11:00 - 15/10/2020
گه‌مژانه‌ترین ئه‌و شه‌ڕانه‌ى له مێژوودا وڵاتان كردوویانه
له مێژوودا ده‌یان شه‌ڕ روویداوه له‌سه‌ر بابه‌تى زۆر بێمانا هه‌زاران كه‌س كوژراون، هه‌موو ئه‌و شه‌ڕانه‌ش كه‌سانى سیاسى و سه‌ربازى گه‌وره بڕیاریان له‌باره‌وه داوه‌و نا به‌رپرسانه چه‌ندین ساڵ گه‌له‌كه‌یان خستووه‌ته ژێر بارى برسێتى و خوێن و مه‌رگه‌وه له‌سه‌ر كێشه‌یه‌كى بچوك و بێمانا.
شه‌ڕى"گوێى جه‌نگیز"
شه‌ڕه‌كه ساڵى ١٧٣٩ روویدا، له‌نێوان به‌ریتانیاى مه‌زنى ئه‌وكات له‌گه‌ڵ ئیسپانیا، به‌ڵام هۆكارى شه‌ڕه‌كه ده‌گه‌ڕایه‌وه بۆ رووداوێك كه له ساڵى ١٩٣١ روویدابوو. كاتێك هێزه‌كانى ئیسپانیا كاپیتنى كه‌شتییه‌كى ئینگلیزیان ده‌ستگیركرد كه ناوى (جه‌نگیز) بوو سه‌ربازه ئیسپانییه‌كان توندوتیژانه مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ جه‌نگیز كرد.
فه‌رمانده‌ى سه‌ربازى ئیسپانیا گوێى جه‌نگیزى بڕى و گوێیه‌كه‌یان پێ به‌خشییه‌وه، په‌یامى ئه‌وه‌یان نارد، كه پادشاى به‌ریتانیا هه‌مان چاره‌نووسى ده‌بێت. دواى ئازادكردنى و گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ به‌ریتانیا، جه‌نگیز گوێچكه بڕاوه‌كه‌ى خۆى له ناو كوپێكى پڕ له كهولدا پاراستبوو چووه لاى جۆرجى دووه‌م، سكاڵاى لاى پادشا كرد له‌وه‌ى كه ئیسپانییه‌كان به‌سه‌ریان هێناوه‌و داوایكرد تۆڵه‌ى گوێ بڕینه‌كه‌ى بۆ بكرێته‌وه، پادشا سه‌ره‌تا زۆر گرنگى به بابه‌ته‌كه نه‌دا.
جه‌نگیز هه‌ستا گه‌ڕانێكى ده‌ستپێكرد به هه‌موو شوێنه‌كانى وڵاتدا، گوێ بڕاوه‌كه‌ى خۆى به ده‌سته‌وه گرتبوو چیرۆكه‌كه‌ى بۆ هه‌موان ده‌گێڕایه‌وه، ئه‌م دۆخه حه‌وت ساڵى خایاند و جه‌گیز توانى خه‌ڵك له به‌سه‌رهاته‌كه‌ى تێبگه‌یه‌نێت، تا دواى چه‌ند هه‌وڵێك توانى كێشه‌كه‌ى بباته په‌رله‌مانى به‌ریتانیا، له‌به‌رده‌م په‌رله‌مانتاره‌كان به‌سه‌رهاته‌كه‌ى خۆى خسته‌ڕوو توانى دژى ئیسپانیا هانیان بدات.
په‌رله‌مانى به‌ریتانیا داوایكرد فشار له حكومه‌تى به‌ریتانیا بكرێت بۆ ئه‌وه‌ى ئه‌وه‌ى قه‌ره‌بووى جه‌نگیز بكه‌نه‌وه، به‌ڵام حكومه‌تى ئیسپانیا ره‌تیكرده‌وه قه‌ره‌بووى جه‌نگیز بكاته‌وه، به‌ریتانیا كاروانێكى ده‌ریایى سه‌ربازى نارد تا ئیسپانیا ناچار بكات به‌قه‌ره‌بووى گوێچكه بڕاوه‌كه، وڵاتانى جیهان له هاوپه‌یمانى هه‌ردوولا چوونه ناو شه‌ڕه‌كه‌وه، شه‌ڕێكى گه‌وره هه‌ڵگیرساو ماوه‌ى نۆ ساڵى ته‌واوى خایه‌ند و ساڵى ١٩٤٨ كۆتایى هات به واژۆكردنى رێككه‌وتنى (ئێكس لاشابێل).
شه‌ڕى سه‌گه ونبووه‌كه
دواى شه‌ڕى یه‌كه‌مى جیهانى ئه‌گه‌رچى كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان كۆتایى به شه‌ڕ هێنابوو به‌ڵام وڵاتان به چاوى دوژمنكارى مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ یەکدی ده‌كرد، وه‌ك یۆنان و بولگاریا، له ساڵى 1925 شه‌ڕ له‌نێوان هه‌ردوو وڵات هه‌ڵگیرسا به‌هۆى ئه‌وه‌ى سه‌گێكى یۆنانى سنوورى بولگاریاى به‌زاندبوو چووبووه خاكى ئه‌و وڵاته‌وه.
خاوه‌نى سه‌گه‌كه ناچاربوو به‌دواى سه‌گه‌كه‌دا سنوورى بولگاریا ببڕێت، سه‌ربازانى بولگاریا خاوه‌نى سه‌گه‌كه‌یان كوشت، سوپاى یۆنان جوڵه‌ى كردو شه‌ڕ له‌نێوان هه‌ردوو وڵات هه‌ڵگیرسا چه‌ند ناوچه‌یه‌ك له بولگاریا داگیركرا، كۆمه‌ڵه‌ى گه‌لان ده‌ستوه‌ردانى كرد و شه‌ڕه‌كه‌ى راگرت به‌ڵام دواى كوژرانى ٥٢ كه‌س له هه‌ردوولا.
شه‌ڕى سه‌تڵه ئاوه‌كه
ساڵى ١٣٢٥ له‌نێوان دوو شارى سه‌ربه‌خۆى ئیتالیا روویدا، مودینا و پۆلۆنیا، كاتێك چه‌ند سه‌ربازێكى مودینا سه‌تڵێكى ئاویان له پۆلۆنیا دزى، خه‌ڵكى هه‌رێمه‌كه ئه‌مه‌یان به سووكاتى زانى و داوایان كرد له ده‌سه‌ڵاتى مودینا سه‌تڵه‌كه‌یان بۆ بگێڕێته‌وه، به‌ڵام مودینا ره‌تیكرده‌وه.
پۆڵۆنیا هێزى جوڵاند و شه‌ڕ له‌پێناو گێڕانه‌وه‌ى سه‌تڵه‌كه ده‌ستیپێكرد، شه‌ڕه‌كه به‌شه‌ڕى "سه‌تڵى ته‌خته" ناسراوه، ساڵى 1937 شه‌ڕه‌كه به شكستى پۆڵۆنیا كۆتایى هات، نه‌یتوانى سه‌تڵه‌كه بگێڕێته‌وه‌و تا ئێستا خه‌ڵكى مودینا سه‌تڵه‌كه‌یان پاراستووه‌و له بورجى ناوه‌ڕاستى شار هه‌ڵیانواسیوه.
شه‌ڕى به‌رازه‌كه
ساڵى 1857 دواى 13 ساڵ له رێككه‌وتنى سنووریى نێوان ئه‌مریكا و كه‌نه‌دا له‌سه‌ر ناكۆكى كێشه‌ى سنووریى، كه‌نه‌دا له‌ژێر حوكمى به‌ریتانییه‌كان بوون به‌رازێكى هه‌رێمى ئێرله‌ندى له كه‌نه‌دا سنوورى ئه‌مریكاى بڕى و چووه كیڵگه‌ى هاوڵاتییه‌كى ئه‌مریكى، ئه‌مریكییه‌كان به‌رازه‌كه‌یان كوشت، خاوه‌نى به‌رازه‌كه لاى حكومه‌تى به‌ریتانیا سكاڵاى كرد، به‌ریتانیا داوایكرد قه‌ره‌بووى خاوه‌نى به‌رازه‌كه بكرێته‌وه‌و ئه‌مریكییه‌كان ره‌تیان كرده‌وه.
به‌ریتانیا هێزى جوڵاند و شه‌ڕ ده‌ستیپێكرد، خه‌ریك بوو شه‌ڕێكى گه‌وره رووبدات، به‌ڵام هه‌ر زوو رێككه‌وتن كراو ئه‌مریكا قه‌ره‌بووى كوشتنى به‌رازه‌كه‌ى كرده‌وه، ئه‌م شه‌ڕه به شه‌ڕى به‌رازه‌كه ناسراوه كه ته‌نها قوربانى تێیدا به‌رازه‌كه بوو.
شه‌ڕى كێك و شیرینى
ساڵى ١٨٢٨ ئاژاوه له پایته‌ختى مه‌كسیك هه‌ڵگیرسا، زۆر دوكان له‌نێو پشێوى ئاژاوه‌دا تاڵانكران، له‌نێو ئه‌وانه دوكانێكى تایبه‌تى کێک و شیرنی تاڵانكرا، كه هه‌ندێك هاوڵاتى فه‌ره‌نسى خاوه‌ندارییان ده‌كرد.
حكومه‌تى فه‌ره‌نسا داوای له مه‌كسیك كرد قه‌ره‌بووى تاڵانكردنى ئه‌و دووكانه بكاته‌وه، به‌ڵام مه‌كسیك داواكارییه‌كه‌ى پشتگوێ خست، فه‌ره‌نسا سكاڵاى تۆماركرد و سكاڵاكه بۆ ماوه‌ى ١٠ ساڵ به هه‌ڵپه‌سێردراوى مایه‌وه.
مه‌لیك لویس فلیپى فه‌ره‌نسا دواى ١٠ ساڵ، هۆشداریدا و فه‌رمانیكرد ده‌بێت مه‌كسیك قه‌ره‌بووه‌كه پێشكه‌ش بكات، به‌ڵام مه‌كسیك جارێكى دیكه ره‌تیكرده‌وه، فه‌ره‌نسا ساڵى ١٨٣٨ جوڵه‌ى كرد به هێزه‌كانى شه‌ڕێكى سه‌خت روویدا له‌نێوانیان، شه‌ڕه‌كه ساڵێكى ته‌واوى خایاند تا به‌ریتانیا نێوه‌نگیرى كرد له‌نێوانیان دواى ئه‌وه‌ى مه‌كسیك قه‌ره‌بوویه‌كى گه‌وره‌ى بازرگانه فه‌ره‌نسییه‌كه‌ى كرده‌وه رێككه‌وتن كرا.
شه‌ڕى پاراگواى
ساڵى ١٨٤٦ پادشایه‌ك له پاراگواى هاته سه‌ر حوكم به‌ناوى(فرانسیسکۆ سۆڵانۆ لۆپس)، كه به پیاوێكى گه‌مژه ناوى ده‌ركردبوو به توندى سه‌رسام بوو به ناپلیۆن پۆناپارت، هه‌وڵى ده‌دا له هه‌موو روویه‌كه‌وه ته‌قلیدیى نالپیۆن بكاته‌وه.
لۆپس له ساڵى ١٨٦٤ له بڕیارێكى سه‌یردا شه‌ڕى له‌گه‌ڵ وڵاته دراوسێكانى پاراگواى راگه‌یاند، به جارێك له‌گه‌ڵ(به‌ڕازیل، ئەرجەنتین و ئۆرۆگواى) شه‌ڕى راگه‌یاند و ویستى داگیریان بكات.
دەرئەنجامەکەی کارەسات بوو نزیكه‌ى نیو ملیۆن پیاوى پاراگوایى له‌م شه‌ڕانه‌دا مرد، كه سه‌دا ٩٠ى پیاوه‌كانى وڵات بوون، لۆپس سوربوو له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه ئه‌و ناپلیۆنێكى دیكه‌یه‌و وڵاتان داگیر ده‌كات، لە کۆتاییدا هیچ ڕێگەچارەیەک بۆ ڕاگرتنی شەڕ نه‌مایه‌وه، بۆیه ئه‌م سه‌رۆكه گه‌مژه‌یه له ساڵى ١٨٧٠ تیرۆر کراو شه‌ڕ كۆتایى هات.
شه‌ڕى به‌سوس
ئه‌م شه‌ڕه له ساڵى 494 روویداوه پێش هاتنى ئیسلام، شه‌ڕه‌كه له‌نێوان هه‌ردوو هۆزى ته‌غیب و به‌كر روویدا، كاتێك به‌سوس بۆ سه‌ردانى یه‌كێك له كوڕه خوشكه‌كانى سه‌فه‌ر ده‌كات، له رێگه‌دا حوشتره‌كه‌ى له بیرى یه‌كێك له هۆزى ته‌غلب ئاو ده‌خواته‌وه، كابراى خاوه‌ن بیر كه ده‌زانێت حوشتره‌كه حوشترى هۆزى به‌كره له‌سه‌ر ئه‌و ئاوخواردنه‌وه‌یه ده‌یكوژێت، شه‌ره‌كه 40 ساڵى ته‌واوى خایه‌ند و هه‌زارانى تێدا كوژران.