02:09 - 25/01/2021

غازی هەرێمی كوردستان، لەنێوان دۆزینەوەی بازاڕو جوگرافیای سیاسی هێزەكاندا‌

پەیسەر

لەتێڕوانینی ئابورییانەی جیهاندا غازی سروشتی بەیەكێك لە سەرچاوە گرنگەكانی وزە دادەنرێت و  جگە لەوەی تێچوونی كەمترە، دۆستی ژینگەشە، وەك شارەزایان باسی دەكەن هەرێمی كوردستان یەدەگێكی زۆری غازی سروشتی هەیە، بەڵام بەهۆكاری جیاواز تائێستاش بەشێكی كەمی نەبێت سوودی لێوەرناگیرێت، ڕێژەیەكی ئێجگار زۆری دەسوتێت،  لە كاتێكدا لەناوخۆو دەرەوەشدا پێویستییەكی زۆر بەو وزەیە هەیە .

بۆ گفت وگۆكردن لەسەر ئەو غازە سروشتییەی كە لە هەرێمی كوردستان هەیە (washingtoninstitute.org) تەوەرێكی تەرخان كردووە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر ئەو بابەتە و هەریەك لە بەرپرسانی ئەمەریكی و عێراقی و نوێنەری حكومەتی هەرێمیش لەوبارەیەوە بۆچوونی خۆیان و لایەنەكانیشیان دەربڕیوە. ئەوان دیدگای خۆیان لەبارەی داهاتووی غازی سروشتییەوە خستووەتە ڕوو، پێشنیارەكانی خۆیان لە هەموو ڕوویەكەوە ڕاگەیاندووە، ڕوانگەی خۆیان لەبارەی لەمپەرو ئەگەرەكانی بەبازاڕكردنی غازیی سروشتی كوردستانیان تاووتوێ كردووە.

پێگەكە نوسیویەتی: لە رۆژی 12كانوونی دووەمی ئەمساڵدا (washingtoninstitute.org) گفتوگۆیەكی سیاسی لەگەڵ هەریەك لە (ماسیۆ زایس- جێگری یەكەمی نوسینگەی كاروباری نێو دەوڵەتی لە وەزراەتی وزەی ئەمەریكا) و (بەرۆژعەزیز- ڕاوێژكاری پێشكەوتووی وەزارەتی سامانە سروشتیەكان) و (رۆب ووالر  - سەركۆنسوڵی ئەمەریكا لە هەولێر)و چەند كەسێكی دیكە ئەنجام داوە، ئەمەی خوارەوە كورتەی ئەو گفت و گۆیەیە كە پێگەكە ئەنجامی داوە.

بۆچوونەكانی ماسیۆ زایس:
بەشێوەیەكی گشتی دۆخی غاز لە عیراقدا زۆر دەگمەنە، هەرچەندە ئەم وڵاتە سەرچاوەیەكی زۆر گەورەی غازی سروشتییە، كەچی بەشێكی زۆری بەخۆڕایی دەسوتێت و دەچێت بە هەوادا، لە هەمان كاتیشدا عێراق بۆ دابینكردنی غازی سروشتی پەنا بۆ ولاتانی دراوسێی دەبات، سه رچاوەکانی گازی هه رێمی کوردستان پێویسته چاره سه رێك بۆ  ئەم ئاڵەنگارییە بدۆزنەوه كە هەمان دیاردەیان هەیە.

گرفتەكانی غازی سروشتی لە هەرێمی كوردستان، تەنها بەشێك نیە لەو سیاسەتانەی ئەمەریكا لەبەرامبەر ئێران گرتوویەتیە بەر، لە عێراقیش ڕێگە دەدرێت كە لە پێویستی ناوخۆیی زیاتر بەرهەم بهێنن و تەنانەت بەشێكیشی ڕەوانەی توركیا و وڵاتانی دیكەش بكەن،بێگومان ئەوەش دەبێتە یارمەتیدەرێكی باش بۆ هەستانەوەی ئابووری ئەم وڵاتە، لەناوخۆی هەرێمیشدا بە هەمان شێوەی عێراق بێگومان سوودی زۆری دەبێت، وەك دامەزراوەی پارەداركردن و گەشەپێدانی نێو دەوڵەتی باسی دەكات پشتیوانی لەوكۆمپانیا نەوتی و غازییەكانەی ئەمەریكا دەكات كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن .

 بێگومان هەموو هەوڵ و كاركردنێك لە بوای غازی هەرێمی كوردستاندا ڕووبەڕووی كێشەو گرفتی زۆر دەبێتەوە، كەیەكێكیان لەمپەرەكانی بەردەم پەیوەندییەكانی نێوان كۆمپانیاكان و وەزارەتی سەرچاوەكانی وزەی هەرێمی كوردستانە، لە لایەكی تریشەوە بەدەستهێنانی غازی كبریتی لەناوچەكەدا پێویستی بە شارەزایی هونەریی زۆر هەیە، لە ڕوانگەی بازرگانیشەوە كێشەی خۆی هەیە لەبەر ئەوەی دانانی نرخ و تێچوونەكەی دەبێتە بەربەست لەبەردەم ئەو كارەدا، سەرەڕای هەموو ئەو لەمپەرانەش هەرێمی كوردستان لە سەرەتای ساڵی 2035 دا توانای بەرهەمهێنانی ساڵانەی دەگاتە 40 ملیار مەتری سێجا، ئەوە لە كاتێكدا توانای ساڵانەی ئێستای 5 ملیار مەتری سێجایە، بۆ ئەوەی ئەو دەرئەنجامە بە پوختی و وەك خۆی بێتە پێشەوە دەبێت بە پلەبەندی كاری لەسەر بكرێت و جەخت لەسەر پرۆژە گەورەكانی ئەو بوارە بكرێتەوە.

لە هەمان كاتیشدا دەكرێت لە بواری وەبەرهێنانی غازی سروشتی و كارەبادا نزیكبوونەوەو ڕێككەوتن لە نێوان حكومەتی ناوەند و هەرێمی كوردستان ئەنجام بدرێت، ئەوەش دەبێتە تەوەرێكی دیكەو لەوانەشە ئەو گرژییانەی نێوانیان لەسەر بابەتی پشكی هەرێم لە بودجەی ناوەنددا كەم بكاتەوە.

یەكێك لە چارەسەرەكانی ئەو ناكۆكییە بریتی دەبێت لە دۆزینەوەی هەلی كار لە گەڵ كۆمپانیا گەورە نێو دەوڵەتیەكانی بواری نەوت و گاز و لەو ڕێگەیەشەوە پارەیەكی زۆریان دەكەوێتە دەست.

یەكێك لەو پێشنیارانە ئەوەیە كە كارەبا لە ڕێگەی غازەوە لە هەرێمی كوردستان بەرهەم بهێنرێت و دواتر لە ڕێگەی كێبڵەوە كارەباكە بگوازرێتەوە بۆ حكومەتی عێراق، بەم پێیەش كێشەی كارەبای ناوەند بەرەو چارەسەر دەچێت، یان دوای ئەوەی كارەبای عێراق چارەسەر بوو بە كیبڵ كارەباكە بگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی هاریكاریی كەنداو، یان ئەردەن.

یەكێكی تر لە پێشنیارەكان ئەوەیە كە غازەكە لە ڕێگەی بۆرییەوە بگوازرێتەوە بۆ توركیا لە ڕێگەی دهۆكەوە. بەڵام ئێران بەردەوام كار بۆ ئەوە دەكات گەشەی عێراق لە سنورێكدا ڕابگرێت لە ڕێگەی ئەو هەژموونە سیاسییەی كە لە عێراقدا هەیەتی، ئامانجیشی ئەوەیە بەردەوام عێراق پشت بە ئێران ببەستێت بۆدابینكردنی سەرچاوەكانی وزەو كارەبا، هەروەها ئێرانیش بەردەوام ئەو دوو لینكە بۆ مەرامی سیاسی بەكار دەهێنێت، هەر بۆیە پێویستە لە سەر عێراقیەكان كە سنوورێك دابنێن بۆ ئەوەی بەسەر ئەو ئاڵەنگارییەدا زاڵ ببن.

نرخدانانی گازلە بازاڕەكاندا بە یەكێك لەو بازاڕانە دادەنرێت كە لە هەرێمی كوردستاندا بەشێوەیەكی ڕێژەیی كاری تێدا كراوە، سنووری نرخاندنەكە دەبێت بۆ وەبەرهێنەران و دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان داهاتێكی دڵخۆشكەری هەبێت و سەرنجی وەبەرهێنەران ڕابكێشێت بۆ ئەوەی كار لە سێكتەری غازدا بكەن.

پێوەرەكانی دەستكەوتی دارایی لەم ڕێگەیەوە دوو سەرچاوەن كەدەبێت بە وردی شرۆڤەیان بۆ بكرێت، یەكێكیان بازاڕی توركیایە كە كێبەركێی توندی تێدایە، چەندین سەرچاوەی دابینكردنی غازی لەبەردەستدایە جگە لەوەبەرهێنانی ناوخۆیش، هەرچی بازاڕی دووەمیشە بازاری ناوخۆیی عێراقە لەبەر ئەوەی بە زۆری پشت بە نەوت و غازی ئێرانی دەبەستێت و زۆر بەكەمی لەناوخۆدا غاز بەرهەم دەهێنرێت. سەرەڕای ئەوانەش هەبوونی (كبریتیدی هایدرۆجین)ی زۆرلە نێو غازەكەی هەرێمی كوردستان دا كاریگەری دەبێت لەسەر نرخ و چارەسەكردنی لەكاتی پاڵاوتنیدا، هەروەها پەیوەندی بە چارەسەركردنی كێشەی كارەباشەوە هەیە، بەتایبەتی لە ئێستادا كە نرخی نەوت بەرەو سەرەوە ڕۆشتووەو لەوانەشە ئۆقرەیی لە نرخی نەوتیشدا بێنێتە كایەوە.

هەرێمی كوردستان ئەوەندەی غاز هەیە كە بتوانێت هەناردەی عێراقی ئیتیحادی و توركیای بكات بەبەردەوامی و لەگەڵ ئەوەشدا پێداویستی ناوخۆییش دابین بكات، لەوانەیە یەكەم كارێك كە لە ئێستادا بكرێت ئەوە بێت كە ژێرخانی ئەو پرۆژەیە دروست بكرێت و بۆریەكانی بۆ دروست بكرێت، خۆ ئەگەر ئەو كەرتە بەخێرایی گەشە بكات، ئەوا دەبێتە هۆی ئەوەی توركیا بیر لەوە بكاتەوە گرێبەستی نێوان وڵاتەكەی و ئێران كۆتایی پێبهێنێت كە تا 2026 درێژەی هەیە.

لە ئێستاشدا لە بازاڕەكانی عێراقدا هیچ كێبەكێیەكی تێدا نییە، لەبەر ئەوەی كە هاوردەكردنی غازی ئێران ناتوانێت پێداویستی ناوخۆیی ئەو وڵاتە پڕبكاتەوە، بۆیە پێویستە لەسەر هەرێمی كوردستان زۆرترین غاز بباتە ئەو بازاڕەوە  بۆ ئەوەی پێداویستیەكانی عێراق پڕبكاتەوە.

بۆچوونەكانی بەرۆژ عەیزیز:
هەرێمی كوردستان كێشەی كەمی كارەبای هەیە، بەشێك لە تۆرباینەكانی وەبەرهێنانی كارەبای هەرێم لە كار كەوتوون،  بەهۆی ئەوەی كە ناتوانرێت سووتەمەنییان بۆ دابین بكرێت، كەمبوونی كارەباش بووەتە هۆی ئەوەی بەشێك لە كارەكان لە هەرێمی كوردستان كەم ببێتەوە، بەكارهێنانی -مۆلیدە- كە بە گازوایل كاردەكات و كارەبای ماڵەكان دابین دەكات و زیانی گەورەی هەیە بۆ ژینگە و تەندروستی گشتی، هەموو ئەو كێشانەش لە ئەنجامی نەبوونی كارەباوە هاتوونەتە كایەوە، لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان ئەوەندە توانای هەیە كە بەشداریی لە بوژاندنەوەی عێراقیش بكات، غازی كوردستانیش بەشداریی ئەو كێشانە بكات و لە هەمان كاتیشدا هەلی كار بۆ ژماریەكی زۆر لە دانیشتوانی هەرێمیش دروست بكات.

وەبەرهێنانی غاز پێویستی بە ڕێككەوتنێكی درێژخایەن هەیە، لەبەر ئەوەی هەل و مەرجی چاوەڕوانی كراو هەیە، بەتایبەتی لە ئێستادا كە گفت و گۆی چڕو توند هەیە لەسەر دیاریكردنی بودجەی ساڵانە لە نێوان هەرێم و ناوەند دا، لە هەمان كاتدا بە هاوكاریی ئەمەریكیەكان لەبواری وەبەرهێنانی غازدا دەكرێت كارێك بكرێت ئەو دۆخە ئاسایی بكرێتەوەو متمانە لەنێوان هەردوولادا دروست ببێتەوەو ئەو گرفتەش چارەسەر بكرێت.

هەروەها دەبێت ئەو کەرتە چارەسەرێک بۆ پێکهاتەی بەرزی كبریتی نێو غازی ناوچەکەش بدۆزێتەوە، ئەوەش بە ئاڵەنگارییەكی نادیدە لەبەردەم پرۆسەكەدا وێنا دەكرێت، هەروەها ناكۆكیی نێوان هێزە سیاسیەكانی عێراق و مەترسی بەردەوامی داعش و پەتای كۆڤید19 ش بەشێكن لە لەمپەرەكانی بەردەم پرۆسەكە.

لە لایەكی تریشەوە ئەزموونی نەوت لە هەرێمی كوردستان بووەتە پێشەكییەكی زۆرباش بۆ دەرهێنانی غاز، هەرێمی كوردستان لەسەرەتاوە هیچ شارەزاییەكی لەو بوارەدا نەبوو، لە هەمان كاتیشدا بودجەی پێویستیشی بەدەستەوە نەبوو بۆ ئەوەی كەرتی نەوت پەرەپێبدات، بەڵام لەڕیگەی كۆمپانیا نەوتییە نێو دەوڵەتیەكانەوە هەردوو كەلێنەكەی پركردەوە، ئێستا وەزارەتی سەرچاوەكانی وەزەی هەرێم ئەزموونی زۆر باشی هەیەو لە هەمان كاتیشدا دەتوانێت ئەو ئەزموونە لە كەرتی غازیش دا بەكاربهێنێـت.

بۆچوونەكانی رۆب ووالر:
توانای زۆرو زەبەنەی سەرچاوەكانی (یەدەگی هایدرۆكاربۆن) و (سەرچاوەی مرۆیی –دەستی كار) دوو خاڵی زۆر بەهێزو سەرنجڕاكێشن بۆ ئەوەی وەبەرهێنان لەو كەرتەدا بكرێت، وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا بەردەوام هاوكاریی كۆمپانیا ئەمەریكیەكان دەكات بۆ ئەوەی بێنە هەرێمی كوردستانەوەو تواناكانی خۆیان فراوان بكەن، پێویستە هەرێمی كوردستانیش بۆ ئەوەی بتوانێت كارئاسانی بۆكۆمپانیا بیانییەكان بكات، دۆخێكی شەفاف و كێ بەركێ بێنێتە ئاراوە بۆ كاركردن لەو بوارەدا، هەربۆیە دەبێت هەرێمی كوردستان لەو بوارەدا چاكسازیی  ئەنجام بدات بۆ ئەوەی ئابوورییەكەی ببوژێنێتەوە.

بە پێی توێژینەوەیەك  باس لەوە دەكات بواری زۆر هەن بۆ ئەوەی كە حكومەتی هەرێم و ناوەند پێكەوە هاوكاری یەكتریی بكەن، لەناو ئەوانەشدا كەرتی كارەبا، پێكەوە كاركردن لە بواری وەبەرهێنانی غازی سروشتی ، هەر بۆنموونە دەكرێت كار بكرێت بۆ ئەوەی بەرهەمهێنانی كارەبا لە گازوایلەوە بكرێتە غازی سروشتی، لەبەر ئەوەی بری تێچوونی كەمترەو بۆ ژینگەش باشترە.

باس لەوەش دەكرێت كۆمپانیایەكی ئەمەریكی  خەریكی فراوانكردنی پرۆژەی غازی سروشتی (خورمەلە) یە و ئەوەش دەبێتە هەنگاوی یەكەمی بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و ئەمەریكا لە بواری وزەدا، داهاتووی ئەو پەیوەندییەش بەندە لەسەر سەركەوتنی ئەم هەنگاوەدا بۆ ئەوەی بتوانن پێكەوە پرۆژەكانی ژێرخانی وزە بونیاد بنێن.

ئەمەریكا بە ئەركی خۆی دەزانێت كە ئەو كەلێنەی كەوتووەتە نێوان هەرێم و ناوەند پڕی بكاتەوەو ببێتە هاوكاریی هەردوولا بۆ ئەوەی ڕێككەوتنی بواری وزە ببێتە دەستپێكی ڕێككەوتنی زیاتری نێوانیان، لە لایەكی تریشەوە ڕێككەوتنی نێوان (پارتی و یەكێتی) لە ئەولەویاتی سیاسەتی ئەمەریكایە چوون ئەگەر ئەوە نەبێت پرۆژەی غازی سروشتی سەرناگرێت و گەشەناكات، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا گەشبینە بە داهاتووی هەرێمی كوردستان ، لەبەر ئەوەی دوای خۆپیشاندانەكانی ئەم دواییانە، هەردوو هێزەكەی گەیاندە ئەو بڕوایەی كە هاوكاریی كردنی یەكتری و پێكەوە بوونیان دەبێتە هۆی مانەوەو گەشەكردن...