02:39 - 05/12/2020

دوای كۆتاییهاتنی ئیمپراتۆریەتی نەوت، جیهان ڕوو لەكوێ دەكات؟‌

پەیسەر

نەوت ئەو كانزا نافلزییەی بووەتە كۆڵەكەی سەرەكی ئابووری جیهان، لەئێستادا بووەتە جێگەی مشت و مڕی زانایان و پسپۆڕانی بواری ئابووری و توێژینەوەكانیان تەرخان كردووە بۆئەوەی دوای نەوت جیهان بەرەو كوێ هەنگاو دەنێت و دەپرسن ئاخۆ لە دوای كۆتایی هاتنی ئەو شلەیە چی دەبێتە جێگرەوەو لەڕووی پارێزگاریی ژینگەشەوە لەبارتر و لەپێشتر بێت؟ دەپرسن ئاخۆئەو وڵاتانەی كە هەموو توانای خۆیان لەوبوارەدا خستووەتە گەڕو ئابوورییەكەیان پشت بە نەوت دەبەستێت سەریان لە چییەوە دەردەچێت؟

لە هەر جووڵەیەكی نرخی نەوت لەبازاڕەكانی جیهاندا، كێشەو گرفت بۆ لایەك دروست دەبێت، یان ئەوەیە كێشەكە بۆ وڵاتانی فرۆشیار دروست دەبێت یان بۆ وڵاتانی كڕیار، لە ئێستاشدا بەهۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆناوە دروست بووە چەندین وڵات كێشەیان بۆ دروست بووە بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی زۆرینەیبوودجەی ساڵانەیان پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت و لەوانەش عێراق وەك شارەزایان باس لەوە دەكەن نزیكەی90%ی بودجەكەی لەسەر فرۆشتنی نەوت دادەڕێژێت، لەنێو ئەو وڵاتانەشدا باسیان لە وڵاتانی كەنداو كردووە.

دوای ئەوەی لەسەرەتای ئەمساڵەوەپەتای كۆرۆنا تەنگی بە هەموو جیهان هەڵچنی و یەكێك لەو كەرتانەی كە زیانی زۆری بە ئابووری جیهان گەیاند پشت بەستن بوو بە نەوت و پێكهاتەكانی، هەر بۆیە شارەزایان پێیان وایە چیتر نابێت جیهان پشت بەتاكە سەرچاوەكە ببەستێت.

زەی ئیكۆنۆمیست، ئاماژەی بەوە داوە كۆرۆنا ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی جیهان لە هەژموونی نەوت دەربازبكات، لەبەر ئەوەی دابەزینی نرخی نەوت زیانی گەورەی بە ئابووری زۆرێك لە وڵاتانی جیهان دا، سندوقی دراوی نێو دەوڵەتیش باس لەوە دەكەن كە ئەنجوومەنی هاریكاریی ولاتانی كەنداو لەوانەش كوەیت، عومان، ئیمارات، سعودیە و قەتەر، لە ساڵی 2034 دا زۆرینەی یەدەگی نەوتەكەیان لەدەست دەدەن كە بریتییە لە بەهای  2 ترلیۆن دۆلار، لە هەمان كاتدا ولاتانی وەبەرهێنی نەوت گەورەترین كێشەی سیاسییان بۆ دروست دەبێت، بەهۆی كەمبوونەوەی نەوتەوە. هەربۆیە بەشێك لە میدیاكان دەستەواژەی ڕووخانی ئیمبارتۆرەكانی نەوتیان بۆ دیاریكردووەو هەندێكی دیكەشیان ناویان ناوە كۆتایی سەردەمی نەوت. بەپێی پێشبینی زانایانی ئابووری و توێژەرانی سیاسی نەمان و كەمبوونەوەی نەوت لەو وڵاتانە دەبێتە بیانوویەكی تر بۆ ئەوەی ئەو ولاتانە ئۆقرەیی و ئارامی بەخۆیانەوە نەبینن، كاری توندوتیژیی و تێكدەرانە  و توندڕەوی زیاد دەكات.

بەپێی توێژینەوەكان وڵاتی قەتەر وەك بچووكترین وڵاتی وەبەرهێنی نەوت زیانی گەورەی بەردەكەوێت، بۆیە لە لە 2008 ەوە بەشێك لەوڵاتانی كەنداو (ئیمارات و سعودییە) گەشتوونەتە ئەو باوەڕەیكە دەبێت توێژینەوە زانستیەكانیان چڕتر بكەنەوە بۆ ئەوەی بتوانن لە بواری زانست و تەكنۆلۆژیاوە بگەنە ئەو ئاستەی لەكاتی كۆتایی هاتنی نەوتدا هێندە قورس لەسەریان نەكەوێت و كاریگەرییەكان لەسەریان پشت شكێن نەبێت. و بەپێی توێژینەوەیەك لەنێوان 2008 تا 2014 عەرەبستانی سعودیە بڕیی 7 ملیار ڕیاڵی سعودییەی بۆ ئەو بوارە خەرج كردووە.

ئایا وزەی خۆر جێگەی نەوت دەگرێتەوە؟
هەرچەندە ماوەیەكی زۆرە وڵاتانی پێشكەوتوو دەستیان بۆ چەند بژاردەیەكی دیكەیان بردووە، لەوانەش وەزەی خۆر، بەڵام هێشتا نەتوانراوە ئەوە ڕابگەیەنرێت كە نەوتی ئامادەو خەڵوزی بەردین كۆتایی هاتووە، زی ئیكۆنومیست لە راپۆرتێكی مانگی ئەیلوولی ڕابوردوودا باسی لەوە كردووە نەوت كە هۆكاری گرژی و ئاڵۆزییە سیاسی و ئابووری و تەنانەت جەنگەكانیش بووە بەرەو كۆتایی دەچێت و جیهان بەرەو وزەی خاوێن هەنگاو دەنێت، وزەیەك دۆستی ژینگەبێت چوون ئاڵوگۆڕەكانی سروشت و ژینگە زیانی زۆریان بەركەوتووە، گازدی دوانە ئۆكسیدی كاربۆنی زۆر چووەتە نێو بەرگە هەواو بووەتە هۆی قەتیس بوونی گەرما، لەسەردەمی كۆرۆناشدا كە كەرەنتینەی گشی ڕاگەیەنرا دەركەوت كە بەرهەمی نەوت چ كارەساتێكی گەورەیە بۆ مرۆڤایەتی و چ زیانێكی گەورە لە ژینگە دەدات، هەر ئەو سەرچاوەیە باس لە پێشكەوتنەكانی بواری وەزی خاوێن دەكات و دەنوسێت 45% بەرەو پێشەوە رۆشتووە، سەرۆك بەربژێركراوی ئەمەریكا –جۆبایدن- لە پلانیدا هەیە 2 ترلیۆن دۆلار بۆ ئەو بوارە تەرخان بكاتبەشێوەیەك بتوانن ئابووری ئەمەریكا لەدەستی هەژموونی كاربۆن دەرباز بكەن. وڵاتانی ئەوروپاش 30% بودجەكانیان بۆ چاككردنەوەی ژینگە دەكەن كە بەهۆی بەكارهێنانی نەوت و پێكهاتەكانیەوە زیانی بەركەوتووە، هەربۆیە شارەزایان پێیان وایە سەدەی 21 سەدەی كۆتایی هێنانە بە نەوت و كاریگەرییەكانی.

ئاژانسی بی بی سی بەریتانیش جەخت لسەرە ئەوە دەكاتەوە كە ئەو وێستگە گرنگەی (Gemasolar) كەدەكەوێتە باشووری ولاتی ئیسپانیا پێشكەوتنی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیەوە لە ئێستادا دەتوانێت كارەبای زۆرینەی وڵاتەكەی بۆ ماوەی 24 كاتژمێر دابین بكات، بەڵام لە ئێستادا كاركردن تیایدا بەردەوامی هەیەو بۆ ئەو مەبەستەش تەنها كارەبای شەوان دابین دەكات. بە پێی ڕاپۆرتەكەی بی بی سی لەنێو ئەو دامەزراوەیەدا زیاتر لە 2500 ئاوێنەی گەورە رووەو ئاسمان دانراوە و لەسەر هەلگری هایدرۆلیكی چەسپێندراون و توانای گەرمی 600 پلەی سەدییان هەیە و بەوڕێگەیە تۆربینەكان دەخاتە كار، بەشێوەیەك ڕێكخراوە كە بەردەوام دەتوانێت وزەی كارەبا شەوانە رۆژیی دابین بكات..

هەر لەو راپۆرتەدا هاتووە تواناكانی جیهان لە ئێستادا بۆ ئەوەیە كە بە داهێنانی ئۆتۆمبێلی كارەبایی و كاركردنی بزوێنەری فڕۆكەكانیش بكرێنە كارەبایی، بەپێی ڕاپۆرتەكە هێندە نابات ئەو دەستكەوتانە بەدی دێن. بەمەش بۆ هەتا هەتایە ڕۆڵی نەوت و پێكهاتەكانی كۆتاییان دێت..
گرفتەكان چین؟
وەنەبێت كۆتایی هێنان بە هەژموونی نەوت كارێكی ئاسان بێت و مرۆڤایەتی بتوانن بەشێوەیەكی ئاسان و ئاسایی لێی دەربازببن لەوانەش:
1-كات:
بەپێی وتەی شارەزایانی بواری ئابووری گۆڕینی ژێرخانی ئابووری لە نەتەوە بۆ وزەی خۆر پێویستی زۆری بەكات هەیەو لەوەناچێت بەو ئاسانییە بچێتە پێشەوە، هەربۆیە ئەگەر بمانەوێت لەكاتێكی دیاریكراودا ئەو كارە بكەین بەهەڵەدا دەچین، ئەوە جگە لەوەی دەبێت سەرجەم ئەو دامەزراوانەی كە بە نەوت و پێكهاتەكانی كاریان كردووە ئاڵوگۆڕیان بەسەردا بێت، ئەگەر لەبنەڕەتەوە هەڵنەوەشێرنێت ئەوا دەبێت لانی كەم گۆڕانكاریی ڕیشەییان بەسەردا بهێنرێت ئەوەش زیاتر لە 20 ترلیۆن دۆلار پارەی پێویستە .
2-جێگرەوەی بەرهەمە نەوتییەكان:
گەرچی نەوت و پێكهاتەكانی تەنها بۆ بواری سووتەمەنی بەكارناهێنرێت و بەرهەمی تری پێویستی هەیە لەوانەش، قیر، چیمەنتۆ، ئامۆنیا، پلاستیك و چەندین مادەی دیكە، لەگەل ئەوەشدا هەموو ئەوانە پێداویستی سەرەكی مرۆڤایەتیشن و لە ئێستادا جێگرەوەیان نییە.

هەموو ئەوانەی كە لەئێستادا دەركەوتوون توانای مرۆڤایەتییە بۆ گۆرینی سیمای جیهان لەژێر سایەو هەژموونی نەوت و پێكهاتەكانیەوە بەرەو تیشكی خۆرو جێگرەوەكەی كە دۆستی ژینگەیە، هەموو ئەوانەش كاریگەری ئەرێنیی و نەرێنیشیان هەیەو لەو پێناوەشدا وڵاتانی پێشكەوتوو هەنگاوی گرنگیان ناوەو ئەوانی تریش تا ئێستا لەسەیركەرێك زیاتر نین.