکی تر دێر هاتن و رۆڵی لاوازی ئێمەی کوردە لە مێژوونووسیدا- لە ئاستی مێژوونووسی گشتیی و قەومیدا.
بنەماکانی کۆمەڵگەی کوردی:
نەبوونی شارنشینی و دورەپەرێزی لە بیرکردنەوە و بنەمای خیڵەکیانەدا، لە گرنگترین پێکهاتەکانی بنەمای کۆمەڵگەی کوردییە. مێژووی شارنشینی بە مانای راستەقینەی ئەم دەستەواژەیە و بە دوور لە گەورەنواندنە باوەکان، دەگەڕێتەوە بۆ دەورووبەری هەزارەی دووەم و ساڵەکانی سەرەتای سەدەی یازدەهەم.
لەم ساڵانەدا بەربەرە دوو شاری سلێمانی و سنە بیچم دەگرن و لەناو کورداندا سەرهەڵ دەدا. پڕ دیارە بایەخدان بە مێژوو پاش بایەخدان بە رابردووی خود و دواتر تۆمارکردنی و باس لە چۆنیەتی رووداوەکان لە هەنگاوی یەکەمدا، پێویستی بە بیرکردنەوە لە خود و کێیەتی و چییەتی پێگەی خود و بە واتایەکی تر رامان لە خۆمان و دەوروو بەرمان دایە.
لەم رووەوە ئافراندنی مێژوو سەرەڕای نیاز بە ئافراندنی رووداو، هەر چەند رووکەشانە پێویستی بە رامان و بیرکردنەوە هەیە و دیارە رامان و بیرکردنەوەش ئاکامی شار و شارنشینییە. دەکری رووداو بخولقێنین و کەسانی تر بیری لێبکەنەوە و تۆماری بکەن بەڵام نووسین لە خۆت و رابردووی خۆت، وەڵامی پرسیاری کێیەتی و چییەتی و پێگەی خۆت، پێویستی بە بیرکردنەوە هەیە و بێگومان رامان و بیرکردنەوەش دەسکەوتی سەردەمی شارنشینی و ئەندێشەی شارە. بە رامان و قووڵبوونەوە لە رابردووی کۆمەڵگەی کوردی، دەردەکەوێ کە لای ئێمە پێگەی رامان و بیرکردنەوە تا چ رادەیەک بێبایەخ بووە و تا چەند لاواز بووەو دێر بیچمی گرتووە.
کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی خێڵەکی وداخراو بووە کە تێیدا بەهاکان زۆرتر بریتی بووە لە ملکەچی و گوێڕایەڵی کوێرانە و گیانبەختانە لە سەرۆکخیڵ و هۆز و گەورەکانی تر. لە پێکهاتەیەکدا کە بەهای سەرەکی و ئامانجی باڵا گوێڕایەڵی بۆ سەرۆکخێڵ و شێخی تایفە بووبێ ناتوانین چاوەڕوانی عەقڵانییەت و روانینی عاقڵانە بین.
لەم رووەوە کۆمەڵگەی کوردی کۆمەڵگەیەکی خێڵەکی عەشیرەیی بووە، بیرکردنەوە و ئەندێشە پێگەیەکی ئەوتۆیی تێدا نەبووە. ئاشکرایە لە وەها پێکهاتەیەکدا دەرفەتی بەرهێنانی ئاسەوارە مێژووییەکان و سەرهەڵدانی مێژوونوووسی، نەکراوەو تەنانەت نامومکین بووە.
بە کورتی نەخولقاندنی رووداو، پێکهاتەی خێڵەکیانەی کۆمەڵگەی کوردی، نەبوونی شار و دواکەوتنی رەوتی ژیانی شارنشینی و دوورەپەرێزی لە بیرکردنەوە لە وەها کۆمەڵگەیەکدا، لە گرنگترین فاکتەرەکانی ئاوڕنەدانەوە و بۆشایی نائامادەیی کوردانە لە رەوتی مێژوونووسی و بە واتایەکی تر غیابی کوردانە لە بواری میژوونووسیدا.
قەیرانی شوناس و سەرگەردانی لە داوێنی شوناسە جۆراوجۆر و جیاوازەکاندا، پەرتەوازەبوون و لێک ترازاوی شوناس، هەست بە لاوازی و سوکایەتی پێکردنی مێژوویی، کەمتەرخەمی کۆمەڵگەی کوردی بەرانبەر بە بابەتە حەیاتییەکان، پەرچەکردار و بۆچوونی عاتیفی لە کاتی رووبەڕووبوونەوە لە گەڵ مەترسی حاشا لێکردن و سڕینەوەدا، بە گشتیی پەرێشانی زەینی کۆمەڵگەی کوردی دەتوانێ ئەنجامی بێ مێژوویی و بایەخنەدان و بۆشایی ئامادەیی لە بواری مێژوونووسی و بایەخ نەدان بە مێژوودابێ.
لە بیر نەکرێت هەر کام لەو بابەت و هۆکارانەی سەرەوە، پێویستیان بە شیکردنەوە وخوێندنەوە و نیشاندانی نموونە مێژووییەکان و بەڵگە مێژووییەکان هەیە، هەر وەها کە لە سەر باسی ئەم نووسینەدا باس کراوە، دەبێ وەک دەروازەیەک بۆ چوونە ناوەوە چاوی لێبکرێ و چاوەڕوان دەکرێ کە باسی نائامادەبوون و لۆژیکەکەی لە رەهەندی جیاجیاوە بخرێتە بەر رامان و خوێندنەوە.