11:54 - 25/11/2020

توندوتیژیی دژ بە ئافرەتان، دیاردەیەكی كۆنی كۆمەڵگە و پاساوەكانی ئەنجامدانی‌

پەیسەر

هەرچەندە نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی 25 تشرینی دووەمی هەموو ساڵێكی وەك رۆژی بەرەنگاربوونەوەی توندو تیژیی دژ بە ئافرەتان دیاری كردووە، بەڵام تادێت توندوتیژیی لە جیهاندا بەرەو هەڵكشان دەچێت ، لە هەرێمی كوردستانیش هەموو حیزب و لایەن و ڕێكخراوەكان لە دژی توندوتیژی دژبە ئافرەتانن، بەڵام دوای 30 ساڵ لە دەسەڵاتی حیزبی كوردی لە باشووری كوردستان دیاردەكە بەردەوامە، ئەنجامدەرانی توندوتیژیش یان بەڕاستەوخۆ یان بەناڕاستەخۆ لە لایەن ئەو حیزبانە دەپارێزرێن كە لافی پاراستنی مافی ئافرەتان لێدەدەن و لە بۆنە جیاوازەكاندا پشتیوانی خۆیانیان بۆ دووپات دەكەنەوە، بەشێك لە ڕەخنەگرانیش سوچێك لەتاوانەكە دەخەنە ئەستۆی ئەو ڕێكخراوانەی كە پارێزگاریی لە مافی ژنان دەكەن، هەندێك پێیی وایە لە كۆمەڵگەی دەرەوەی شارە گەورەكان زۆرتر و هەندێكیش دەڵێن بە پێچەوانەوەیە، لەشارە گەورەكان توانای شاردنەوەو پەردەپۆشكردن زۆرترە.

چەند رۆژێك پێش لە ئێستا لە یەكێك لە ناوچەكانی باشووری كوردستان سێ برا ڕێیكەوتن لەسەر ئەوەی خوشكەكەیان بخنكێنن و دواتربە پەتێك هەڵی بواسن بۆ ئەوەی بگوترێت خۆی خنكاندووە، بەڵام تاوانەكە ئاشكرابوو، كەسەكان گیران و دڵتەنگی و ناخۆشییەكی زۆری لەناو كۆمەڵگەی كوردی و بگرە هەرێمی و جیهانیشدا دروستكرد، جگە لە لایەنە پەیوەندیدارەكان تەنانەت كۆنسوڵی بەشێك لەولاتانیش لەناویاندا ئەمەریكاش نیگەرانی خۆی بۆ ڕووداوەكە دەربریی.

رۆژی 25 تشرینی دووەم وەك رۆژی ڕووبەڕووبوونەوەی توندوتیژی دژ بە ئافرەتان دیاریكراوە

كوشتنی ئافرەت لە سەر شەرەف نەریتێكی كۆمەڵایەتیی بیانییە و زیاتر لە ناو كۆمەڵگە عەربییەكان ئەم دیاردەیە بوونی هەبووە و پێی وتراوە (غسل العار)، بنچینەی ئەم دیاردە كۆمەڵایەتییە بۆ كەلتوورێكی كۆن دەگەڕێتەوە كە دواتر ئایینی ئیسلام قەدەغەی كردو ئەحكامی دیكەی بۆ ئەم بابەتە داناوە، بەڵام بەداخەوە لە زۆربەی كۆمەڵگەكان هێشتا تا رادەیەكی زۆر ئەم دیاردەیە هەرماوە، بەتایبەتی لە نێو گوند و شارەدێكان كە ئاستی كرانەوەیان كەمترە بووە، یان توانای شاردنەوەی تاوانەكان سنووردار بووە.

وەنەبێت ئەو حاڵەتە تەنها و بێ پێشینەبێت، لە كاتێكدا كە لایەنە پەیوەندیدارەكان و دۆسیەكانی پۆلیس و دادگاش ئەو ڕاستییە دەخەنەڕوو كە كۆمەڵگەی كوردیش وەك هەموو كۆمەڵگەكانی دیكە تاوانی دژە مرۆڤی تێدا ئەنجام دەدرێت، بەڵام شێوەی چارەسەركردنی كێشەو دەستبردن بۆ تاوان جیاوازە، لە كۆمەڵگەی كوردیدا (هەر لە دێر زەمانەوە) ژن وەك بەشێكی دانەبڕاوی خێزان و وەك شەرەفی بنەماڵە سەیر كراوەو تا ئێستاش درێژەی هەیە.

ئەوە لە كاتێكدا وەك شارەزایان باسی دەكەن: لەناو خێزاندا نە ئافرەت شەرەفی مێردەكەیەتی و نەمێردەكەیشی شەرەفی ئافرەتەكەیە، هەر یەكەو خاوەن شەرەف و كەرامەتی خۆیەتی، بەڵام ئەوەش مانای ئەوە نییە كە پیاوێك ناچاربێت لەگەڵ ئافرەتێكی خیانەتكار ژیان بگوزەرێنێ و گوێی پێنەدا، یانیش ئافرەتێك لەگەڵ مێردێكی خیانەتكاری داوێنپیس ژیان بەسەر ببات، بەڵكو ڕێگەی دیكە هەیە بۆ ڕوو بەڕوو بوونەوەی كە لەوانەیە باشترینیان جیابوونەوەبێت و بە سەكێك  لە باشترین رێگەچارەكان بێتە ئەژمار، ئەڵبەت ئەوەش لە ڕێگەی سەلماندن و یەكلایی كردنەوەی لە دادگاكاندا، نەك لایەك بۆ مەرامێكی تایبەتی لایەنەكەی تر تاوانبار بكات و كەسایەتی مەعنەویی تیرۆر بكات و بیخاتە بەردەم نەعلەتی كۆمەڵگە.

پسپۆڕانی یاسایی باس لەوە دەكەن كوشتنی ئافرەت بە هەر بیانوویەك لە ڕووی یاساییەوە بە كردەوەیەكی بەئەنقەست دادەنرێت و سزای توندی بۆ دیاری كراوە. گەرچی بەشێك لە ڕێكخراوەكانی ژنان زۆرجار گوتوویانە  لەبەر ئەوەی زۆرینەی یاساكان پیاوان نوسیویانەتەوە كەمتر گوێ بە ژنان و كێشەو گرفتەكانیان دراوەو رۆحی نێر سالاری بەسەریاندا زاڵە، بۆ ئەو مەبەستەش بەشێك لە یاساكان لە هەرێمی كوردستان یاساكانی پەیوەندیدار بە كوشتن و بەتایبەتی كوشتنی ئافرەتان هەموار كراوەتەوە، بە شێوەیەك ئەنجامدەرانی ئەم تاوانە جگە لە سزای توند، لە لێبووردنی گشتی و سووككردنی سزاكانشیان بێبەشكراون.

ڕێكخراوەكانی ژنان دۆخەكەیان بە كوێ گەیاندووە؟

وەك شارەزایان باسی دەكەن چەند یاسایەك دەكات كە لە بەرامبەر كوشتنی ئافرەتان هەمواركراوەنەتەوە، لەوانە:
1-یاسای ژمارە (14) ساڵی (2002)
2-یاسای ژمارە (43) ی ساڵی (2004)
3-یاسای لێبووردنی گشتی لە هەرێمی كوردستان – عێراق ژمارە (4)ی ساڵی (2007)
4-یاسای لێبووردنی گشتی لە هەرێمی كوردستان عێراق ژمارە (2)ی ساڵی (2012)
5-یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111) ی ساڵی (1969) ی هەمواركراو سزا دیاری كراوە بۆ تاوانەكانی كوشتن بە گوێرەی بارودۆخی ئەنجامدانی تاوانەكە.
زۆریك لە یاساكانی سزادان لە وڵاتانی عەرەبی بە عێراقیشەوە حوكمی ئەو كەسەی یەكێك لە مەحارمی خوی (خوشك، دایك، هاوسەر و كچ و...) ئەگەر هاتوو لەكاتی ئەنجامدانی (زینا) دابەچاوی خۆی بینی و پەنای بردە كوشتنی، ئەوە سزاكەی سووكتر دەبیت لە سزای كوشتنی بە ئەنقەست، وەك لە مادەی 409ی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111 ساڵی 1969 هاتووە، ئەم ماددە قانوونییانەش باس لە حاڵەتی لەدەستدانی عەقڵ و هۆشی مرۆڤ دەكەن، كاتێك تووشی تاسان دەبێت بە بینینی ئەو حاڵەتە، ئەگینا بۆ حاڵەتی دیكە كە ئەم دۆخە دەروونییەی تێدا نییە، دیسانەوەی رێگەی نەداوە بەم جۆرە تاوانانە و دەچێتە خانەی كوشتنی بەئەنقەست و بەپێی ماددەی 405ی یاسای سزدانی عێراقی مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، بەڵام ئەو ماددەیە لە هەرێم راگیراەوە و كاری پێناكرێت، بەپێی ماددەی 1ی یاسای ژمارەی 3 ساڵی 2015 كە دەڵێت: كاركردن بە حوكمی ماددەی 409ی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە 111ی سالی 1969 هەمواركراو رادەگیرێت.

تاوانی كوشتن جگە لە یاسا دانراو و مرۆڤكردەكان، لە یاسا ئاسمانیەكانیشدا بە هیچ شێوەیەك ڕێگەی پێ نەدراوە، بەتایبەتیش كوشتنی ئافرەتان بە بیانووی ئابڕووپارێزی، یاخود هەر بیانوویەكی دی.
توێژەرانی كۆمەڵایەتی باس لەوە دەكەن بەپێی هەموو پێوەر و دەقە ئایینی و یاساییەكانیش هەردوو رەگەزی (نێر و مێ) ئەگەرچی لەئەركدا جیاوازن، بەڵام لە ماف یەكسانن، ئەو جیاوازییەش نابێت پلەبەندییان بۆ دروست بكات و وێنایەك ببەخشێت كە یەكێكیان لەوی دیكە لەپێشترەو ئەوی تریان دەبێت پەیڕەویی لێبكات.

بەشێك لەوانەی كەمتر لەنێو بابەتەكاندا قوول بوونەتەوە باسیان لەوە كردووە كە توندوتیژییەكانی دژی ژنان پەیوەندیی بە دەقە ئاینیەكانەوە هەیە لەكاتێكدا شارەزایانی ئاینیش دەڵێن: لەهیچ دەقێكی قورئانی پیرۆزدا جیاوازی نەكراوە لەنێوان پیاوی بەدڕەوشت و زیناكار لەگەڵ ئافرەتی بەدڕەوشت و زیناكار، بەڵكو بۆ هەردووكیان یەك سزا بەیەكسانی دانراوەو جێبەجێكردنی یاساكەش لە لایەن دەوڵەت و دامەزراوەكانیەوە ئەنجام دەدرێت نەك لە لایەن كەسەكان و خێزانەكانیانەوە.

بەڵام ئەوەی كێشەكە گەورەتر دەكات لەنێو كۆمەڵگە ئاینیەكان و ئەو خێزانانەی كە پایەندبوونی ئاینییان زۆرترە، ئەوەیە خۆیان  رأستەخۆ ئەركەكە دەگرنە ئەستۆو سزاكان جێبەجێ دەكەن، هەربۆیە شارەزایان  پێیان وایە  دەبێت لەلایەن حاكمی وڵاتەوە پەیڕەو بكرێت و بەسیستەم ڕێكبخرێت نەك ببێتە شتێكی هەڕەمەكی و هەركەس بۆخۆی.

خۆ ئەگەر توانرا خیانەتێك یەكلایی بكرێتەوە لە دادگا یان دانپێدانان هەبوو، ئەوا دیسان دەبێت كێشەكە لە رێگەی حاكمی وڵات و دامەوزراوە یاساییەكانەوە یەكلایی بكرێتەوەو هەروەك لە دەقەكانی قورئانی پیرۆزدا ئاماژەی بۆ كراوە، چونكە ئەگەر وا نەبێت، ئەوا دونیا دەبێتە باخچەی ئاژەڵان و خەڵكی بەهێز خەڵكی بێهێز لەناو دەبات و زۆرێكیش لە هاوسەران بۆ ئەوەی بتوانن بەهانە بهێننەوە، تۆمەت بۆ هاوسەریان دروست دەكەن و بەم شێوەیەش دەتوانن ئەوەی لەدەستیان بێت بیكەن.

تاوانبارانی توندوتیژیی لەلایەن حیزب و بەرپرسانی دەستڕۆشتووەوە داڵدە دەدرێن.

لەو میانەیەدا بۆ بەرگریی كردن لە مافی ژنان و ئافرەتان دەیان ڕێكخراوی (ئافرەتان و ژنان و خانمان) لە هەرێمی كوردستان بوونیان هەیەو لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئاماری توندوتیژیی نەك هەر كەمی نەكردووە بەڵكو بەرەو زیادبوون چووە، ئەوان دەیان كەیسی جۆراوجۆر باس دەكەن و شێڵتەری جۆراوجۆریان چێكردووە بۆ ئەوەی پەنای ئەو ئافرەتانە بدەن كە لە ترسی كەس و كارو كۆمەڵگە پەنایان بۆدەبەن، بەڵام وەك شارەزایان باسی دەكەن كاری ئەوانیش لە كەلێن و كەلەبەر دوور نەبووەو هەركەس بەدواداچوونێكی ورد بكات  بۆ دۆخەكە دەگاتە ئەو بڕوایەی ئەوانیش جگە لە لایەنی ئەرێنی و پەنادانی چەند كەسێك و دوورخستنەوەیان لە كوشتن و ئازاردانی جەستەیی، بەڵام ئەگەركەسێك قوڵتر ببیتەوە لە دۆسیەكاندا  دەگاتە ئەو ڕاستییەی ئەوانیش بەشێك بوون لە كێشەكە، بۆ خستنەڕووی بەشێك لەبەڵگەكان دەكرێت پشت بە كتێبی (ئۆقیانووسێك لەتاوان)ی خەندان حەمەجەزا بكرێت، كە جگە لەوەی نووسەر لە ڕەگەزی مێیە لەگەڵ ڕێكخراوەكانی ژنان و ئافرەتاندا كاری كردووە.

ڕەخنەگران لەبارەی ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی ژنان باس لەوە دەكەن، رێكخراوەكانی ئافرەتان و ژنان نەك هەر ئەو بۆشاییەیان پڕنەكردۆتەوەو نەبوونەتە ئەڵتەناتیڤی كۆمەڵگەی پیاوسالاریی، بەڵكو زۆرجار بوونەتە هۆكار بۆ گەورەتركردنی كێشەكان.

بەشێكی دیكە باس لە ڕۆڵی راگەیاندنەكانیشدەكەن و بە هۆكاری سەرەكی ناویان دێنن لە دروستكردنی كێشەكان بە پەخشكردنی هەندێ زنجیرەی دۆبلاژكراو كە نە لەگەڵ نەریتی كۆمەڵگەی كوردی دەگونجێ، نە دەتوانرێ ئەو بازدانە گەورانە بهاوێژرێ.

هه‌موساڵێک له‌‌ 25ی نۆڤەمبه‌ردا، ڕۆژی جیهانی بۆ نه‌هێشتنی توندوتیژی دژ به‌ژنان له‌سه‌رتاسه‌ری دونیادا چالاکی جۆراوجۆر به‌ڕیوه‌ ده‌برێ، هاوکات ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتوه‌کان ڕاپۆرتی سالانه‌ی خۆی ده‌رباره‌ی ڕه‌وشی ژنان ودیارده‌ی توندوتریژی دژ به‌ژنان بڵاوده‌کاته‌وه‌.

ئه‌مساڵ ڕاپۆرتێکى نەتەوە یەکگرتوەکان ئه‌وه‌ی‌ ئاشکراکردوه‌ که‌ لە سێ ژن یەکێکیان  ڕوبەروى ئازارى جەستەیی و دەستدرێژى سێکسى دەبێتەوە.

نەتەوە یەكگرتووەكان  بڵاوی کردۆتەوە، که‌ نیوەى ژمارەى ئەو ژنانەى دەکوژرێن لە جیهاندا لەسەر دەستى مێردەکانیان ، یاخود خێزانەکانیانەوە ئەنجام دەدرێن.

 کوشتنى ژنان هۆکارێکى سەرەکى مردنى ژنانە لە جیهاندا، کوشتنى ژنان زیاتر لە شێرپەنجە و مەلاریا دەبێتە هۆى مردنى ئافرەتان لە جیهاندا کە ئەمەش زەنگێکى ئاگادارى مەترسیدارە  سەبارەت بەو پێشێلکارییانەى بەرامبەر بە ژنان ئەنجام دەدرێت.

له‌هه‌رێمی کوردستان ئه‌مساڵ، جارێکیتر کێشه‌ی ژن ودیارده‌ی توندوتیژی دژ به‌ژنان که‌وته‌وه‌ به‌رباس وشوێنی خۆی له‌که‌ناڵه‌کانی میدیاوه‌ په‌یداکردووەتەوە.

چارەسەری توندو تیژیی بە بڵاوكراوەو دەركردنی یاسا چارەسەر نابن، پێویستی بە هۆشیاریی تەواوە.

سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که‌ حکومه‌تی هه‌رێم ئاماژه‌ بۆ باش بوونی دۆخی ژنانی کوردستان وبه‌رزبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی به‌شداری ژنان له‌داموده‌زگاکانی حکومه‌ت و بواره‌کانی خوێندن و دادگاو که‌رته ‌ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان ده‌کات، به‌لام به‌پێی خودی ئه‌و ئامارانه‌ی که‌ له ‌به‌ڕیوه‌به‌رایه‌تیه‌کانی به‌ره‌نگاری دژ به‌توندوتیژی ژنان بلاو کراونه‌ته‌وه‌، به‌رۆشنی به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ ده‌رده‌خه‌ن که‌ له ‌کوردستان وله‌ژێر سایه‌ ده‌سه‌ڵاتی ئه‌حزابی کوردیدا، هێشتا ژنان وکچانی کوردستان ڕووبه‌ڕووی ئه‌وپه‌ڕی تاوانه‌کانی توندوتیژی ده‌بنه‌وه‌، سەرەڕای ئەوەی هەموو حیزبەكان بەشێكی تایبەتیان بۆ ژنان جیاكردووەتەوەو ڕێكخراویان  بۆ دروست كردووە، بەڵام وەك ڕێكخراوەكانی ژنان باسی دەكەن، بەشێك لە ژنكوژەكان دواجار لای ئەوانەوە پەنا دەردێن و ڕادەستی دادگاش ناكرێن.