03:36 - 07/01/2021

هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا لە جۆرج واشنتنەوە تا كۆتایی ترەمپ‌

پەیسەر

هیچ هەڵبژاردنێكی دونیا ئەوەندەی هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا خەڵك و سیاسەتوان و میدیاكان بەخۆیەوە سەرقاڵ ناكات، لەبەر ئەوەی وەك دەگوترێت دەبێت هەموو دونیا دەنگ بدات، لەبەر ئەوەی گۆڕانكاری لە كۆشكی سپیدا گۆڕانكاریی لە هەموو دونیادا ڕوو دەدات، گەرچی ئەمەریكا لە رووی پێكهاتەی حكومی و پرۆسەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات و هەڵبژاردنەوە لەچاو مێژووی هەڵبژاردندا نوێیە، بەڵام كاریگەرییەكانی ئەو هەلبژاردنانە ئەوەی لە بیری خەڵك بردووتەوە كە چەند هەزار ساڵ پێش لە ئێستا لەكوێ هەڵبژاردن كراوەو پرۆسەی دیموكراسیەت و دەستاو دەستی دەسەڵات چۆن دەستی پێكردووە.

مێژووی هەڵبژاردن و دەستاو دەستكردنی دەسەڵات لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دوور و درێژەو دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی 240 ساڵ لەمەوبەر، هەرچەندە مێژووی هەڵبژاردن لە مێژووی جیهاندا زۆر لەوە كۆنترە، بەڵام ئەوەی لە ئەمەریكا دەگوزەرێت لە زۆر ڕووەوە لەوانی دیكە جیاوازن.

مێژوو نوسان و چاودێرانی سیاسی باوەڕیان وایە هەرچەندە پرۆسەی هەڵبژاردن و دەستاودەستكردنی دەسەڵات زۆرلە مێژووی خودی ئەمەریكاش زۆرترە، بەڵام بە ئەزموونە جیاوازەكانیان هەمووان چاو لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا دەكەن و لە ئێستادا بە یەكێك لە ئەزموونە سەركەوتووەكان دادەنرێت، هەرچەندە جاروباربەشێوازی دیكە دێتە بەرچاو.

چاودێرانی سیاسی باس لەوە دەكەن لەو كاتەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان سەربەخۆیی وەرگرتووە و لە یەكەم هەڵبژاردنی ئەو وڵاتەوە لە ساڵی 1798 بەردەوام كاریان لەسەر ئەوە كردووە كە پارێزگاریی لە شێوازو دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكان بكەن، گەرچی جاروبار بوومەلەرزەیەكی وەك ئەوەی كۆتایی و سەردەمی ترەمپ بەریشی كەوتبێت، مێژوو نوسان باس لەوە دەكەن كە یەكەم لەرزە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1860 دا بووە، بەڵام دواجاریش تێیان پەڕاندووەو هەرچۆنێك بووە پرۆسەكەیان دەرباز كردووە.

بۆ ئەوەی زیاتر لە هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا و دەرئەنجامەكانی تێبگەین پێویست دەكات چەند وێستگەیەكی گرنگ لەو پرۆسە گرنگە وەبیرخوێنەران بهینینەوەو تەنها ئەوانەشمان بۆهەلبژاردوون كە جیاوازییەكی ئەوتۆیان هەیە كە لەوانەی پێش خۆیاندا نەبوون.

هەڵبژاردنەكانی 1788 و بردنەوەی جۆرج واشنتن:
لە ساڵی 1788 دا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا یەكەم ئەزموونی هەڵبژاردنی تاقیكردەوە، لەو هەڵبژاردنەدا ئەنجوومەنی هەلبژاردنەكانی ئەمەریكا كە نوێنەرایەتی زۆرینەی پێكهاتەكانی ئەمەریكای تێدا كۆببویەوە، تیایدا  جۆرج واشنتۆن وەك یەكەم سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە بە تێكرای دەنگ دیاریكرا، لەو سەردەمەدا ئەوە لەبەرچاوگیرا كە ڕۆلێكی لەبەرچاوی هەبووە لە جەنگی سەربەخۆیی ئەمەریكادا، هەروەها سەرۆكی نوسینەوەی دەستووری ئەمەریكاش بوو، كە بە پێی ئەو دەستوورە سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات كرایە سەرۆكایەتی لەو كاتەدا.

جۆرج واشنتن دوو خول لەسەر یەك سەرۆكایەتی گرتە دەست، حكومەتێكی ناوەندی دروستكرد و كۆنگرێسی كردە ناوەندی یاسادانانی یەكلایەنە و سەرەكی ، كۆمەڵێك پرەنسیپ و بنەمای سەرەكیی بۆبەڕێوەبردنی حكومەت دیاریكردووە تا ئێستاش كاربە زۆرینەیان دەكرێت، بنەماكانی ماری ئەنجوومەنی وەزیرانی دیاریكرووەو جیایكردووەتەوە لە بەشی سەرۆكایەتی. سەرەڕای هەموو ئەوانەش گەورەترین كەلتوورێك كە هێنایە ئاراوە ڕادەستكردنی دەسەڵات بوو بە سەرۆكی هەڵبژێردراوی دوای خۆی.

لەپاش واشنتن جۆن ئادامز هەڵبژێردراو بووە دووەم سەرۆككۆماری ئەمەریكاو لەگەڵ سەركەوتنیدا جگە لە پیرۆزبایی دەسەڵاتی ڕادەست كردو تا ئێستاش ئەوكەلتوورە پەیڕەو دەكرێت.

هەڵبژاردنی 1800 و هەژموونی دووحیزبەكە:
چاودێرانی سیاسی هەڵبژاردنەكانی ساڵێ1800 تاقیكرددنەوەیەكی زۆر سەخت بوو بۆئەمەریكیەكان ئەوەش لەبەر ئەوەی یەكەم دەركەوتنی كێبەركێی حیزبی بوو لە مێ1ووی هەڵبژاردنەكاندا، بۆ یەكەمجار بوو كە حیزب هەژموونی خۆی بەسەر هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكادا بسەپێنێت و بكەوێتە بەردەم كێبەركێی سەخت  لەو جۆرە.
بەڵام دواجار دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكانی بە سەركەوتنی بەربژێریی كۆمارییەكان پەسەندكرا، كێ بەركێ لە نێوان بەربژێریی كۆمارییەكان (توماس جيفرسون)و بەربژێریی فیدراڵییەكان (ئآرون بور) بەە، دوای ئەوەی ئەنجوومەنی نوێنەران سەركەوتنی جیفەرسۆنی پەسەند كرد، بەڵام ئەوەی كە بووە ئەزموونێكی گەورەبۆمێژووی هەڵبژاردن و لە بەر دڵنیابوونەوە لە دەرئەنجامەكە 36 جار دەنگەكان بژێردرانەوە.

هەڵبژاردنی 1860، هەڵبژاردنی خوێناویی:
وەنەبێت هەڵبژاردنەكانی ئەمرەیكا هەمیشە بێ كێشەو گرفت بووبێت، بەڵكوو هەڵبژادنەكانی ساڵی 1860.بووە هۆی خوێنرێژییەكی زۆرو تا پێنج ساڵی خایاند،لەو هەلبژاردنەدا كە ئەبراهام لینكۆڵنی تێدا هاتە هەلبژاردن و بووە هۆكاری سەرەكی هەلگیرسانی ئەوشەڕە ناوخۆییەی ئەمەریكا.
كێشەی سەرەكیش ئەوەبوو كە ویلایەتەكانی باشووری ئەمەریكا ترسی ئەوەیان هەبووە كە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی كۆیلایەتی بدات، ویلایەتەكانیش بریتی بوون لە شەش ویلایەت(كارولينای باشوور، مسيسيبي، فلوريدا، ئألباما، جورجيا ولويزيانا)، بەڵام دواجار لینكۆڵن سەركەوتنی بەدەستهێنا و نەیهێشت لە جەستەی گشتی ویلایەتە یەكگرتووەكان دوور بكەونەوە.

هەڵبژاردنی 1960 سەرۆكە گەنجە كاسۆلۆكیەكە:
هەلبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمەریكا لە ساڵی 1960 دا بچووكترین سەرۆكی بۆ ئەمەریكا هێنایەوە پێشەوە و كردی بە دەسەڵاتداریی یەكەمی كۆشكی سپی، لە هەمان كاتدا یەكەم كاسۆلۆكی بووببێتە سەرۆكی ئەمەریكایەكی پرۆتستانی، لەو كاتەدا تەمەنی تەنها 43 ساڵ بوو لەگەڵ ئەوەشدا لە ڕكابەرە بەهێزەكەی ریچارد نیكسۆنی بردەوە بە جیاوازییەكی زۆر كەمەوە.
جۆن كەنەدی ئەندامی دیموكراتەكان ،یەكێك لە كارە زۆرگرنگ و هەستیارەكانی ئەوەبوو باجی لەسەر خاوەن كارو سەرمایە گەورەكان دا نا، لەكاتێكدا بوو بەسەرۆككۆماری ئەمەریكا كە ئەو وڵاتە لەنێو ململانێ ناوخۆییەكاندا جینگلی دەداو لەدەرەوەش شەڕێكی ساردی فراوانی لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتی پێشووی نەیاریدا درێژەپێدەدا و دەبوو لە بەرامبەریدا لە هەموو ڕوویەكەوە بوەستێت و نەكەوێت.

هەرچەندە لە رووی جەماوەرییەوە پشتیوانی زۆری لێدەكرا بەڵام پێش لەوەی وادەی سەرۆكایەتیەكەی كۆتایی بێت هەرچەندە هەمووان كۆك بوون لەسەر ئەوەی لەسەردەمی ئەودا بێكاری كەمببویەوە، جیاوازی ڕەگەزیی هاتبوو كزیی، داهاتی ساڵانەی تاك بەرزببویەوە، ڕێگەی زۆركرابوویەوە بۆ ئەوەی ئەوانەی توانایان هەیە دەربكەون و پیشەوەریی خۆیان نیشان بدەن، بەڵام ڕووبەرووی كێشەی گەورە بوویەوە لەوانەش پێشبركێی چوونە بۆشاییەكانی ئاسمان، جەنگی ڤێتنام، كێشەی مووشەكە كوبیەكان و چەندانی تر، بەڵام لە رۆژێكی باراناویدا كاتێك بەناو یەكێك لە شەقامەكاندا دەڕۆشت، حەزی لەوە بوو سەقفی ئۆتۆمبێلەكەی لاببات(كە گولەنەبڕ-دەرع بوو) بەڵام لە كاتژمێر 12.30  ی رۆژی 22 تشرینی دووەمی 1963 بە گولـلەی نەناسراو كوژرا.بە بیستنی هەواڵەكە نەك هەر ئەمەریكا بەڵكوو هەموو جیهان تووشی شۆك بوون. تاوانباری ئەو دۆسیە تا ئێستاش یەكلایی نەبووەتەوەو بەشێك دەڵێن لەناوخۆی ئەمەریكادا كراوەو دەزگای هەواڵگریی لە پشتیەوە بووە و هەندێكی دیكە باس لەوەدەكەن دەزگای هەواڵگریی كەی جی بی ڕووسی بووەو هەندێكی دیكەش لایەنە ناوخۆییەكان ویلایەتە یەكگرتووەكان تاوانبار دەكەن، بەتایبەتی خاوەن بەرژەوەندییە باڵاكان.

هەڵبژاردنی 1984، ئەمەریكا -ڕێگان-ی خۆش دەوێت:
 هەرچەندە تەمەنی زۆر بوو، بەرگەی هەموو ئەو گێژەڵووكانەی گرت كە ڕووبەڕووی سەرۆكایەتییەكەی بوونەوە،بەتایبەتی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوین.
رۆناڵد رێگان لە ساڵی 1984دا بە جیاوزییەكی زۆر گەورە بەسەر ڕكابەرەكەیدا (والتر مونیل)ی دیمەكراتەكاندا سەركەوت و لە كۆی 50 ناوەند 49 یانی بردەوەو تەنها لە ویلایەتی مینسوتای باكوور نەیبردەوە.

مێژوو نووسان و چاودێران باس لەوە دەكەن هەلبژاردنی 1984 ئێستاشی لەسەر بێت گەورەترین وێستگەی بردنەوەی كۆمارییەكان بووە،نەك هەر ئەوە ڕێگان لەنێو هەست و ویژدانی ئەمەریكیەكاندا تا ئێستاش ماوەتەوە لەبەر ئەوەی دوابزماری لە تابووتی یەكێتی سۆڤیەت داو كۆتایی بە دوو بەرەی جیهان هیناو شەڕی ساردی كرد بە مێژوو، بەم كارەی ڕێگان نەك هەر بۆ كۆمارییەكان بەڵكو بۆ دیموكرات و بگرە هەموو تاكێكی ئەمەریكی بووەتە نموونەی سەرۆكی سەركەوتوو و بەراودركاریی.

هەڵبژاردنی 2000 سەرۆكایەتی بە بێ دەنگی خەڵك:
بە پێی بۆچوونی چاودێرانی هەڵبژاردن هیچ یەكێك لەوێستگەكانی هەڵبژاردنی ئەمەریكا بە ئەندازەی هەڵبژاردنی 2000 قسەو باسی لێنەكوتووەتەوە بەتایبەتی لە بارەی بنەمای سەركەوتوو بە هەموو سەردەكەوێت واتە زۆرینەی دەنگی دەنگدەرەكانی بۆخۆی مسۆگەر كردبێت.

لە ساڵی 2000 دا جۆرج بۆشی كوڕ 47.7% ی دەنگەكانی بەدەستهێنا لەكاتێكدا كە بەربژێری دیموكراتەكان لەو زیاتری هێناو 48.4% ی دەنگەكانی بەدەستهێنا، بەڵام بە پێی یاسای هەڵبژاردنەكان دەنگی زۆرینەی خەڵك مەرجی دەرچوونی بەربژێرەكە نییە، بەڵكو دەكەوێتە سەر ئەو كەسانەی كە خەڵك هەڵیان دەبژێرن بۆ دەنگدان كە ژمارەیان 538 كورسییەو دواتر ئەوان دەنگ بەسەرۆك دەدەن و هەر كەسێك زۆرتر ببات ئەوە دەبێتە سەرۆك نەك ئەوەی كە دەنگی خەڵكی بەدەست هێناوە.

ئەم نەریتەش هەر لەسەرەتای یەكەم هەڵبژاردن و سەرۆكایەتی جۆرج واشتنتنەوە هاتووە، بەڵام جۆرج بۆشی كوڕ توانی 277 دەنگ لەبەرامبەر 266 دەنگی ركابەرەكەیدا كۆ بكاتەوە بەوەش جۆرج بۆشیی كوڕ بووە سەرۆك هەرچەندە ژمارەی دەنگەكانی خەڵكی لە ڕكابەرەكەشی كەمتر بوو.

بەڵام ئەم سەركەوتنە هەروا تێنەپەڕیی و بووە هۆی ئەوەی ڕەخنەی زۆر بەدوای خۆیدا بهێنێت و تا ئێستەش بەردەوامیی هەیە و بەشێكی زۆر لە توێژەران پێیان وایە ئەم جۆرە هەلبژاردنە لە رۆحی دیموكراسیەتەوە دوورە و ئەم شێوازە سەردەمێكی زۆری بەسەردا چووەو پێویستە دەستكاریی بكرێت با دامەزرێنەری یەكەم حكومەتی ئەمەریكیش پێشنیاری كردبێت و خستبێتیتە بواری جێبەجێكردنەوە.

هەڵبژاردنی 2008 ئەفەریقییەكی ڕەش پێستی موسڵمان دەبێتە سەرۆك:
وەك شارەزایان باسی دەكەن زۆرینەی تەوەرەكانی هەڵبژاردنی 2008 جیاوازی لەبەرچاویان هەبووە لەگەڵ ئەوانەی پێش خۆی، لەوانەیە گەورەترین جیاوازیی هاتنە پێشەوەی سەرۆكێكی ڕەشپێستی ئەفەریقی نەژادی خێزانێكی موسڵمان بێت، باراك حسین ئۆباما توانی ئەمەریكا لە لێواری تیاچوونی دارایی دەربازبكات و لە شەڕو شۆڕیش دووری بخاتەوە.

هەڵبژاردنی 2008 جگە لەوەی كە 66%ی خەڵك دەنگیدا و ئەوەش تەنها لە 1960 دا هەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا نزیكەی 1 ملیار دۆلاری بۆ خەرج  كرا.
دیموكراتەكان بردنەوەیەكی بێوەێنەیان تۆماركرد لەبەر ئەوەی ئۆباما 52.9%ی دەنگەكانی بەدەست هێنا لەسەر ئاستی دەنگی دەنگدەران، لە هەمان كاتیشدا 365 كورسی بەدەستهێنا لە كاتێكدا ركابەرەكەی 45.7%ی دەنگی خەڵك و 173 دەنگی ئەنجوومەنی هەلبژاردنەكانی بەدەستهینا.

هەڵبژاردنی 2016 سەركەوتنێكی چاوەڕوان نەكراوی ترەمپ:
بەربژێریی كۆمارییەكان دۆناڵد ترەمپ لە هەڵبژاردنی 2016 دا سەركەوتنی بەدەستهێنا، ئەوە لە كاتێكدا كە هەموو چاوەكان و پێشبینیەكان لەسەر هیلایی كلینتۆنی بەربژێریی دیموكراتەكان بوو 4%یش لە پێشیەوە بوو.

 بەڵام لە رۆژی 9 دیسەمبەری ئەو ساڵەدا واتە تەنها شەش رۆژ لەدوای هەڵبژاردنەكان، ملیاردێرە بەناوبانگەكە لەرزەیەكی گەورەی خستە سەرجیهان و بووە خاوەنی 289 كورسی لەبەرامبەر 218 كورسیدا بۆ ڕكابەرە ژنەكە. بەو پێیەش ترەمپ وەك سەرۆك بووە 45 هەمین سەرۆكی ئەمەریكا.

ئەوەی كەلەسەردەمی ئەودا رویدا ئەوەبوو كە هیچ كەس و لایەن و تەنانەت ڕاوێژكارەكانیشی پێش بینی سیاسەتی رۆژانەی نەدەكرد، ئەو نێوەندی لەگەڵ میدیاكان باش نەبوو، بەڵام بەهۆی توێتەرەكەیەوە دونیای سەرقاڵی خۆی كردبوو، لە رۆژئاوای كوردستان پاشەكشەی كردو جێگەی بۆ رووسەكان و ئێران خۆشكرد، سزای توندی خستە سەر ئێران و ژمارەی سەربازەكانی لە عێراق و ئەفغانستان كەمكردەوە، هەرچەندە ڕووبەڕووی كێشەی كۆرۆنا و دابەزینی نرخی نەوت بوویەوە، بەڵام بەدەم یاریی گۆلفەوە لە یەكێك لە باخەكانیدا بە لالووتێكەوە فەرمانی كوشتنی قاسم سولەیمانی واژۆكرد و ئەوەش بووە دیارترین ڕووداوی سالی 2020 و لە دوای كۆرۆناو نەوتەوە زۆرترین قسەی لەبارەوە كرا.

لە كۆتا كاریشیدا بە توێتێك لایەنگرانی خۆی هانداو چووەنە سەر كۆنگرێس و كۆشكی سپی، لەبەر ئەوەی داوای دەكرد كە پێداچوونەوە بە دەنگەكانی ئەریزۆنا دەكرد، بەڵام لە كەمتر لە 24 كاتژمێردا دوای ئەوەی توێتەر چەند پۆستێكی سڕییەوە، بەڵام ئەمجارەیان نوسی: رۆژی 20 ئەم مانگە كۆشكی سپی ڕادەست دەكەم.
لە هەڵبژاردنەكانی 2020 یش دا ترەمپ بە بەدەستهێنانی (232) كورسی لەبەرامبەر جۆبایدنی نوێنەری دیموكراتەكان (306)دۆڕاو بڕیایشە دوای چەند رۆژێكی دیكە ترەمپ كۆشكی سپی بەجێبهێڵێت و جۆبایدن لەسەر كورسی دەسەڵات وەك 46 هەمین سەرۆكی ئەو وڵاتە دەست بەكارەكانی بكات.

ماوەی دوو سەرۆكایەتی:
ئەو سەرۆكانەی كە دوو جار لەسەر یەك بوونەتەوە بە سەرۆكی ئەمەریكا ئەمانەی خوارەوە بوون:
جۆرج واشنتن، تۆماس جیفرسۆن، جیمس مادیسۆن، ئەندرۆ جاكسۆن، ئەبراهام لینۆڵن، یولیسیس گرانت، گرۆفر كلفیلاند، فرانكلین رۆزفێڵت، دوایت ئەیزەنهاوەر، ریچارد نیكسۆن، رۆناڵد ڕێگان، بیڵ كلینتۆن، جۆرج دەبلیو بۆش، باراك ئۆباما.

حیزبە براوەكان:
لەوكاتەوەی حیزبەكانی ئەمەریكا چوونەتە نێو ململانێی هەلبژاردنەوە، سەرۆكایەتی لە نێو خۆیاندا تەنها یەك جار نەبێت كە كاندیدێكی بێ لایەن دەرچووە بۆ سەرۆكایەتی، ئیتر ئەوەی كە دەمێنیتەوە بەم شێوەی خوارەوە بووە.

حیزبی كۆماریی ، 19 سەرۆك و 23 خولی هەڵبژاردن. حیزبی دیموركراتەكان 16 سەرۆك و 24 خولی هەلبژاردن، ڕاستڕەوەكان 4 سەرۆك و 2 خول، حیزبی كۆماری دیموكرات، 4 سەرۆك  و حەوت خول، حیزبی فیدرالی ئەمەریكی، 1 سەرۆك و یەك خول، سەربەخۆكان 1 سەرۆك و دوو خول.