11:46 - 11/08/2020
لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك له‌سه‌ر ئه‌و به‌رهه‌مانه‌ی له‌سه‌ر ناسینی كورد و كوردستان نوسراون
نوسینی
ئەحمەد محەممەد پوور
مەهدی رەزایی
پرس و بابەتە سیاسی و مێژووییەکانی په‌یوه‌ندیدار بە کورد(١) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ماوەی ئەم سەدەی دواییدا بە گشتی و لە چەند ساڵی رابردوودا بە دیاریکراوی، پێگەی تایبەتیان هەبووە. ئەو پێگەیە چ لە رووی جیۆپۆلەتیکی و چ لە رووی زانستی – ئەکادیمییەوە، رێخۆشکەر بووە بۆ بەرهەمهاتنی وێژەیەکی تیۆری و توێژیاری بەرفراوان لە بارەی کوردەوە. بەو حاڵەیش سەرباری هەوڵی جۆراوجۆر بۆ تێگەیشتن لە کۆمەڵگە و کەلتووری کوردستان، گێڕانەوەی جۆراوجۆر و هەندێکجار دژ‌به‌یه‌ك لە واقیعەکانی ئەم کەلتوورە خراونەتە ڕوو، کە ئەوە وایکردووە تێگەیشتن لێی لە ئاستی بابەتی و زانستی رەهاوە، بەرز بێتەوە بۆ ئاستی شەڕی گێڕانەوەکان. دیارە ئەوەیش رێژەی ئاڵۆزی و ناڕوونییەکانی په‌یوه‌ندیدار بە کۆمەڵگا و کەلتووری کوردستانی بەرز کردووەتەوە. بەو شێوەیە پانتایی مێژوو و کەلتووری کوردستان بە زۆری بەرتەسک کراوەتەوە بۆ پرسە سیاسی و گەلییەکان. ئەمەیش نەک هەر گرنگی خوێندنەوە کەلتووری و کۆمەڵایەتییەکانی پەراوێز خستووە، بگرە لە زۆر بواردا توێژینەوە زانستییەکانیشی تووشی کرچ و کاڵی تیۆری و میتۆدۆلۆژی کردووە.
ئەم لێكۆڵینه‌وه جەخت دەکات کە کەلتووری کورد، وەک زۆر کەلتووری دیکە، سەرباری لێکچوونی کەلتووری و مێژوویی حاشا هەڵنەگر، خاوەنی جۆراوجۆری و چەشناوچەشنی بەرچاویشە. ئەو چەشناوچەشنبوونە لە لایەکەوە دەگەڕێتەوە بۆ پرۆسەی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی لە ناوخۆی کۆمەڵگای کوردستاندا، لە لایەکیشەوە دەگەڕێتەوە بۆ په‌یوەندییە مێژوویی و کەلتوورییەکانی کوردی هەر پارچەیەک لەگەڵ دەوڵەت و کەلتوورە هەرێمییە تایبەتەکەی. جەوهەر و شێوازی ئەو پێوەندییە هەرچی بێت، ناکرێ کاریگەرییە ورد و داڕشتە مێژووییەکانی لە سەر ئەوەی ئەمڕۆ لە بواری کەلتوور و سیاست لە ناو کورداندا روو دەدات لە بەرچاو نەگیرێت.
بەم پێیە بۆ شیکارکردنی پرسە هەنوکەییەکانی کوردان، نەک هەر دەبێ چەشناوچەشنی کەلتوورییان لە بەر چاو بگیرێت، بگرە پێویستە ئاڵوگۆڕی کەلتووری کوردان لەگەڵ کەلتوورە هەرێمییەکانی دیکەیش لە بەر چاو بگیرێت. ئەم خوێندنەوەیە هەر دوو فاکتەری گۆڕانکارییە ناوخۆییەکانی کۆمەڵگەی کوردستان و لێکەوتەکانی ئاڵوگۆڕە کەلتوورییەکانی کۆمەڵگەی کورد لەگەڵ کەلتوور و دەوڵەتە هەرێمییەکان وێنا کردووە.
ئەم وتارە مەبەستیەتی لە سەر چەند ئامانجێک لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)دا چڕ بێتەوە. سەرەتایش راپۆرتێکی تا رادەیەک تەواو لەسەر بارودۆخی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێران دەخاتە بەر دیدە، کە بابەتەکان، پانتاییان، ئاستی بەشداریکردنی نووسەرانی کورد و ناکوردی تیادا باس کراوە.(٢) پاشان بە تاوتوێکردنی ئەو سەرچاوە و نووسەرانەی کە لەو بوارەدا نووسیویانە، چەشناوچەشنی بابەت، ئاراستەکانی میتۆدۆلۆژی و تا رادەیەک ئەو گوتارانە دەستنیشان دەکات کە بە سەر خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێراندا زاڵن. هەروەها ئەم وتارە دەتوانێ لە رووی سەرچاوە ناسینەوە، رێخۆشکەرییەک بۆ توێژەران و هۆگرانی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێران بکات. لە کۆتاییشدا پێویستە بڵێین؛ لەو رووەوە کە خوێندنەوەی ئێرانناسی بە بێ خوێندنەوەی نەتەوەکان و کەلتوورەکانی ناو جیۆگرافیای ئێران ناکرێت، ئەم وتارە دەتوانێ پشکێکی هەر چەند کەمیشی لە دەوڵەمەندکردنی خوێندنەوەی ئێران ناسیدا هەبێت.
لەم وتارەدا بە بەڵگەوە باس لەوە دەکرێت کە هەرچەند خوێندنەوەی کوردۆلۆژی، بەرهەمی هەوڵی توێژەران و نووسەرانی جۆراوجۆرە، کە دیارە هەر یەکە و بە شێوەیەک رۆڵیان لە تێگەیشتنی کۆمەڵگە و کەلتووری کورددا هەبووە، بەڵام هاوکات گێڕانەوە و وێنای تایبەتیشیان لە بارەوە دروست کردوون. بەم پێیە لە رۆچنەی هەر یەک لە توێژەران و نووسەرانەوە دەکرێ وێنەیەکی جیاواز لە کورد و کوردستان بە دەست بهێنرێت. بە واتایەکی دیکە خوێندنەوەی کوردۆلۆژی نەک هەر بە واقیعی کەلتووری و سیاسی، بگرە بە وێناکردنەوەی چەند لایەنە و هەندێکجار پێکدژیش گرێ دراوە. کورد و کوردستان لە هەر یەک لەو گوتار و نووسینانەدا لە شێوە و ئاستی جیاوازدا رووی فەرمی وەردەگرن. هەر یەک لەوانە بە پێی تایبەتمەندی گوتارەکە کۆمەڵێک توخم بەرجەستە دەکەنەوە و کۆمەڵێک توخم دەشارنەوە. کەواتە شێوازی وێناکردنەوەی بابه‌تێكی شوێنی مەبەست – کە لێرەدا کورد و کوردستانە – دەستنیشان دەکەن. بەم پێیەش کۆمەڵێک پرسیار دێنە پێش: خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێران لە چوارچێوەی کام گوتارانەدا کراوە؟ گوتارە زاڵ یا گوتارە رکابەرەکان لەم بوارەدا کامانەن؟ سنوورەکانی جیۆگرافیای سەرزەمینی و تیۆری لە خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێراندا کوێن؟ خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێران بە زۆری لە سەر کام ناوچانە و کام رووداوانە چڕ بووەتەوە؟ لە ناو کورداندا لە ئێران، کام گوتارانە بە سەر خوێندنەوەی کوردۆلۆژیدا زاڵن؟ لە کۆتاییدا کام رەوتی کۆمەڵایەتی و سیاسی رۆڵیان لە پێکهاتن و بەردەوامبوونی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێراندا هەبووە؟ بە دڵنیاییەوە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە بە تەنیا لە توانای ئەم وتارەدا نییە، چونکە خۆی ئامانجی سەرەکی پێداچوونەوەی خوێندنەوەکانە و تا رادەیەکیش هێنانە ئارای پرسەکە.
نووسەرانی ئەم وتارە جەخت دەکەن کە وتارەکە تاوتوێکردنی شیکاری گوتار، گوتارناسی سیاسی و تەنانەت رەخنە و هەڵسەنگاندنی ئەو نووسینانەیش نییە کە لە بواری خوێندنەوەی کوردۆلۆژی بڵاو کراونەوە. بەڵکوو زیاتر لە هەر شتێکی دیکە خستنە رووی وێنایەکی گشتییە لە خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە کوردستانی ئێران، کە بە پێی پێویست هەندێکجار ناوەرۆکی سەرەکی هەندێک لە خوێندنەوەکان ئاماژەی سەرپێیان پێ کراوە و لە چوارچێوەی ئەو وێنایەدا بە پارێزەوە سەرەتاتکێیەکی گوتارە زاڵەکان و ئاراستە وەرگیراوەکانیش کراوە.(٣)
ئەو قۆناغانەی لەم وتارەدا بۆ تاوتوێکردن کاریان لە سەر کراوە، لە سەدەی نۆزدەیەمەوە تا قۆناغی ئێستا دەگرێتەوە. کارێکی گرنگە کە لە سایەی ئەو بەرهەمانەدا جێبەجێ کراوە وا لە لایەن نووسەرانی کورد و ناکوردەوە لە ناوەوە و دەرەوەی ئێران بە هەر بیر و بۆچوونێکەوە نووسراون. هەروەها بەو نووسینانەدا چووەتەوە کە لە لایەن نووسەرانی رۆژئاواییەوە نووسراون و لە دەرەوە یا لە ناوەوەی ئێران بۆ سەر زمانەکانی کوردی یا فارسی وەرگێڕدراون.
تەنانەت ئاماژە بەو توێژینەوانیش دەدات کە نووسەرانی کورد و ناکوردی ئێران بە زمانی ئینگلیزی نووسیویانە و وەرگێڕدراون بۆفارسی یا کوردی. (٤) ئەو سەرچاوانەی لەم وتارەدا سوودیان لێ وەرگیراوە ژمارەیان زۆرە و پێکدێن لەو توێژینەوانەی لە شێوەی کتێبدا بڵاو کراونەوە، ئەو توێژینەوانەی هەندێک دەزگای دەوڵەتی کردویانن، ئەو توێژینەوانەی لە زانکۆکان و لە شێوەی نامەی ماستەر و دکتۆرادا کراون، ئەو وتارانەی لە گۆڤارە هەرێمی و سەرانسەرییەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) دا لە بارەی کورد و کوردستانەوە نووسراون، هەروەها ئەو توێژینەوانەی کە هەندێک توێژەری خۆجێیی بە پێی مەیل و ئاراستەی تایبەتی خۆیان کردویانن. لە کۆتاییدا پێویستە ئاماژە بەوەیش بکرێت کە ئەم توێژینەوەیە تەنیا گرنگی بە بەرهەمی نووسەرانی ناسراو نەداوە، بەڵکوو ئەو خوێندنەوانەیشی لە بەرچاو گرتووە کە نووسەرانی کەم ناسراو، بە تایبەت نەوەی نوێی توێژەرانی کوردۆلۆژی لە ئێران کردویانن. نووسەرانی ئەم وتارە پێیانوایە ناکرێ گرنگی و پێوەندییەکی تیۆری و زانستی قوڵی لەم شێوەیە لە کەشی کەلتووری و کۆمەڵایەتی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)دا لە بەرچاو نەگیرێت. لە درێژەی وتارەکەدا لەگەڵ روانینێکی سەرپێی بۆ خوێندنەوەی کوردۆلۆژی، لە سەر خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێراندا چڕ دەبینەوە.
بواری گشتی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی
ئەو خوێندنەوانەی لە بارەی کورد و کوردستان لە وڵاتانی جۆراوجۆر و بە زمانی جیاجیا کراون زۆر فرەچەشنن. دەکرێ ئەو فرە چەشنییە لە چەند روویێکە ببینرێت.
یەکەم؛ لە رووی ئەو جیۆگرافیایەی کوردستانی تیادا دەخوێندرێتەوە (وڵاتانی تورکیا، ئێران، سوریا، عێراق).
دووەم؛ لە رووی ئەو بوارەی کوردستانی تیادا دەخوێندرێتەوە (سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی، کەلتووری).
سێیەم؛ لە رووی ئانتۆلۆژیکاڵ - بوونناسی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی، واتە کێ لە بارەی چ شوێنێک/ چ شتێک/ چ کەسێک و چۆن دەنووسێت؟ بە واتایەکی دیکە نووسەرانی ناکوردی دانیشتووی ئێران (فارس، تورک، عەرەب و هتد) یا نووسەرانی رۆژئاوایی چ شتێک لە بارەی کوردەوە و بە چ ئاراستەیەک دەنووسن؟
توێژینەوەی شوێنی سەرنج لە لایەن نووسەرانی کورد زمان و ناکورد زمان کراون، وەکوو توێژەرانی رۆژئاوایی، تورک، فارس و عەرەب کە لە بارەی کورد بە گشتی و کوردانی دانیشتووی هەر یەک لە وڵاتانی ئێران، تورکیا، سوریا و عێراق بە تایبەتی کردویانن. یەکێک لە باشترینەکانیان (بروویین سێن) نووسیویەتی. (٥) کە لە وتارێکدا لە ژێر ناونیشانی (خوێندنەوەی کوردی لە ئەورووپای رۆژئاوا و ئەورووپای ناوەند) بە چڕ و پڕی ئەو خوێندنەوانەی هێناوەتەوە وا توێژەران، دیپلۆماتکاران و دامەزراوەکانی توێژینەوە لە ئەورووپا لە بارەی کوردەوە کردویانن. لە روانگەی ئەوەوە بەشێکی زۆر لە خوێندنەوەی په‌یوه‌ندیدار بە کوردان، ئەنجامی ئامادەبوونی سیاسی و سەربازی دیپلۆماتکاران و باڵیۆزەکانی وڵاتانی ئەورووپی و رووسیان، وەکوو؛ نیکیتین،(٦) ئەدمۆنز،(٧) مینۆرسکی،(٨) ریچ،(٩) نۆئیل،(١٠). کە لە ناوچە جیاجیاکانی کوردستان ماونەوە. (١١) هەر چۆنێک بێت پێش (بروویین سێن)، چەند نووسەرێکی کورد لە ژێر ناوی (پێشەکییەک بۆ کوردۆلۆژی لە ئەورووپا) کتێبێکیان بڵاو کردووەتەوە کە رەوتی خوێندنەوەی کوردۆلۆژییان تیادا وێنا کردووە.(١٢) هەروەها کۆمەڵێک خوێندنەوەی کوردۆلۆژی دیکە ئەنجامی خوێندنەوەی مەیدانی یا نامەیدانی توێژەرانی ئەکادیمین وەکوو؛ بروویین سێن،(١٣) گۆنتر،(١٤) بلاو،(١٥) مان،(١٦) رندال،(١٧) بارس،(١٨) ئیگلتۆن،(١٩) چالیاند،(٢٠) کۆچیرا،(٢١) کینگ،(٢٢) ناتالی،(٢٣) مەک داواڵ،(٢٤)، کە زۆربەیان لە شێوەی کتێبدا بڵاو کراونەوە. لەگەڵ ئەوانە ژمارەیەکیش لە لایەن توێژەرانی کوردەوە کراون جا چ کوردانی ئێران و کوردانی وڵاتانی دیکە و کوردانی دانیشتووی رۆژئاوا، کە هەندێکیان بریتین لە؛ بدلیسی،(٢٥) قاسملو،(٢٦) وەلی،(٢٧) یاسمی،(٢٨) نوری پاشا،(٢٩) تەوەحودی،(٣٠) بوز ئەرسەلان،(٣١) مەدەنی،(٣٢) سەردەشتی،(٣٣) محەممەد پوور،(٣٤) وریا قانع،(٣٥) شێخولئیسلامی،(٣٦) گادانی،(٣٧) حەسەنپوور،(٣٨) یێڵدز،(٣٩) ئیزەدی،(٤٠) بابان،(٤١) کابان،(٤٢) خەیاتی،(٤٣) کەعبی،(٤٤) کەنداڵ،(٤٥) وانلی،(٤٦) کەریمی،(٤٧) برزویی،(٤٨) ئۆجەلان،(٤٩) ئەلیاسی،(٥٠) مەتین،(٥١) خەدیو،(٥٢) نەبەز،(٥٣) ئەبریشەمی،(٥٤) قادری،(٥٥) ئەمین پوور،(٥٦) وەلەدبەیگی،(٥٧).
چەند حاڵەتێکیش دەبینرێن کە ئەنجامی توێژینەوەی نووسەرانی ناکوردن لە ئێران، تورکیا و عێراق. وەکوو؛ شەمیم هەمەدانی،(٥٨) ئینتسار،(٥٩) ئۆزغلو،(٦٠) جەبار،(٦١) گونەز،(٦٢) ئەحمەدی،(٦٣) کوهی کەمالی،(٦٤) جەلایی پوور،(٦٥) مەحموودی،(٦٦). بە پێی ئەوەی کە ئەو خوێندنەوانە لە لایەن کێوە کراون، جۆری روانینیان بۆ کورد، ئاراستەیان لە ئاست پرسەکانی کوردستان، شێوازی وێناکردنەوەو چڕ بوونەوەی خوێندنەوەکانیان، جیاوازن. ئەوخوێندنەوانە لە رووی بابەتەوە پانتاییەکی فراوان لە مێژوو و سیاسەت تا دەگاتە زمان و ئەدەب، ژیان و ناسیۆنالیزم لە تاراوگە دەگرنەوە. لەو نێوەندەدا کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) لە هەندێک لە خوێندنەوەکاندا شوێنی سەرنج نەبووە. بۆ نموونە لە خوێندنەوەی ئەدمۆنز و رندالدا. هەندێک لە توێژینەوەکانیش بەشێک لە کارەکەیان تایبەت کردووە بە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) لەوانەیش کینان(٦٧) یا مەک داوال. هەندێکی دیکەیان بە تەواوەتی سەرنجیان لەسەر کوردەکانی ئێران (رۆژهەڵات) چڕ کردووەتەوە، وەکوو وەلی، کوهی کەمالی و سەردەشتی.
ئەو خوێندنەوانەی په‌یوەندیدارن بە کوردستانی ئێران(رۆژهەڵات) دەکرێ بە پێی پێگەی جیۆگرافی نووسەرەکانیان پۆلێنبەندی بکرێن، بۆ نموونە نووسەران و خاوەنڕایانی وەک قاسملو، وەلی، خەیاتی، ئەلیاسی، مەتین، خەدیو و مەدەنی، خەڵکی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)ن. بەڵام هێشتا هەموویان بە تایبەتی لە سەر ئەو بەشەی کوردستان چڕ نەبوونەتەوە. وەک نموونە قاسملو بە ئاراستەیەکی مارکسیستی کلاسیک لە سەر گشتێتی کوردستان، مەتین بە ئاراستەی چەپی نوێ لە سەر کوردستانی سوریا و تورکیا، عەباسی وەلی لە دوایین خوێندنەوەکانیدا زیاتر لە سەر کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)، چڕ بوونەتەوە.
لە رووی بابەتییەوە دەکرێ خوێندنەوەکانی په‌یوه‌ندیدار بە کوردستانی ئێران( رۆژهه‌ڵاتی كوردستان) بە شێوەیەکی دەستنیشانکراوتر پۆلێن بکرێن. بۆ نموونە لە ئەرشیفی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) دا، سەرچاوەی پڕبایەخ هەن. ئەویش لە بوارەکانی مێژوو، سیاسەت، کۆمەڵایەتی، کەلتووری، زمان و فەرهەنگ نووسین، مۆسیقا، ئۆتۆبیۆگرافی، ئەرشیف نووسین، رۆمان و ئەدەب، خوێندنەوەی کۆمەڵیانە و مۆنۆگرافی. لەم وتارەیشدا بە زۆری ئەو جۆرە دابەشکارییە رەچاو کراوە. شێوازێکی دیکەی دابەشکاری بە پێوەری گوتارناسی خوێندنەوەی کوردی کراوە، بۆ نموونە ئەو خوێندنەوانەی لە چوارچێوەی گوتاری ناسیۆنالیزمی کوردی یا گوتاری ناسیۆنالیزمی فارسی – ئێرانیدا کراون.(٦٨)
سەرباری ئەوەی ئەم وتارە لە سەر جۆرناسی بابەت چڕ بووەتەوە، ئاماژەگەلێک بە بواری گوتارناسیش دەکات. لە ئەنجامدا دەکرێ خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێران لە رووی بەستێنی جیۆگرافی و بابەتی خوێندنەوەیشەوە پۆلێنبەندی بکرێت، واتە کورد لە خوێندنەوەکانی خۆیدا کام بەشی جیۆگرافی وەک کوردستان رەچاو کردووە و ئەوانەی کورد نین کام بەش؟ لە درێژەی ئەم وتارەدا هەوڵ دەدرێ هەر کام لەم بابەتانەی سەرەوە تاوتوێ بکرێن.
خوێندنەوەی مێژوویی/ سیاسی کوردناسین
دەکرێ خوێندنەوەی مێژوویی و سیاسی کوردستان لە یەک جیا بکرێنەوە، چونکە بەشێکی گەورەی ئەوەی تا ئێستا وەک مێژووی کوردستان نووسراوە بە رادەیەکی زۆر گۆڕانکاری و رووداوە سیاسییەکانی وەک خەباتی کوردان و هەوراز و نشێوەکانی دەگرێتەوە. لە راستیدا باس و خواسی مێژوویی – سیاسی لە کوردستان بە رادەیەک بە سەر خوێندنەوەی کوردۆلۆژیدا زاڵ بووە کە خوێندنەوەی مێژووی کۆمەڵایەتی پەراوێز خستووە. لەمبارەیەوە دەکرێ (شەرەفنامە) بە نموونە بهێنرێتەوە کە لە لایەن شەرەفخانی بدلیسییەوە نووسراوە،(٦٩) شەرەفنامە، یەکەم بەرهەمی رێکخراوە کە مێژووی کورد لەسەر بنەمای گێڕانەوە ئەفسانەیی و مێژووییە ئامادەکان باس دەکات. ئەو کتێبە کە لە سەدەی شازدەیەمی زاینییدا نووسراوە، جگە لە باسکردنی گێڕانەوە ئەفسانییەکان لە بارەی رەگ و ریشەی کورد، بە تەواوەتی ناوی خێڵ و هۆزە گەورە و بچووکەکانی کوردی دانیشتووی ئیمپراتۆرییەتەکانی عوسمانی و سەفەوی تۆمار کردووە، بە جۆرێک کە دەکرێ بە مێژووی حکومەتە هەرێمییەکانی کوردستان و رووداوە په‌یوه‌ندیدارەکانی چەندین سەدەیان دابنرێت. بدلیسی رووداوە سیاسی و سەربازییەکان و چەند حاڵەتێکی کەمیش لە ژیانی کۆمەڵایەتی کوردانی بە وردی باس کردووە.
شەرەفنامە یەکەم کتێبە کە بە شێوەیەکی رێکخراو دەستی داوەتە جۆرێک لە دروستکردنی ناسنامەی کۆمەڵایەتی، سیاسی و جیۆگرافی بۆ کورد.
لە ناو نووسینە سەرەتاییەکاندا دەکرێ ئاماژە بەم کتێبانە بکرێت؛ حدیقۀ ناصریه و مرأت الظفر و عشایر و ایلات و طوایف کُرد، (٧٠) تحفۀ ناصریه،(٧١) زبده التواریخ سنندجی،(٧٢) لب التواریخ،(٧٣) حدیقۀ اماناللهی،(٧٤) سیر الاکراد،(٧٥) تاریخ سلاطین اورامان،(٧٦) و تاریخ اردلان (٧٧). بۆ نموونە (حدیقۀ ناصریه و مرأت الظفر)، لەگەڵ ئەوەی جیۆگرافیای سروشتی کوردستان باس دەکات، مێژووی دەسەڵاتدارانی ئەردەلان و دەسەڵاتدارە بێگانەکانی ئەو ناوچەیە لە سەدەی دوازدەیەمی کۆچی مانگیدا باس دەکات.
کتێبی (لب التواریخ)یش کە لە ساڵی ١٢٤٩ی مانگیدا نووسراوە رووداوە سیاسییەکانی دەسەڵاتدارنی ئەردەڵان بە باشی دەگێڕێتەوە.
لە سەدەی نۆزدەیەمدا نووسینی دیکە لە بارەی کوردستان دەردەکەون، لەوانەیش (گەشتی ریچ) لە ساڵی ١٨٢٠دا، کە ناوچە کورد نشینەکانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و بەشێک لە کوردستانی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی سەفەوی بینیوە و باسی کردوون.(٧٨) ریچ، لە نامەی گەشتەکەیدا رووداوە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی شاری سلێمانی و دەور و پشتی، لەگەڵ کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) بە جەختکردن لە سەر سنە دەگێڕێتەوە. نووسینی لەو شێوەیە هێدی هێدی گەشە دەکەن و نموونەی زۆر رێکخراویان لە بەرهەمەکانی ڤاسیلی نیکیتیندا دەبینرێ کە ماوەیەک دیپلۆماتکاری رووسیا بوو لە ورمێ و لە کتێبەکەیدا کە لە ژێر ناوی (کورد و کوردستان)دا بڵاوی کردووەتەوە، کۆمەڵگەناسی کوردستان و کورد لەوانەیش کوردی ئێرانی تاوتوێ کردووە. (٧٩)
کتێبی (زبدۀ تاریخ) كه له نووسینی ئەمین زەکی بەگه، یەکێک لەو کتێبە تەواوانەیە کە لەبارەی مێژوی کوردەوە نووسراوە.(٨٠) ئەمین زەکی بە گەڕان لە ئەرشیفی بەڵگەنامەکانی بارەگا و کتێبخانەی عوسمانیدا، هەوڵی داوە لە ئاخێزگەی مێژوویی کورد بکۆڵێتەوە. بەو پێیەیش، بە ئامانجی تاوتوێکردنی ریشە ئەفسانەیی و مێژووییە نووسراوەکانی کورد و تایبەتمەندییە کەلتوورییەکانی، کارەکەی کرد. ئەم کتێبە کە وەرگێڕدراوە بۆ سەر زمانی فارسی، لە ئێراندا یەکێک لە سەرچاوە گرنگەکانە. (کورد و پیوستگی نژادی)، نووسینی رەشید یاسمی، کتێبێکی گرنگی دیکەیە کە لە ئێرانی سەردەمی پەهلەویدا نووسراوە(٨١) ئەم کتێبە تایبەتە بە باسی کورد لە سەر بنەمای رابردووی رەگەزیی.
دەوترێ ئەم کتێبە بە پێشنیاری رژێمی پەهەلەوی و بۆ رووبەڕووبوونەوەی کتێبەکەی ئەمین زەکی بەگ نووسراوە. یاسمی لە چوارچێوەی گوتاری ئێرانچییەتی – فارس چییەتیدا نەک هەر هەوڵدەدات بە خستنە ڕووی بەڵگەنامە و سەرچاوە، رابردووی رەگەزیی کورد بسەلمێنێت، بگرە هەوڵ دەدات خەباتی کوردیش لەو ئاراستەیدا ساغ بکاتەوە.(٨٢)
لە سەدەی بیستەمدا، خوێندنەوەی مێژوویی – سیاسی لە بارەی کورد گەشەی خێرای بە خۆیەوە بینی و زۆربەی خوێندنەوەکان بە جۆرێک بە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)ەوە سەرقاڵ بوون. زۆربەی ئەو خوێندنەوانە لە لایەن نووسەرانی رۆژئاواییەوە نووسراون و دواتر وەرگێڕدراون بۆ سەر زمانی فارسی، وەکوو؛ کتێبەکانی کۆچیرا،(٨٣) نیکیتین،(٨٤) مەک داوال،(٨٥) کینان،(٨٦) و ئیگلتۆن،(٨٧). ئەو کتێبانە بۆ سەر زمانەکانی فارسی و کوردی وەرگێڕدراون.(٨٨) بۆیە سەرەڕای ئەوەی نووسەری رۆژئاوایی نووسیونی دەکرێ وەک سەرچاوەی بە بایەخ بۆ خوێندنەوەی مێژوو و سیاسەتی کورد – کوردی ئێرانیش- لە بەرچاو بگیرێن. – جگە کتێبەکەی نیکیتین کە زیاتر دەچێتە خانەی کۆمەڵناسین/خەڵکناسینەوە – خوێندنەوەکانی دیکە زیاتر لە سەر رووداوە سیاسییەکانی پێش شۆڕشی ئیسلامی ئێران چڕ بوونەتەوە و دەگمەن رووداوەکانی قۆناغی دوای شۆڕش لە کوردستان و سیاسەتەکانی دەوڵەتیان لە ناوچەکە تیادا دەبینرێت. تەوەری سەرەکی ئەو خوێندنەوانە تاوتوێکردنی بزووتنەوەکانی سمایل ئاغای سمکۆ (1910-1929م) و دوای ئەوە، بە تایبەتی دامەزراندنی کۆماری مەهاباد لە ساڵی ١٩٤٩ی زایینیدا. ئیگلتۆن یەکێک لە گشتگیرترین نووسینەکانی لە بارەی کوماری کوردستانەوە نووسیوە. کۆچیرایش بە تێر و تەسەلی بزووتنەوەی سمکۆ و کۆماری کوردستانی باس کردووە. لە زۆربەی ئەو کتێبانەیدا کە وەرگێڕدراون رەهەندی تۆمارکردنی رووداو زۆر بەرجەستە بووە و تیایاندا رواڵەتێکی روون لە رووداوەکانی ئەو قۆناغەی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) خراوەتە روو. وێناکردنەوەی رووداوەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) لەو کتێبانەدا تا رادەیەک لۆژیک و ئاراستەی هاوشێوە وەردەگرن. ئەو نووسینانە هەم رەهەندی تەقلیدی و خێڵەکی بزووتنەوەی کوردستانیان باس کردووە، هەم پشتگیری و دەستوەردانی هێزە دەرەکییەکان. وەکوو پشتگیری رووسیا لە کۆماری کوردستان کە خۆی باڵی کێشابوو بە سەر بیروبۆچوونی ناسیۆنالیستی و ناسنامەخوازانە لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)دا.
هەروەها کتێبی (مێژوی هاوچەرخی کورد)، نووسینی مەک داواڵ، لەگەڵ رووداوەکانی ناوچەی موکریانی کوردستان(٨٩) رووداوە سیاسی و سەربازییەکانی ناوچەکانی دیکەی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) لەوانەیش کرماشان باس دەکات. ئەمە بابەتێکە کە لە سەرچاوە رۆژئاواییەکاندا دەگمەن بەرچاو دەکەوێت.
ئەو کتێبانەی ئاماژەیان پێ کرا لە لایەکەوە جەختیان لە سەر بزووتنەوە کوردییەکانی پێش ١٣٥٧ی هەتاوی/١٩١٧ی زاینییە و لە لایەکی دیکەوە هەوراز و نشێوی بزووتنەوەی کورد لە ناوچەکانی دیکەی کوردستان واتە عێراق و تورکیا دەخوێننەوە، بۆیە پێدەچێت هەر ئەوانە هۆکاری چاپ و بڵاوکردنەوەی بەردەوامیان بن لە ئێراندا.(٩٠)
لەگەڵ بەرهەمی نووسەرانی رۆژئاوایی لە بارەی مێژوو و سیاسەتی کورد و کوردستان، هەندێک بەرهەمیش هەن کە لە لایەن کەسانی کورد و ناکوردی ناوەوە و دەرەوەی ئێران نووسراون. ئەو بەرهەمانە رووداوە سیاسی و سەربازییەکانی کوردستانی پێش شۆڕشی ئیسلامی و لە هەندێک حاڵەتیشدا په‌یوه‌ندیدار بە دوای شۆڕش باس دەکەن. لەوانەیش بەرهەمی نووسەرانی وەک؛ زەڕبەخت،(٩١) جەلایی پوور،(٩٢) ئەرفەع،(٩٣) رامتین،(٩٤) ئەحمەدی،(٩٥) بەیات،(٩٦) رەزم ئارا،(٩٧) فیروزی،(٩٨).
هەندێک لەو نووسەرانە، بزووتنەوە سیاسی و سەربازییەکانی کورد و ئەو بۆچوونانەیان خستووەتە بەر رەخنە و هەڵسەنگاندن کە پێیان کاریگەر بوون. بۆ نموونە ئەحمەدی لە بەشێک لە کتێبی (قومیت و قومیتگرایی در ایران)دا پرسەکانی ئەم سەدەیەی دوایی کوردستان و بیروبۆچوون و بانگەشە ناسیۆنالیستییەکانی هاوتەریبیان لە ئێراندا، دەگێڕێتەوە.
ئەحمەدی پێیوایە رووداوەکان و ئەو بیروبۆچوونانەی لە پشتیان بوون لە لایەکەوە ئەنجامی چالاکی چینی دەستەبژێر – نەک گشتێتی خەڵک – و لە لایەکی دیکەوە لە ژێر کاریگەری هێزی بێگانەدا بوون. بەو پێیەیش نکۆڵی لە بوونی (گەلخوازی) لە ئێران و دیارە لە کوردستانیش دەکات. جەلایی پووریش لە کتێبی (فراز و فرودهای جنبش کُردی) دا، بە تاوتوێکردنی گۆڕانکارییەکانی بزووتنەوە سیاسییەکان لە کوردستان، لەگەڵ ئەوەی هەوڵی رەخنەگرتن لە ناسیۆنالیزمی گەلیی دەدات، جەخت لە سەر بەهێزکردنی ناسیۆنالیزمی مەدەنی لە ئێران دەکات.(٩٩) لە بەرامبەردا بەیات، لە وتاری (حق و ناحق مسائل قومی در ایران) لەگەڵ ئەوەی بنەمای خواستەکانی کورد لە ئێران کە بە خواستی گەلی باس دەکرێن، شرۆڤە دەکات. هەوڵدەدات ئەو رەهەندەی زیاتر رەنگ و بۆنی گەلی هەیە (زمان) لە رەهەندەکانی دیکە (خواستەکانی پەرەسەندن، یەکسانی و نەهێشتنی جیاکاری) جیا بکاتەوە و بە جەختکردن لە سەر رابردووی مێژوویی کورد لە ئێران، جەوهەری جیاوازیی بارودۆخیان لە ئێران بەراورد بە بارودۆخیان لە تورکیا و عێراق روون بکاتەوە و رێگا چارەی بەردەست بۆ رووبەڕووبوونەوەیان شرۆڤە بکات. لە میانەی ئەو شرۆڤەکردنەدا، بەیات رەخنە لەو ئاراستەیە دەگرێت کە لە سەر زاڵبوونی مێژوویی فارسەکان و ناڕەوابوونی هەژمۆنی زمانییان لە سەر هەموو گەلانی ئێران، چڕ بووەتەوە.
دەوڵەتی تورکیا بۆ یەکەمجار چیدی نەیتوانی هێزی کورد بۆ دژایەتیکردنی ئێران بەکار بێنێت
پێویستە ئەوەیش باس بکرێت کە خوێندنەوەی په‌یوه‌ندیدار بە کوردی ئێران روویەکی نێودەوڵەتیشی هەیە.(١٠٠) بۆ نموونە بەیات لە کتێبی (شورش کُردهای ترکیه و تأثیر أ‌ن بر روابط خارجی ایران، 1307-1311) خەباتی کوردانی تورکیا (باکوور) و کاریگەری لە سەر سیاسەتی دەرەوەی ئێران باس دەکات. هەر لەو کتێبەدا سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتەکانی ئێران و تورکیا لە ئاست یەکتر، بە سەرنجدان بۆ فاکتەری کورد و خەباتەکەی لە تورکیا تاوتوێ کراوە و نووسەر دەگاتە ئەو ئەنجامەی کە لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم و بە دوای شۆڕشی ئاراراتدا، ناکۆکی ئێران و تورکیا لە سەر هێڵە سنوورییەکان بەردەوام بوو و دەوڵەتی تورکیا بۆ یەکەمجار چیدی نەیتوانی هێزی کورد بۆ دژایەتیکردنی ئێران بەکار بێنێت. لە بەرامبەردا ئێران بۆ یەکەمجار سیاسەتی پشتگیریکردنی لاوەکی لە شۆڕشگێڕانی کوردی تورکیا (باکوور)ی پێڕەو کرد. نووسینی کەسانی وەک رەزم ئارا و رامتین – یش کۆمەڵێک رووداوی وەک سەرکەوتنی سوپای رەزاخان بە سەر جوڵانەوە سیاسی و سەربازییەکانی ناوچە کوردنشینەکاندا باس دەکەن.
هەر لەو بوارەدا، کوهی کەمالی – یش لە کتێبەکەیدا کە لە ژێر ناوی (توسعۀ سیاسی در کُردستان ایران) بڵاویکردووەتەوە، رووداوەکانی راپەڕینی سمکۆ، کۆماری ١٩٤٦ی مەهاباد و رووداوەکانی دوای شۆڕشی ١٩٧٩ وێنا دەکاتەوە و تاوتوێیان دەکات.(١٠١) نووسەر پێیوایە جەوهەری راپەڕینی سمکۆ خێڵەکی بووە، بەڵام لە ژێر کاریگەری دۆخی کۆمەڵایەتی و سیاسی بزووتنەوەکانی ناوچەکەدا رەنگ و بۆنی ناسیۆنالیستیشی وەرگرتووە. کوهی کولاهی هەروەها پێیوایە کۆماری مەهاباد بە هەموو کەم و کورتییەکانییەوە، یەکەم بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی مۆدێرنی کوردە و بە دەستکەوتێکی گرنگ بۆ گەشە و پەرەسەندنی بزووتنەوەی سەربەخۆییخوازانەی کورد لە وڵاتانی تورکیا و عێراقیشی دەزانێ. لە روانگەی نوسەرەوە کۆماری مەهاباد وێنەیەکی مێژوویی لە کورد، وەک نەتەوەیەک خستووەتە روو.
کوردانی ناوە و دەرەوەی ئێرانیش نووسینی شوێنی سەرنجیان لە بواری سیاسەت و مێژووی کوردستانی ئێران بە زمانەکانی ئینگلیزی، کوردی و فارسی بڵاو کردووەتەوە. لە ناو ئەو نووسەرانەدا دەکرێ ئاماژە بە ناوەکانی: وەلی، مەدەنی، یاسمی، برزویی، داودی،(١٠٢) ئەبریشەمی، محەممەد پوور، (١٠٣) خۆشحاڵی، (١٠٤) سەیفی قازی، (١٠٥) و قانعی فەرد بکرێت.
نووسینەکانی وەلی، کە بە زمانی ئینگلیزی نووسراون و هەندێکیان بۆ سەر زمانەکانی فارسی و کوردی وەرگێڕدراون، لە ریزی کاریگەرترین و جدیترین نووسینەکاندان. کتیبی (کُردها و دولت در ایران) تایبەتە بە تاوتوێکردنی ئامرازەکانی پێکهێنانی ناسنامەی کوردی لە سەدەی بیستەم لە ئێراندا. (١٠٧) وەلی، لە کتێبەکەیدا بارودۆخی دوای شۆڕشی مەشروتە و بە تایبەت قۆناغی بە دەسەڵاتگەیشتنی رەزاخان و جۆری مامەڵەکردنی لەگەڵ کورد و کوردستان تاوتوێ دەکات و جەخت دەکات کە ئەو شێوازی مامەڵە کردنە پشتی بە ئامرازی (دروستکردنی ئەویدی) بەستووە، بۆ ئەوەی پێگەی (خود)ی فارسیی و دەسەڵاتی دەوڵەت – نەتەوەی نوێی پێ بسەلمێنێت. ئەم خوێندنەوەیە بە جۆرێک درێژەپێدەری خوێندنەوەکەی پێشوویەتی کە لە ژێر ناوی (کُردها و دیگری¬هایشان)دا بڵاویکردەوە و تیایدا پێکهاتەی ناسنامە کەرت و پەرتەکانی ناوچە جیاجیاکانی کوردستان و سیاسەتی جیاوازی حکومەتەکانی بەرامبەر کورد، تاوتوێ کردبوو.(١٠٨)
تایبەتمەندی بەرچاوی نووسینەکانی وەلی، ئەوەیە کە بە دوور لە ئاراستەی مێژوونووسی و گێڕانەوەی رەهای رووداوەکان، هەوڵی ناسینی ئەو گوتارە زاڵانە دەدات کە لە دەرکەوتنی ناسنامەی نوێ و بزووتنەوە سیاسییەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)دا یەکلاکەرەوە بوون. وەلی لە خوێندنەوەیەکی دیکەدا لە ژێر ناوی (تبارشناسی کُردها: ساخت ملت و هویت ملی در نوشتههای کُردی)، (١٠٩) کە لە کتێبێکدا لە ژێر ناوی (مقالاتی در ریشه‌های ناسیونالیسم کُردی)، (١١٠) بڵاویکردووەتەوە، لەگەڵ ئەوەی پرۆسەی دروستکردنی ناسنامە لە کوردستان باس دەکات، بە شێوەیەکی گشتی شێوازی دروستکردنی ئەو ناسنامەیە لە سەدەی بیستەم لە کوردستاندا تاوتوێ دەکات.
یاسین سه‌رده‌شتی خه‌ڵكی باشوری كوردستانه (کوردی عێراق)ه و لە کتێبەکەیدا شرۆڤەیەکی تەواوی بزووتنەوەی سمکۆ و دامەزراندنی کۆماری مەهاباد دەکات
برزویی لە کتێبی (وضعیت سیاسی کُردستان)دا بە تایبەتی بزووتنەوەی سمکۆ و کۆماری کوردستان شیکار دەکات. لەم کتێبەدا نووسەر لە لایەکەوە هەوڵدەدات رەهەندی خێڵەکی ڕاپەڕینی سمکۆ بەرجەستە بکاتەوە و بە پێی بەڵگەنامەکان لە لایەنە جۆراوجۆرەکانی رووداوەکان بکۆڵێتەوە، لە لایەکی دیکەیشەوە بە تاوتوێکردنی دامەزراندنی کۆماری مەهاباد لە ساڵی ١٩٤٦، هەوڵدەدات روڵی فاکتەر و هێزە دەرەکییەکان، بە تایبەت سۆڤیەتی پێشوو لە سەر دروستبوون و داڕمانی کۆمارەکە بەرجەستە بکات و جەوهەرە خۆڕسک و ناسیۆنالیستییەکەی بە کەمبایەخ پێشان بدات.
کتێبی یاسین سەردەشتی لە بارەی کوردانی ئێران (رۆژهەڵات)، بەرهەمێکی تێر و تەسەلی دیکەیە کە تایبەتە بە خوێندنەوەی کوردستانی ئێران(رۆژهەڵات). (١١١) نووسەر، كه خه‌ڵكی باشوری كوردستانه (کوردی عێراق)ه و لە کتێبەکەیدا شرۆڤەیەکی تەواوی بزووتنەوەی سمکۆ و دامەزراندنی کۆماری مەهاباد دەکات. لە بەڵگاندنی ئەم کتێبەوە وا تێدەگەین کە بزووتنەوە ئاماژە پێکراوەکان سەرباری کۆسپەکانی بەردەمیان و کەم و کورتی جۆراوجۆر، بزووتنەوەی دادخوازانە بوون و شایستەی پێزانین و بەردەوامبوون.
کتێبی (کورد و ستراتیژی دەوڵەتەکان)، نووسینی سەعید مەدەنی، (١١٢) بەرهەمێکی دیکەیە کە بە زمانی کوردی و لە دوو نوسخەدا، سیاسەت و ستراتیژە درێژخایەن و کورتخایەکانی دەوڵەتەکانی ئێران تورکیا، عێراق، سووریا و وڵاتانی دیکە لە ئاست پرسی کورد تاوتوێ دەکات. لەم کتێبەدا نووسەر هەوڵی داوە پەردە لە سەر سیاسەتی ئەو دەوڵەتانە لە ئاست کورد هەڵماڵێ. روانینی نووسەر بۆ کوردستان و کورد روانینێکی نەتەوەخوازانەیە کە جەخت لە سەر خواستەکانی کورد بۆ دیاریکردنی چارەنووس دەکات. لە ناو نووسینەکانی قانعی فەرددا کتێبی (پس از شصت سال) بیرەوەرییەکانی جەلال تاڵەبانی ده‌گێڕێته‌وه. ئەم کتێبە هەر چەند تایبەتە بە ژیانی تاڵەبانی، بەڵام بە کردار باس و خواسی په‌یوه‌ندیدار بە مێژووی هاوچەرخی ئێرانیشی لە خۆ گرتووە، لەگەڵ ئەوەی کاری هەندێک لە سەرکردەکانی بزووتنەوەی کورد لە عێراق (باشوور) لەوانەیش مەلا مستەفای بارزانی بە توندی رەخنە دەکات. نووسەر کتێبی (تندباد حوادث)یشی بڵاوکردووتەوە کە گرنگیدانە بە بیرەوەرییەکانی عیسا پژمان، بەڵام بە جۆرێک هەوڵی ئاشکرا دەدات بۆ پێشاندانی رۆڵی حکومەتی پەهلەوی و بە تایبەت دەزگای ئیستخباراتییەکەی (ساواک) لە بزووتنەوەی مەلا مستەفای بارزانی و بە گشتی کوردانی عێراق (باشوور)دا.
لەگەڵ هەموو ئەمانەیشدا خوێندنەوە لە بارەی کورد لە ئێران تەنیا بەو کتێبانە سنووردار نییە کە ئاماژەمان پێ دا. بەشێک لە خوێندنەوە گشتگیر و ئامانجدارەکانی په‌یوه‌ندیدار بە بواری سیاسەت و مێژووی کوردستان لە کۆمەڵێک گۆڤاری ناوە و دەرەوەی ناوچەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)دا بڵاو کراونەوە. وەکوو گۆڤارە تایبەتمەندەکان لە بواری زانستە مرۆیی و کۆمەڵایەتییەکان لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)دا، لەوانەیش گۆڤارەکانی: رۆژەڤ،(١١٣) زرێبار.(١١٤) ژیوار،(١١٥) نویسا و راڤە،(١١٦). کە بە دوو زمانی کوردی و فارسی بڵاو کراونەوە. لەم گۆڤارانەدا هەرچەن خوێندنەوەی دوور لە سیاسەت و مێژوویش بڵاو کراونەوە، بەڵام گوتاری سیاسی و خوێندنەوەی سیاسی – مێژووییان بە سەردا زاڵە. بەشێکی ئەو خوێندنەوانە بە پێی وەرگێڕدراوی ئەو کتێبانەن کە لە دەرەوەی کوردستان بە زمانی ئینگلیزی نووسراون. رەنگە خوێندنەوەکان تایبەت بە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) یا بەشەکانی دیکەی کوردستان بن. وەکوو دەرکەوتووە خوێندنەوە وەرگێڕدراوەکان زیاتر لە بارەی بەشەکانی دیکەی کوردستانن. لە درێژەدا بە کورتی هەندێکیان باس دەکەین.(١١٧)
گۆڤاری (رۆژەڤ) یەکێک لە گۆڤارە گرنگەکانی ئەم دەیەی دواییە لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات). ئەم گۆڤارە کە لە ناوەڕاستی دەیەی ١٣٨٠ی هەتاوی لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) لە لایەن ژمارەیەک خویندکاری زانستە مرۆییەکان چاپ و بڵاو کراوەتەوە، بە زۆریی لە ناو گوتارێکی ناسیۆنالیستی کوردیدا بە شێوەیەکی میانڕەوانە و رەخنەگرانە هەم کۆمەڵگەی کوردستان و هەم حکومەتە دەسەڵاتدارەکانی سەر کوردستانی لە ژێر چاودێریدا بووە. بواری سیاسەت لەم گۆڤارەدا قورساییەکی زیاتری پێ دراوە و لەگەڵ بابەتە په‌یوه‌ندیدارەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)، بابەتە په‌یوه‌ندیدارەکان بە کوردستانەکانی عێراق (باشوور)، تورکیا (باکوور) و سوریا(رۆژئاوا) گرنگییان پێ دراوە. بەشێک لە دۆسییە تایبەتەکانی ئەم گۆڤارە بریتین لە: (مێژووی سیاسی هاوچەرخی کوردستان)،(١١٨). (دیموکراسی و سیستەمە لامەرکەزییەکان)، (١١٩) و (بەشداری سیاسی کوردان).
گۆڤارێکی کاریگەری دیکە لە ناوچە کوردنشینەکان، گۆڤاری (زرێبارە) کە زیاتر لە دەیەیەکە بە ئاراستەیەکی رەخنەیی و توێژینەوەیی، بابەتە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگەی کوردستان لە شێوەی دۆسییەی تایبەتدا تاوتوێ دەکات. دەستەی نووسەرانی ئەم گۆڤارە زیاتر لە دەرچووانی کۆمەڵناسی پێکدێن. بۆ تێگەیشتنی باشتر لە پێگەی ئەم گۆڤارە، ئاماژە بە هەندێک لە دۆسییەکانی دەکەین کە بریتین لە: (بە جیهانیبوون و پرسی نەتەوەکان)، (دیموکراسی و کۆمەڵگەی مەدەنی)، (خوێندنەوەی پۆست کۆلۆنیالیستی)، (ئیلام و کرمانشان)، (سەرمایەی کۆمەڵایەتی)، (شیعری هاوچەرخی کوردستان)، (ئەدەبی گێڕانەوەی کوردستان)، (مۆدێرنیتە)، (زمان و کۆمەڵگا)، (زمانی کوردی و فەرهەنگ نووسین)، (نالی)، (١٢٠). (مێژوو نووسینی کوردستان)، (میدیای کوردی)، (سیاسەت لە کوردستان) و (داعش و داعشیزم). وتارەکانی ئەم گۆڤارە لەگەڵ ئەوەی بابەتە ئاماژە پێکراوەکانی کوردستان لە هەر چوار وڵاتی ئێران، عێراق، تورکیا و سوریا تاوتوێ دەکەن، لە زۆر حاڵەتدا بە تایبەتی لە سەر پرسەکانی کۆمەڵگەی کوردستانی ئێران چڕ دەبنەوە.(١٢١) هەڵسەنگاندنی وردتری ئەم گۆڤارە ئاشکرای دەکات لە ئاست کۆمەڵگەی کوردستان و حکومەتە دەسەڵاتدارەکانی زاڵ بە سەریدا، ئاراستەیەکی رەخنەگرانەی پێڕەو کردووە.
بەشێکی بەربڵاوی ئەم گۆڤارە لە وەرگێڕانی ئەو توێژینەوانە پێکدێت کە لە وڵاتانی دیکە بە تایبەت وڵاتانی ئەورووپی لە بارەی کوردەوە کراون. هەر بۆیە نووسینی زۆری لە بارەی کوردستانەکانی عێراق (باشوور)، تورکیا (باکوور) و سوریا (رۆژئاوا) تیادا دەبینرێت. هەروەها لە ناو وتارە نووسراوەکانیشدا - کە وەرگێڕان نین - وتاری زۆری تیایدایە کە سەرنجیان لە سەر کوردستانەکانی عێراق (باشوور)، تورکیا (باکوور) و سوریا (رۆژئاوا) چڕ بووەتەوە.
گۆڤارێکی دیکە کە دەیەی ١٣٩٠ لە ناوچە کورد نشینەکانی ئێران (رۆژهەڵات) بڵاوکراوەتەوە و لە روانگەیەکی چەپ و رەخنەگرانەوە پرسەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) و بەشەکانی دیکەی کوردستان تاوتوێ دەکات، گۆڤاری (ژیوار)ە.
زۆربەی ئەندامانی دەستەی نووسەرانی ئەو گۆڤارە دەرچووانی ماف و زانستە سیاسییەکانن. ئەم گۆڤارە لە زۆربەی ژمارەکانیدا لە سەر بابەتگەلی وەک سیاسەت، ناسنامە، زمانی دایک و فەلسەفەی سیاسی چڕ بووەتەوە. گەرچی ئەم گۆڤارە وەکوو (زرێبار) خوێندنەوەی بابەتی لە بارەی کوردستان بڵاوناکاتەوە، بەڵام خوێندنەوە تیۆرییەکانی راستەوخۆ لەگەڵ کۆمەڵگەی کوردستان لە پێوەندیدان. ئەم گۆڤارە پەیامی خۆی بە (پەرەپێدانی بیرکردنەوەی واتایی لە بواری زانستە مرۆییەکان) ئەویش بە ئامانجی (تێگەیشتن لە توانا و شایستە فکری و کردارییەکانی خۆی لە پێناو کۆمەڵگەیەکی ئازادتر و بە مۆراڵتردا)، (١٢٢) داناوە. (١٢٣)
(نویسا و راڤە) دوو گۆڤاری گرنگی دیکەن کە ناوەندی (کازیوە) وەک رێکخراوێکی خوێندکارانی کورد لە زانکۆی تاران، لە نیوەی یەکەمی ساڵی ١٣٨٠ بڵاوی دەکردنەوە. ئەم گۆڤارانە تەنیا بە زمانی فارسی بڵاو دەکرانەوە. کاتێک (راڤە) راگیرا، ستافەکەی لە ژێر چاودێری هەمان ناوەنددا، گۆڤاری (نویسا)یان دامەزراند.
ئەم گۆڤارانە بە گشتی هۆگری پرسی کۆمەڵگەی کوردستان بوون و رەهەندە کەلتووریی، سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانیان تاوتوێ دەکرد، لە حاڵەتی تایبەتیشدا گرنگییان بە پرسەکانی کوردستانی ئێران دەدا. ئامانجی (راڤە) شیکارکردنی پرسە سیاسی، کەلتووری و کۆمەڵایەتییەکانی کوردستان بوو، بەڵام لە مانشێت و ئەو بابەتانەی هەڵیدەبژاردن دەردەکەوێت کە زیاتر ئاراستەی سیاسی هەبووە. بە واتایەکی دیکە هەوڵی داوە لە دوو رەهەندی تیۆری و کۆنکرێتییەوە بابەتەکان باس بکات، هاوکات لە رووی جیۆگرافیشەوە خۆی بە کوردانی ئێران (رۆژهەڵات) نەبەستووەتەوە. هەر بۆیە ژمارەی دووەمی بۆ کوردستانی ئێران(رۆژهەڵات) و ژمارەی سێیەمی بۆ کوردستانی عێراق (باشور) و تورکیا (باکور) تایبەت کردووە. (١٢٤). (نویسا) یش چەند دۆسییەیەکی لە ژێر ناوەکانی: (ناسیۆنالیزم لە کوردستان ١و٢)، (ئەدەبیاتی هاوچەرخی کوردی) و (فیمینیزم/ ژنی کورد) بڵاو کردەوە. پێویستە ئەوەیش باس بکەین کە ژمارەیەکی زۆر لە نووسینەکانی ئەم گۆڤارە، لە زمانی دیکەوە وەرگێڕدراون.(١٢٥)
هەوڵی سەرەکی ئەم گۆڤارە بۆ ئەوەیە بیسەلمێنێت مێژووی کورد بە ئێران بەستراوەتەوە، هەروەها ئامانجی ئەوەیە رووداو و کەسایەتییە مێژووییە هاوچەرخەکانی کوردستان پووچەڵ بکات
گۆڤاری (چشم انداز ایران) کە لە ئاستی ئێراندا بڵاو دەکرێتەوە، یەکێک لەو گۆڤارانەیە وا سەرنجی لە سەر پرسەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) چڕ کردووەتەوە و سێ ژمارەی خۆی بۆ تەرخان کردووە. ئەم گۆڤارە سێ ژمارەی تایبەتی لە ژێر ناوی (کُردستان همیشه قابل کشف) لە زستانی ١٣٨٢، پاییزی ١٣٨٤، زستانی ١٣٨٧دا بڵاو کردەوە. ئەم گۆڤارە جەختی سەرەکی لە سەر خوێندنەوەی رووداوە سیاسییەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) لە سەدەی بیستەم و بە تایبەت قۆناغی دوای شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێرانە. هەروەها بە شێوەیەکی تەواو رەخنەگرانە و بە جەختکردن لە سەر گێڕانەوەی بیرەوەری و شیکاری کاربەدەستانی قۆناغی دوای شۆڕش لە کوردستان و بە پشتبەستن بە سەرچاوە و بەڵگەنامە ئەرشیفکراوەکان، هەوڵی شکاندنی پێکهاتەی گێڕانەوە ناسیۆنالیستییە ئامادەکان دەدات کە لە بارەی کوردستان و رووداوە سیاسییەکانی کوردستانەوەن، وەکوو بزووتنەوەی سمکۆ، کۆماری مەهاباد و رووداوەکانی دوای شۆڕشی ١٩٧٩ لە کوردستان. گفتوگۆ و نووسینە شیکارییەکانی لە چوارچێوەی گوتاری ناسیۆنالیزمی ئێرانیدا شوێنیان دەبێتەوە. لە لایەکی دیکەوە هەوڵی زۆری داوە بۆ شکاندنی سیمای کاریزماتیکی هەندێک لە کەسایەتییە سیاسییەکانی کوردستان. بۆ ئەم جۆرە خوێندنەوەیە، ئێحسان هۆشمەند کە نووسەرێکی بە رەگەز کوردە و لە بواری توێژینەوەی گەلدا چالاکە، رۆڵی دیار و کاریگەری هەبووە و هەوڵی داوە بۆ بەئەنجامگەیاندنی خوێندنەوەکە بەڵگەنامە و دۆکیومێنت کۆ بکاتەوە. هەوڵی سەرەکی ئەم گۆڤارە بۆ ئەوەیە بیسەلمێنێت مێژووی کورد بە ئێران بەستراوەتەوە، هەروەها ئامانجی ئەوەیە رووداو و کەسایەتییە مێژووییە هاوچەرخەکانی کوردستان پووچەڵ بکات. لە راستیدا ئەو زنجیرە باسانە وەک جۆرێک (خوێندنەوەی رۆژهەڵاتناسانە لە سەر کوردستان) بوون.(١٢٦) پێویستە ئەوەیش باس بکەین کە هەندێک لە وتارەکانی ئەو گۆڤارە لە ژمارەی دووەمیدا رەخنە و هەڵسەنگاندنی شیکارییەکانی ژمارەی پێش خۆی بوو کە بە زۆری نووسەرانی کورد نووسیبوویانن.
ئەم روانینە لە گۆڤاری دیکەی وەکوو گۆڤاری (گفتوگۆ)دا درێژەی پێ درا، لە دۆسییەیەکدا لە ژێر ناوی (دۆسییەی کورد و کوردستان) کە لە لایەن هەمان ستافی گۆڤاری (چشم انداز ایران) وە ئامادە کرابوو. لەم دۆسییەیشدا هەوڵ دراوە کۆمەڵگەی کوردستان وەک کۆمەڵگەیەک پێشان بدرێت کە قڵشتی کەلتووری و زمانی تیایدایە و بە هیچ شێوەیەک ناتوانێ واتای نەتەوە بپارێزێت. لەگەڵ ئەوەیش هەوڵدەدات خوێندنەوە بۆ هەندێک بابەتی وەک ٢ی جۆزەردان و کوردستان یا سیماکانی پەرەسەندن لە ناوچەکەدا بکات. ئەم وەرزنامەیە لە دۆسییەی دیکەدا تایبەت بە کرمانشان، مەیل بۆ جەختکردن لە ناسنامەی ئێرانیبوونی کرمانشان و بێدەنگبوون لە کوردستانیبوونی پێشان دەدات، هەروەها پلانێک بۆ زمانی فارسی کرمانشانی دێنێتە ئاراوە. (١٢٧)
لە کۆتاییدا لە بواری خوێندنەوەی مێژوویی – سیاسی کوردستاندا، نابێ لەو خاڵە گرنگە بێ ئاگا بین کە حزب و رێکخراوە سیاسییە کوردییەکان بە درێژایی ساڵانی دوای دەرچوونیان لە ئێران، زۆر نووسینیان بڵاو کردووەتەوە کە بە جۆرێک چەندین لایەنی ژیانی سیاسی و مێژوویی هاوچەرخی ئەو ناوچەیە وێنا دەکەنەوە.(١٢٨)
خوێندنەوەی کۆمەڵایەتی کوردۆلۆژی
خوێندنەوەی کۆمەڵایەتی کوردۆلۆژی زیاتر لە لایەن دەرچووانی زانستە کۆمەڵایەتییەکان و لە ماوەی کەمتر لە دوو دەیەی رابردوودا کراون، کە هەندێکیان بە شێوەی کتێب لە بەر دەستدان. ئەم خوێندنەوانە بە چەند بەشێک دابەش دەبن: یەکەم، ئەو خوێندنەوانەی تەوەری سەرەکییان پەرەسەندن و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکانە لە کوردستان.(١٢٩) ئەم خوێندنەوانە هەوڵدەده‌ن لەگەڵ تاوتوێکردنی پرۆسەی مۆدێرنیزاسیۆن لە کوردستان، لایەنەکانی پەرەسەندن و کاریگەرییان لە سەر رەهەندە جۆراوجۆرەکانی ژیانی کۆمەڵایەتی بە شێوازی ژیان، دین، ناسنامە، پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و کەلتووری و هاوشێوەیانەوە باس بکەن. ئاراستەی تیۆری زاڵ لەم خوێندنەوانەدا تیۆرەکانی مۆدێرنیزاسیۆن بووە و لە زۆربەیاندا میتۆدی مەیدانی مرۆڤناسین بەکار هاتووە.
دووەم، خوێندنەوە کۆمەڵایەتییەکان کە سەرنجیان لە سەر بواری ناسنامە لە کوردستان چڕ بووەتەوە.(١٣٠) ئامانجی سەرەکییان خستنە رووی ئەو گۆڕانکارییانە بووە کە سەرچاوەیان لە مۆدێرنیزاسیۆن و کاریگەرییەکانی لەسەر ناسانامەی تاکە کەسی و کۆمەڵایەتی بە تایبەتی ژنان و گەنجان بووە.
ئەم خوێندنەوانە جەختی زۆریان لە سەر دۆخی ناسنامەی گەلی و نەتەوەیی لە ئێرانیش کردووە و هەوڵیان داوە ئاستی هۆگری بۆ ناسنامەی گەلی لە بەرامبەر ناسنامەی نەتەوەیی بزانن. هەندێک لەو خوێندنەوانە پرسی ناسنامەی گەلییان لە دنیای ئینتەرنێتیشدا تاوتوێ کردووە، رەنگە بتوانین بڵێین ئەم خوێندنەوانە بە جۆرێک لە هەوڵی ئەوەدا بوون ئاستی هۆگری یا دوورکەوتنەوەی گرووپە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگا لە ناسنامەی کوردی هەڵبەسەنگێنن و تاوتوێی بکەن. لە لایەکی دیکەیشەوە لە چۆنییەتی کاریگەری گۆڕانکارییەکانی چەند دەیەی رابردوو لەسەر ئەو ناسنامەیە تێبگەن. پێویستە باس لەوەیش بکرێت کە خوێندنەوەی جۆراوجۆریش لە بواری ناسنامەی دینی و گرووپە دینییە جۆراوجۆرەکان لە کوردستان کراوە.(١٣١)
سێیەم، خوێندنەوەی کۆمەڵناسین - دیمۆگرافییە کە بە زۆری بە ئاراستەیەکی سەلمێنەرانە کراوە و لەسەر بوارەکانی خێزان و گەشەی کۆمەڵییانە وەک زا و زێ، هاوسەرگیری و تەڵاق، مردن چڕ بووەتەوە.(١٣٢) بە زۆر بوونی ژمارەی دەرچووانی بواری کۆمەڵناسین لە دەیەی ١٣٨٠ی هەتاویدا، ژمارەی خوێندنەوەکانی ئەم بوارەیش لە کوردستان زیادیان کردووە. ئەو خوێندنەوانەی لە کوردستان کراون زۆربەیان لە سەر زا و زێ لە کوردستان یا دیاردەی مردن بەراورد بە گەلانی دیکە بوون، کە دەرگایەکی بۆ پەرەسەندنی خوێندنەوەی کۆمەڵناسین لە کوردستان کردووەتەوە.(١٣٣) لەم خوێندنەوانەدا بە شێوەیەکی تایبەت جەخت لە سەر فاکتەری گەل کراوە. بە تایبەت لەو خوێندنەوانەی بەراوردکارانەن و هەوڵدراوە بارودۆخی دیمۆگرافیک و رەفتاری کۆمەڵناسینانەی خێزانی کورد لەگەڵ گەلانی دیکەی وەکوو تورک بەراورد بکرێت و لەو بەراوردکارییەدا توخمی نایەکسانی و جیاکاری ئابووریی و کۆمەڵایەتی و کەلتووری لە ئاست کوردان جەختی لە سەر بکرێت.
چوارەم، خوێندنەوەی رەگەزیی و بواری ژنانە، کە بە شێوەیەکی سەرەکی بە خوێندنەوەی هەندێک خەساری کۆمەڵایەتی شاراوەی ژنانەوە دەست پێ دەکات. لەوانەیش کتێبی (تراژدی تن: خشونت علیه زنان) کە ئامانجی تاوتوێکردنی پرسی خەتێنەکردنی ژنانی کوردە لە ئێران (رۆژهەڵات).(١٣٤) ئەم خوێندنەوەیە بە جۆرێک رەخنەی ناوخۆییە لە رووی کۆمەڵایەتی و گەلییەوە لە کۆمەڵگەی کوردستان. کتێبی (ژنی کورد)یش یەکێک لەو کتێبانەیە کە هەوڵی هێنانە ئارای خوێندنەوەیەکی فاکتەریی بۆ ژنی کورد دەدات. ئەم کتێبە هەر وەک لە ناوەکەیەوە دیارە لە هەوڵی ئەوەدایە پرسی رەگەزیی ژن بە واقیعە گەلییەکەیەوە لە کوردستاندا پەیوەست بکات و لە سەر بنەمای ئەوە پێگەی ژنی کورد پێناسە بکاتەوە.(١٣٥) لە بواری ژناندا کۆمەڵێك خوێندنەوەیش لە بارەی وێناکردنەوەی کەلتووریی ژنان لە ئەدەبی کوردی و پۆلێنبەندی ژنانی هاوچەرخ لە رووی ناسنامەوە کراون، کە تیایاندا بابەتی ناسنامەی ژنان سەرنجی لە سەر چڕ بووەتەوە.(١٣٦) خۆکوشتنی ژنانی کورد لە پارێزگای ئیلام بابەتێکی دیکەی ئەم بوارەیە کە توێژینەوەی زۆری لە سەر کراوە. هۆکارەکەیشی بەرزبوونەوەی رێژەی خۆسووتاندنی ژنانە لەو ناوچەیەی کوردستان.(١٣٧) لەگەڵ ئەوە توێژینەوەی دیکەیش لە بارەی ژنانی کورد بە ئاراستەی کۆمەڵناسین کراون کە تیایاندا لە سەر رادەی سەربەخۆیی ژنانی کورد لە رووی بڕیاردان بۆ زا و زێ و ژمارەی منداڵ و بەکارهێنانی ئامرازەکانی بەرگرتن بە منداڵبوون، جەخت کراوە.(١٣٨)
پێنجەم، نامەی تاک یا مۆنۆگرافی. لەو خوێندنەوانە پێک دێن کە تەنیا بابەت یا شوێن یا رووداوێکی کوردستان تاوتوێ دەکەن. لەوانەیش (جامعهشناسی تاریخی کرمانشاه)، (١٣٩) (مونوگرافی سقز)،(١٤٠) (فرهنگ روستاهای مهاباد)، (١٤١) (نگاهی به تاریخ مهاباد)، (١٤٢) (سنە نامە) (١٤٣) (سلسلۀ والیان لرستان)، (١٤٤) (پیشینۀ ورزش در کُردستان: سقز) (١٤٥) (اخبار کُردستان به روایت روزنامهای دولت علیۀ ایران وقایع اتفاقیه و ایران)، (١٤٦) (تاریخ ێ‌موزش و پرورش کُردستان)، (١٤٧) (ایلات و عشایر کُردستان)، (١٤٨) (کُرد و پراکندگی ێ‌ن در گسترۀ ایران¬زمین)، (١٤٩) (گزیدهای از اسناد کُردستان)، (١٥٠) (تاریخ ماکو)، (١٥١) (ارومیه اشنویه و رواندز)، (١٥٢) (کُرد در اسناد بریتانی) (١٥٣). زۆربەی ئەو نووسینانە هەوڵیان داوە بە پشتبەستن بە زانیاری ئەرشیف و بەڵگەنامەکانی رابردوو کەلتوور و مێژووی جیاوازی کوردستان باس بکەن.
لە کۆتاییدا ئەگەر بە پارێزەوە بتوانین خوێندنەوەی مافیش لەم بەشەدا بگونجێنین، پێویستە بە روونی بڵێین خوێندنەوەکانی کوردۆلۆژی لە رووی مافیشەوە هێدی هێدی لە حاڵی دەرکەوتندان. ئەو خوێندنەوانە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ چەند رەهەندێکی کۆمەڵگەی کوردستان باس دەکەن، لەوانەیش مافەکانی کەمینەکان، مافەکانی زمان، پشتگیری نێودەوڵەتی و مافەکانی مرۆڤ.(١٥٤)
لە بواری ئەدەبی ریواییدا، پێویستە ئاماژە بەو رۆمان و چیرۆکانە بکرێت کە نووسەرانی کورد و ناکورد لە بارەی کورد و کوردستانەوە نووسیویانە
خوێندنەوەکانی بواری کەلتوور
ئەو خوێندنەوانەی کە لە بواری کەلتووردا لە کوردستانی ئێران کراون، زیاتر لە سەر زمان و ئەدەب و تا رادەیەکیش لە سەر شوێنەواری کەلتووریی و هونەریی بوون. ئەو خوێندنەوانە؛ رۆمان، کورتە چیرۆکی کوردی، شیعری کوردی، وەرگێڕانی شیعری کوردی بۆ فارسی، رەخنە و هەڵسەنگاندنی شیعری کوردی، زمانناسی و فەرهەنگ نووسینیان لە خۆ گرتووە.
لە بواری ئەدەبی ریواییدا، پێویستە ئاماژە بەو رۆمان و چیرۆکانە بکرێت کە نووسەرانی کورد و ناکورد لە بارەی کورد و کوردستانەوە نووسیویانە. هەندێک لە رۆمانەکان نووسەرانی فارس نووسیویانن. وەکوو (کلیدر) کە رووداوەکان و کاراکتێرەکانی، لە کوردانی خوراسانن.(١٥٥) لە لایەکی دیکەوە کۆمەڵێک رۆمان لە لایەن رۆمان نووسانی کوردەوە بە زمانی فارسی نووسراون و تایبەتن بە کۆمەڵگەی کوردستان. وەکوو (شوهر ێ‌هوخانم)، (١٥٦) (گورستان غریبان)، (١٥٧) (سالهای ابری)، (١٥٨). کۆمەڵێک رۆمانیش لە زمانی کوردییەوە بۆ زمانی فارسی وەرگێڕدراون، وەکوو (دواهەمین هەناری دنیا)، (١٥٩) رۆمان و کۆمەڵە چیرۆکی زۆریش بە زمانی کوردی لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) چاپ کراون وەکوو بەرهەمەکانی: شێربەگی، نەهایی، قەوامی، بەناگەر، هیدایەتی، کاکە سووری، غوڵامعەلی و نیعمەتپوور.(١٦٠) هەر لەو بوارەدا نابێ لە گەشەکردنی بەرهەمەکانی په‌یوه‌ندیدار بە ئەدەبی منداڵان غافڵ بین کە لە چوراچێوەی چیرۆک و شیعردا بە زمانی کوردی بڵاو کراونەتەوە. لە بواری رەخنە و هەڵسەنگاندنی رۆمانی کوردیشدا کۆمەڵێک بەرهەم بڵاو کراونەوە. (١٦١) لە بواری شیعری کوردیشدا دەکرێ ئاماژە بە کۆمەڵێک کتێب لە بارەی هونەری دەربڕین و شیعری نوێی کوردی بکرێت.(١٦٢) هەر لەم بوارەدا نووسەرانی کورد و ناکوردی ناوە و دەرەوە، لە بارەی شانامەی کوردی و شیعرەکانی ئایینی یارسان خوێندنەوەیان کردووە.(١٦٣)
لە بارەی فەرهەنگ نووسین و وشەنامە نووسینی کوردیشەوە بەرهەمی زۆر لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) چاپ کراون، ئەم وشەنامانە دوو زمانە یا سێ زمانەن (کوردی – فارسی، ئینگلیزی – کوردی – فارسی، فارسی - کوردی). وەک نموونە وشەنامەی گیوی موکریانی؛ کوردی – فارسی، هەنبانە بۆرینە، (١٦٤) فەرهەنگی فارسی بۆ کوردی زانکۆی سنە، (١٦٥) و فەرهەنگی ئینگلیزی – کوردی – فارسی کوردستانیکا (١٦٦). هەندێک وشەنامەیش بە زاراوە تایبەتەکانی کوردی ئامادە کراون، وەکوو فەرهەنگی گەڕووس، (١٦٧) فەرهەنگی کوردی کرمانشانی کوردی – فارسی، (١٦٨) فەرهەنگی گیرفان، کوردی بیجاری – فارسی، (١٦٩). جگە لەوەی باسمان کرد فەرهەنگی کوردی دیکەیش لە ئێران و لە کوردستان (رۆژهەڵات) چاپ کراون.
لە کۆی ٢٥٠ وشەنامە و فەرهەنگ کە تا ئێستا لە سەر زمانی کوردی بڵاو کراونەوە، زیاتر لە ٦٢ یان لە ئێران چاپ کراون. (١٧٠) ئەمە جگە لەو فەرهەنگ و وشەنامانەی توێژەرانی کوردی ئێران (رۆژهەڵات) لە دەرەوەی ئێران و لە کوردستانی عێراق (باشوور) چاپیان کردوون. لە ساڵی ١٣٧٩ی هەتاویدا لە ئێران ژمارەیەکی زۆر وشەنامە و فەرهەنگی کوردی کۆ کرانەوە. لە ناویاندا وشەنامەی تایبەتی زانستی لە بوارەکانی زانستە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان و تەنانەت زانستە سروشتی و دینییەکان دەبینرێن. وەک نموونە فەرهەنگی زاراوەکانی زانستە سیاسییەکان، (١٧١) فەرهەنگی زاراوەکانی فەلسەفەی زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (١٧٢) فەرهەنگی رووەکە دەرمانییەکانی کوردستان؛ کوردی – فارسی، (١٧٣). هەروەها شێوەی نوێی بەرهەمی کەلتووری دەرکەوتوون کە په‌یوه‌ندیدارن بە ئەدەبی زارەکی، ژنان، منداڵان، بواری جل و بەرگی کوردی و زنجیرە بەرهەمی فۆلکلۆر، مەسەل و چیرۆکی عەوامانە.(١٧٤) هەر لەم بوارەدا و لە ساڵی ١٣٩٤ی هەتاوییەوە دەست دراوەتە خوێندنەوە لە سەر تێکستە دەستنووسەکانی تایبەت بە ناوچە کوردنشینەکان. ئەو خوێندنەوانە لە وەرزنامەیەکدا لە ژێر ناوی (کەشکۆڵ) چاپ و بڵاو دەکرێنەوە.(١٧٥)
پێویستە ئەوەیش باس بکرێت؛ بەشێکی گەورەی خوێندنەوەکانی بواری فەرهەنگ کە لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) دەکرێن، لە گۆڤارە تایبەت و ناتایبەتەکاندا بڵاو دەکرێنەوە. وەکوو ئەو گۆڤارانەی لەم چەند دەیەی دواییدا چالاک بوون و هەندێکیان بریتین لە: سروە، ئاوێنە، چرۆ، دەق، توێژینەوەکانی زاگرۆس، ژیلوان، مەهاباد زمانەوان، هایا و زرێبار.(١٧٦) لێرەدا پێویستە جەختی تایبەت لە سەر رۆڵی دوو گۆڤاری سروە و ئاوێنە بکەین لە بواری خوێندنەوەی کوردیدا.
ئەم گۆڤارانە لە قۆناغێکی کاتیی تایبەتدا (دەیەی ١٣٦٠ی هەتاوی) چاپ و بڵاو دەکرانەوە کە لەو قۆناغەدا کتێب و گۆڤاری کوردی لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)دا زۆر کەم بوون. لەو گۆڤارانەدا کەسایەتی وەکوو محەممەد ئەمین شێخولئیسلامی (هێمن)، کە شاعیر و نووسەرێکی بەناوبانگی کوردە کاریان دەکرد. ئەم گۆڤارانە بە پێی خۆیان رۆڵی لەبیرنەکراویان لە سەر فێرکردنی زمانی کوردی، پەرەپێدانی ئەدەبی کلاسیک و نوێی کوردی و زمانناسی هەبووە. لە کوردستانی ئێران زۆر خوێندنەوەیش لە سەر زمانناسی کوردی کراون کە تیایاندا رێزمانی کوردی بە زاراوە جۆراوجۆرەکانییەوە یا بابەتی تایبەتی زمانناسی کوردی هاتوونە ئاراوە. ئەم بابەتانە بە شێوەیەکی پەرتەوازە لە زۆربەی گۆڤارە کوردییەکاندا چاپ کراون، بەڵام لە گۆڤاری زمانەواندا بە شێوەیەکی تایبەتیتر گرنگیان پێ دراوە. (١٧٧)
بواری هونەریش یەکێک لە بوارەکانی دیکەی فەرهەنگە کە ئێستا لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) زۆر بابەتی لە سەر بڵاو دەکرێتەوە. لەم بوارەدا چڕبوونەوەی زیاتر لە سەر مۆسیقا، شێوەکاری، شانۆ و سینەمایە. لەم سێ دەیەی دواییدا، زۆر کتێب لە سەر مۆسیقا و ئامێری مۆسیقای کوردی لە ناوچە کورد نشینەکان چاپ کراون.(١٧٨) لەم کتێبانەدا هەوڵدراوە لە لایەکەوە مێژووی مۆسیقای کوردی بە جەختکردن لەسەر رەسەنایەتییەکەی بناسێندرێت، لە لایەکی دیکەیشەوە ئامێرە مۆسیقییەکانی تایبەت بەو ناوچانە پێناسە بکرێن. ئەم خوێندنەوانە وەک زۆر خوێندنەوەی دیکە بە ئامانجی دروستکردنی ناسنامە لە بوارە ناسیاسییەکانی وەک هونەری مۆسیقا کراون. لە بواری شێوەکاری، جواننووسی، شانۆ و شیکاری سینەمای کوردیشدا بڵاوبوونەوەی لە سەرخۆی بابەتی جۆراوجۆر بە ناوەرۆکی کوردییەوە دەبینین.(١٧٩)
رەنگە بکرێت بایۆگرافییەکانیش وەک بەشێک لە خوێندنەوەی بواری فەرهەنگ لە بەرچاو بگرین. بایۆگرافییەکان لە لایەن هەندێک کەسایەتی دیاری کورد بە سیاسی و ناسیاسییەوە بە زمانەکانی کوردی و فارسی نووسراون و هەر یەکە و بە جۆرێک لەگەڵ گێڕانەوەی ژیانی تاکەکەسی و کۆمەڵایەتی نووسەر، گۆڕانکارییە سیاسی و کۆمەڵایەتی و کەلتوورییەکانی کۆمەڵگەی کوردستان و تەنانەت خەباتی سیاسی چالاکانی حزبیش باس دەکەن. (١٨٠)
لە کۆتاییدا و لە بواری خوێندنەوەی کوردۆلۆژی تایبەت بە فەرهەنگ، نابێ رۆڵی هەندێک دامەزراوەی توێژینەوە لە بەر چاو نەگیرێن. وەکوو دامەزراوەی توێژینەوەی کوردستانناسی زانکۆی سنە،(١٨١) ئەنستیتیوتی کوردستان لە تاران،(١٨٢) و ناوەندی توێژینەوەی کوردستانناسی زانکۆی ئازادی ئیسلامی سنە،(١٨٣). لە ناوەندی کوردستانناسی زانکۆی کوردستان توێژینەوە و سیمیناری زۆر کراون کە یەکێک لەوانە ئامادەکردنی فەرهەنگی فارسی – کوردی زانکۆی کوردستانە.
بواری جیۆگرافی – بابەتیی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێران
مەبەست لە بواری جیۆگرافی – بابەتیی خوێندنەوەی کوردی لە ئێران، ئەوەیە کە خوێندنەوەکان زیاتر لە چ قەلەمڕەوێکی جیۆگرافی و بابەتییدا کراون. پێداچوونەوە بەو خوێندنەوانەی لە ئێراندا و لەسەر کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) کراون، ئاشکرای دەکات کە لە رووی جیۆگرافییەوە، زۆرترین خوێندنەوەکان لە بارەی کورد، کوردستان، گەل، خەباتی سیاسی و پەرسەندن لە بارەی پارێزگای کوردستان (سنە) و ناوچە کوردنشینەکانی ئازەربایجانی رۆژئاواوە کراون. لە پارێزگاکانی ئیلام و کرماشان خوێندنەوەی لەو شێوەیە کەمتر کراون. لەو دوو پارێزگا کورد نشینەدا، خوێندنەوە زانستییەکانی په‌یوه‌ندیدار بە کوردستان، زیاتر لە بوارەکانی کەونینە ناسی و بە تایبەت لە ئیلام لە بواری فەرهەنگی رۆتینی، زوەیناسی، رووەکناسی خۆجێی و تەندروستیدا کراون. هەندێک لە توێژینەوەکانی په‌یوه‌ندیدار بە ژنانی کورد کە پێشتر ئاماژەیان پێ کرا، لە لایەن توێژەرانی کرمانشانییەوە کراون. وەک بەراوردکارییەک لە نێوان پارێزگای کرماشان و ئیلامدا، پێویستە بڵێین خوێندنەوەی کۆمەڵایەتی و کەلتووری لە پارێزگای ئیلام زیاترە تاوەکوو پارێزگای کرماشان. لە پارێزگای ئیلام تاوتوێکردنی بابەتی توندی کۆمەڵایەتی، وەکوو خۆکوشتن و خۆ سووتاندن، بابەتی سەرەکی بوون.
لە ئێران لەگەڵ کوردانی دانیشتووی ناوچەکانی کوردستان (رۆژهەڵات)، ژمارەیەکی زۆری خەڵکیش لە ناوچەکانی خوراسانی باکوور و خوراسانی رەزەوی دەژیێن کە هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ کۆچە مێژووییەکانی قۆناغی سەفەوی و ئەفشارەکان. ئەوانە کوردی کرمانجیشیان پێ دەوترێت. لە بارەی ئەو کوردانەوە بە رادەیەکی کەمتر لە لایەن نووسەرانی کورد و ناکوردەوە خوێندنەوە کراوە. ئەو خوێندنەوانەی لە بارەی ئەو جیۆگرافییە کوردنشینەوە کراون، زیاتر لە رووی مێژوو و کەلتوورەوە بوون، ئەویش بە جەختکردن لە سەر زمان و داب و نەریت.(١٨٤)
بازنەی خوێندنەوەکانی نووسەران، بە تایبەت نووسەرانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)، تەنیا بە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) سنووردار نەکراوە. هەر وەک پێشتریش ئاماژەی پێ کرا، کۆمەڵێک لە خوێندنەوە مێژوویی – سیاسییەکان کە لە ئێران لە بارەی کوردستانەوە کراون، بە کردار په‌یوه‌ندیدارن بە کوردانی وڵاتانی دیکەوە. هەندێک لە نووسەرانی کوردی ئێران (رۆژهەڵات)یش کە لە دەرەوەی ئێران دادەنیشن، خوێندنەوەکانیان تەنیا لە سەر کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) نییە، بەڵکوو بەشەکانی دیکەی کوردستان، وەکوو؛ کوردستانی سوریا (رۆژئاوا)، کوردستانی تورکیا (باکوور)، یا کوردانی نیشتەجێی دیاسپۆرا دەگرێتەوە. (١٨٥) ئەمە دەکرێ چەند هۆکارێکی هەبێ: یەکەم، گرنگی پرسی کورد و کوردستان لە وڵاتانی دیکەی وەک عێراق و سوریا بۆ سیاسەتەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و لە ئەنجامیدا چوونە ژێر باری وەرگێڕانی کۆمەڵێک بەرهەم یا توێژینەوە لەو بوارەدا لە ئێران. دووەم، ئاراستەی بیر و بۆچوونی هەندێک لە نووسەرانی کورد، زیاتر لەگەڵ دۆخی سیاسی و خەباتی ئیستای کورد لە وڵاتانی وەک تورکیا و سوریا - زاڵبوونی خەباتی چەپخوازانە – دەخوێنێتەوە. سێیەم، پێگەی نێودەوڵەتی چەند بەشێکی کوردستان، وەکوو کوردستانی عێراق (باشوور)، سووریا (رۆژئاو) و تورکیا (باکوور) کە لە رووی نێودەوڵەتییەوە لە ناوەندی مشتومڕەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدان، لەگەڵ دۆخی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) هاوتەریب نییە. هەر بۆیە لە روانگەی هەندێک لە نووسەرانەوە زیاتر شیاوی خوێندنەوەیە.
ئەم دیاردەیە لە خوێندنەوەی کوردۆلۆژی ناوخۆی ئێرانیشدا دەبیندرێت. وەک باس کرا زۆربەی خوێندنەوەکانی نووسەرانی کوردی ئێران (رۆژهەڵات) لە ناوخۆی ئێراندا، زیاتر لە سەر پارێزگای کوردستان (سنە) و بەشی باشووری رۆژئاوای پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا چڕ بوونەتەوە. وا دەردەکەوێت کە هیچ کام لە توێژەرانی کورد، خوێندنەوەیەکی گشتگیریان لە بارەی کوردستان ئێران (رۆژهەڵات) بە گشتی نەکردووە، بە جۆرێک کە پارێزگاکانی ئازەربایجانی رۆژئاوا، کوردستان (سنە)، ئیلام و کرمانشان و بە گشتی کوردانی ئێران (رۆژهەڵات) کە کوردەکانی خوراسانیش دەگرێێتەوە لە خۆ بگرێت. بە هۆی ئەمەیش قورسایی خوێندنەوەی کوردی لە ئێران، واتە خوێندنەوەیەک کە تایبەتمەندی کوردیبوونی بابەتەکە تیایدا بەرجەستە بێت و بە شێوەیەکی پراتیکی وشەی (کورد) یا (کوردستان)ی تیادا بەکارهاتبێت، لە سەر کۆمەڵێک ناوچەی سنووردار چڕ بووتەوە. ئەمە بۆ نووسەرانی کورد و ناکوردی چالاکی ناو گوتارەکانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی – فارسی و ناسیۆنالیزمی کوردی ناوخۆ و دەرەوەی ئێراندا و تەنانەت بۆ نووسەرە رۆژئاواییەکانیش راستە. ئەوانیش لە خوێندنەوەکانیاندا پێناسەیەکی جیۆگرافی و بابەتی تایبەتیان لە کوردستان هەیە. بۆ نموونە خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە کتێبەکانی نووسەرانی ناکوردی وەک؛ ئەحمەدی، جەلاییپور و ئینتساردا، زیاتر لە سەر نیوەی کوردنشینی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا و پارێزگای کوردستان (سنە) و لە سەر بابەتی مێژوو و سیاسەتی هاوچەرخ چڕ بووەتەوە.
لە گۆڤاری زرێباردا بڵاوکراوەتەوە و تیایدا پارێزگاکانی کرمانشان و ئیلام وەک بەشێک لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) خوێندنەوەیان بۆ کراوە.
ئەم نووسەرانە خوێندنەوەیەکیان لە بارەی پارێزگاکانی کرمانشان و ئیلام، وەک بەشێک لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) نەکردووە، یا سەرنجێکی ئەوتۆیان لە سەری نەبووە و یا رەنگە لە بنەمادا ئەو ناوچانەیان وەک بەشێک لە کوردستان نەبینیوە. دیارە حاڵەتێکی تایبەت هەیە، ئەویش زنجیرە وتارێکە کە لە دۆسییەیەکی تایبەتدا و لە ژێر ناوی (ئیلام و کرمانشان) لە ساڵی ١٣٨٥ی هەتاوی لە گۆڤاری زرێباردا بڵاوکراوەتەوە و تیایدا پارێزگاکانی کرمانشان و ئیلام وەک بەشێک لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) خوێندنەوەیان بۆ کراوە.
لە کۆتاییدا پێویستە ئاماژە بەوەیش بکرێت کە گرنگیدانی نووسەران و توێژەران بە چەند بەشێکی جیۆگرافیای کوردستان، بە رادەیەکی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ جۆری تێگەیشتنیان لە جیۆگرافیای کوردستان. پێدەچێت نووسەرانی ناکوردی ئێران، تەنیا پارێزگاکانی کوردستان (سنە) و بەشە باشووریی و رۆژئاواییەکەی ئازەربایجانی رۆژئاوا بە کوردستان تێبگەن، بەڵام پێدەچێت نووسەرانی کورد لە ئێران تێگەیشتنێکی بەرینتریان لە کوردستان هەبێ، هەر بۆیە چەند بەشێکی دیکەی کوردستان لە ئێران (رۆژهەڵات)، عێراق (باشوور) یا تورکیا (باکوور) باس دەکەن.
ئەنجام
ئەم وتارە هەوڵی دا تا ئەو شوێنەی دەکرێ بە شێوەیەکی هەمە لایەنە، بە خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێرادا بچێتەوە و هاوکات ئاشکرای بکات کە لە ئێراندا بەشێکی ئەکادیمی تایبەت بۆ کوردۆلۆژی لە زانکۆدا بوونی نییە و ئەو دامەزراوانەی هەن هەر دوو ناوەندی کوردستانناسی لە پارێزگای کوردستان و ئەنستیتیوتێکن لە تاراندا. لەم وتارەدا زاراوەی (کوردۆلۆژی لە ئێران) بۆ هەموو ئەو خوێندنەوانە بەکار هاتووە کە نووسەرانی کورد لە هەموو بەشەکانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)، عێراق (باشوور)، تورکیا (باکوور) و سوریا (رۆژئاوا) نووسیویانن، هەروەها نووسەرانی ناکورد و رۆژئاواییش. هەر بۆیە هەوڵدرا نەک هەر کتێب، بەڵکوو تا ئەو شوێنەی دەکرێ گۆڤارە خۆجێی، سەرانسەری و نێودەوڵەتییەکانیش کە بە زمانەکانی کوردی، فارسی و ئینگلیزی بڵاوکراونەوە، لەبەرچاو بگیرێن. هەروەها هەوڵدراوە ناوەرۆکی زۆربەی ئەو خوێندنەوانە - تا ئەو شوێنەی بەر دەست کەتوون- پێداچوونەوەیان بۆ بکرێ. بۆ ئەوەی تا دەکرێت چەشنەکانی وێناکردنەوەی کورد و کوردستان لە ئاستی جۆراوجۆردا دەستنیشان بکرێن. بێگومان لێرەدا نەدەکرا لە بارەی ئەم خوێندنەوانە، هیچ چەشن ناسینێک بە شێوەی یەکلاکەرەوە بۆ گوتار بکرێت، چونکە بابەتێکی لەو شێوەیە کار و توێژینەوەی زیاتر وبانتر لەم وتارە دەخوازێ. بەم پێیە دەکرێت ئەنجامەکانی ئەم خوێندنەوەیە لە چەند بەشێکدا کورت بکرێنەوە.
• ئەو خوێندنەوە کوردۆلۆژییەی کە لە ئێراندا هەیە، لە لایەکەوە قەرزاری توێژەرانی ئەکادیمی و توێژەرانی نائەکادیمی کورد و ناکورد، رۆژنامەنووسان، دەزگا پێشڕەوەکانی چاپ و پەخش، چالاکانی سیاسی ناوخۆ و دەرەوەی ئێرانە. لە لایەکی دیکەیشەوە قەرزاری ئەو نووسینانەیە کە لە رۆژئاوا چاپ کراون و لە ناوخۆ و دەرەوەی ئێران بۆ سەر زمانەکانی فارسی و کوردی وەرگێڕدراون. هەر بۆیە ناکرێت رۆڵی گرنگی وەرگێڕەکان لە گەشەکردنی ئەم خوێندنەوانەدا لە بەر چاو نەگیرێت.
• لە ئێران، چاپ و بڵاوکردنەوەی بەرهەمی وەرگێڕدراو لە بارەی کوردی وڵاتانی عێراق (باشوور)، سوریا (رۆژئاوا)، تورکیا (باکوور) بەرفراوانە. هەروەها بڵاوکردنەوەی بابەتی نووسراو لە بارەی کوردی ئێران کە لەگەڵ گوتاری زاڵدا بخوێنێتەوە رێگەپێدراوە.
• زۆربەی ئەو نووسینانە لە بیرەوەری په‌یوه‌ندیدار بە رووداوەکان، بەڵگەنامەی کەسایەتییە سیاسییەکانی کورد و بە تایبەت کەسایەتییە سیاسییە کوردەکانی پێش شۆڕشی ئیسلامی ئێران و کەسایەتییە سیاسییەکانی بەشەکانی دیکەی کوردستان پێک دێن.
• داخران و کرانەوەی خوێندنەوەی سیاسی لە بارەی کورد و کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)، پێوەندی چڕی بە ئاراستە سیاسییەکانی حکومەتەکانەوە هەبووە. خوێندنەوەی کوردستان، دوای شۆڕشی ئیسلامی ئێران، لە کتێبەکان، بیرەوەرییەکان و بڵاوکراوە خاوەن پێگە و تایبەتە سەرانسەرییەکانی ئێراندا، ئەویش بەو شێوازانەی ئاماژەیان پێ کرا، بێگومان بە بێ رەزامەندی دەزگا چاودێری و ئەمنییەکان ناکرێت.
• ئەگەر خوێندنەوەی کوردۆلۆژی نووسەرانی رۆژئاوایی لە ئەنجامی ئامادەبوونی دیپلۆماسی، سیاسی و سەربازییان بووە لە کوردستانەکانی تورکیای عوسمانی (باکوور)، عێراق (باشوور)، سوریا (رۆژئاو) و ئێران (رۆژهەڵات) دا، ئەوا ژمارەیەکی بەرچاوی خوێندنەوەکان لە بارەی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)یش کە نووسەرانی ناکورد نووسیویانن بە دەستی فەرماندە سەربازییەکان و نوێنەرانی حکومەت لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) نووسراون. روانین بۆ سێ ژمارەی گۆڤاری (چشم انداز ایران) ئەمە دەسەلمێنێ و بە وردی ئامادەبوونی هەمان روانینی رۆژهەڵاتناسانە لە ناو نووسەرانی ناکوردی ئێراندا بەرامبەر کوردستان پێشان دەدات.
• ئەو بەرهەمانەی نووسەرانی ناکورد لە دەرەوە و ناوەوەی ئێران لە بارەی کوردی ئێران (رۆژهەڵات)وە نووسیویانە، زیاتر بواری مێژوو و سیاسەتی هاوچەرخ دەگرێتەوە، واتە کوردستان و کورد وەک سابجێکتێکی سیاسی – مێژوویی وەرگیراوە. ئەم سەرنجە بەردەوام لە سەر پێگەی سابجێکتی ئاماژە پێکراو لە گوتاری حکومەتەکانی ئێراندا هەبووە. ئەو خوێندنەوانەی نووسەرانی کوردی ناوخۆی ئێران و تا رادەیەک ئەوانەی دەرەوەی ئێرانیش نووسیویانە، نەک هەر لەسەر سیاسەت و مێژوو، بەڵکوو لە سەر بوارەکانی کۆمەڵ و کەلتوور، هونەر و تەنانەت ژینگە و سەرچاوە سروشتییەکانیش چڕ بوونەتەوە. بە واتایەکی دیکە، لە روانگەی نووسەرانی کوردەوە، کوردستان و کورد نابێ بە تەنیا وەک سابجێکتێکی سیاسی سەیر بکرێت. بەم پێیە و وەک داتاکانی ئەم وتارە بە دەستییەوە دەدەن، لەم دەیەی دواییدا باس و بابەتی نوێ بە خوێندنەوەکانی کوردۆلۆژی لە ئێران زیاد بوون.
• گەشەی خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە ئێران، بە رادەیەکی زۆر قەرزاری گەشەی توێژی ئەکادیمی کوردە لە ناوە و دەرەوی کوردستان. روانین بۆ بارستای بەرهەمە بڵاوکراوەکان بە تایبەت لە گۆڤارەکاندا، ئەمە دەسەلمێنێت.
• لەو بەرهەمانەدا کە لە بارەی کوردستانی ئێرانەوە نووسراون، دەکرێ دەنگی جیاواز ببیسین: دەنگی ئەو کوردانەی ناوخۆی ئێران کە لە بواری جوراوجۆردا بە ئاراستەی ناسیۆنالیزمی کوردی نووسیویانە. دەنگی ئەو کوردانەی ناوخۆی ئێران کە لە بازنەی ناسیۆنالیزمی ئێرانیدا نووسیویانە. دەنگی حزبە سیاسییە کوردییەکان و لە کۆتاییدا دەنگی خوێندنەوەی ناسیاسی ناوخۆی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات).
• لە بواری زمان و ئەدەبی کوردیدا خوێندنەوەی بەربڵاوی کوردۆلۆژی دەرکەوتوون. ئەمە لە ژمارەی روو لە زیادبوونی کۆمەڵە فەرهەنگەکانی وشە، کورتە چیرۆکەکان، رۆمان، ئەدەبی منداڵان، بەرهەمی فۆلکلۆر و ئەدەبی زارەکیدا دەبینرێت. ئەمە فەرهەنگ نووسینیش دەگرێتەوە. ئەوەی شوێنی سەرنجە، بەشێکی زۆری ئەو خوێندنەوانە لە لایەن توێژەرانێکەوە کراون کە تەنیا بە پێی حەزی کەسیی و دیارە پابەندبوونی کۆمەڵایەتی دەستبەکار بوون. بێگومان بە دامەزرانی بەشی زمان وئەدەبی کوردی لە زانکۆی کوردستان، هیوا بە پەرەسەندنی زیاتری ئەم بوارە هەیە. گرنگیپێدانی روو لە زیادبوونی کۆڕ و کۆمەڵی رووناکبیری بە خوێندن و فێربوونی زمانی دایک و پێگەی پڕبایەخی لە دروستکردنی ناسنامەی نیشتمانی یا گەلیدا، رۆڵی سەرنجڕاکێشی لە گەشەکردنی ئەو بوارەی خوێندنەوەی کوردۆلۆژیدا هەبووە.
• لە ماوەی ئەم دوو دەیەی دواییدا لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) کۆمەڵێک خوێندنەوەمان بینیوە کە بە دوور لە واتا زاڵەکانی گوتارە سیاسی/مێژوویی باو، هەوڵی خوێندنەوەی واقیعی کۆمەڵایەتی، کۆمەڵی، کەلتووری، ئابوریی، سیاسی و مێژوویی – دێرینی کوردستان دەدەن. ئەم خوێندنەوانە بە تایبەتمەند دێنە بەر چاو، چونکە زۆر جار بنەمای زانستی و ئەکادیمییان هەیە. لەمبارەوە کۆمەڵێک نووسین چاپ و بڵاو کراونەوە کە تا رادەیەکی زۆر راستەوخۆ لە هەوڵی دەست و پەنجە نەرم کردندان لەگەڵ خواست و پێویستییەکانی ئەمڕۆی کۆمەڵگەی کوردستاندا. ئەم بەرهەمانە لە دەرەوەی گوتاری باوی سیاسی و ناسنامەیی په‌یوه‌ندیدار بە کوردن و کار بۆ ئەوە دەکەن ناسینی کورد لە گشتێتی خۆیدا لە پێگەی (هاووڵاتی) و کوردستان وەک (کۆمەڵگە) یا (کەلتوور)دا بێت. ئەم خوێندنەوانە پرس و کێشە ئاساییەکانی تاکی کورد لە کۆمەڵگەی کوردستاندا، وەک پرسی هاووڵاتیبوون یا په‌یوه‌ندیدار بە کۆمەڵگەی مەدەنی وێنا دەکەن. ئاخۆ ئەم گوتارە چ ناوێکی لە سەر دادەنرێت؟ گرنگییەکی ئەوتۆی نییە، گرنگ ئەوەیە کە رەوتێکی تیۆریی نوێ بۆ خوێندنەوەی کۆمەڵگەی کوردستانی ئێران دەرکەوتووە کە تیایدا کوردستان وەک کۆمەڵگەیەکی هاوشێوەی کۆمەڵگەکانی دیکە بە تایبەتمەندی کەلتووریی، ئابووریی، مافپەروەریی و کۆمەڵایەتی خۆیەوە پێناسە دەکرێت.
• لە کۆتاییدا ئەگەر کوردان لە قۆناغێکدا وەک (ئەویدی) خوێندنەوەیان بۆ دەکرا، ئێستا دەبینین بە راستی گۆڕاون بە (ئەویدی). بە واتایەکی دیکە ئێستا زۆر خوێندنەوەی کوردۆلۆژی لە لایەن کورد خۆیەوە دەکرێت. لە وەها دۆخێکدا دەرچوون لە گوتاری سیاسی و مێژوویی بە تەنیا و رووکردنە خوێندندەوەی په‌یوه‌ندیدار بە دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە لە کوردستان دەبینین.
پەراوێز:
١. لەو شوێنانەی ئاماژە بە نووسین یا وەرگێڕدراوێک بۆ سەر زمانی کوردی کراوە، بە پێی پاراستنی رێنووسی سەرچاوە و پابەندبوون بە پرەنیسپی ئەمانەتداری، وشەی کُرد بە شێوەی کورد نووسراوە. (ئەم تێبینییە بۆ تێکستە فارسییەکەیە).
٢. نووسەرانی ئە وتارە بانگەشەی ئەوە ناکەن کە هەموو سەرچاوەکان و خوێندنەوەکانی کوردۆلۆژییان بینیوە و خوێندوویانەتنەوە. پێدەچێت خوێندنەوەی زۆر پڕبەها هەبن کە نووسەرانی ئەم وتارە بە هۆکاری جۆراوجۆر دەستیان پێ رانەگەیشتبێ و ناویان لە ریزی سەرچاوەکانی ئەم وتارەدا نەبێ.
٣. لە بواری گوتارناسی خوێندنەوەی کوردۆلۆژیدا، بە تایبەت خوێندنەوەکانی نووسەرانی رۆژئاوایی، خوێندنەوەیەکی تۆکم لە شێوەی نامەی دکتۆرا لە زانکۆی تاران کراوە. بڕوانە بۆ: جەلیل کەریمی، (نڤریه پسااستعماری و کُردشناسی) – نامەی دکتۆرای کۆمەڵگەناسی تیۆری کەلتووریی، زانکۆی تاران، ١٣٨٩.
٤. ئەو سەرچاوانەی بە زمانی کوردی نووسراون زیاتر بۆ خوێنەری کورد سەرچاوەن، بەڵام ئەو سەرچاوانەی بە فارسی و ئینگلیزی نووسراون یا سەرچاوەی وەرگێڕدراون، بۆ کوردزمانان و ناکورد زمانانیش دەبن بە سەرچاوە. هەر بۆیە ئەو سەرچاوانەی وەرگێڕدراون بۆ سەر زمانی فارسی، چاپۆشییان لێ نەکراوە و لەم وتارەدا وەک سەرچاوە بۆ بواری کوردۆلۆژی لە ئێراندا لە بەر چاو گیراون.
٥. Martin van Bruinessen, “Kurdish Studies in Western and Central Europe,” Wiener Jahrbuch fur Kurdische Studien, 2 (2014), 17-88.
٦. Basile P. Nikitine and Ely B. Soane, “The Tale of Suto and Tato: Kurdish Text with Translation and Notes,” Bulletin of the School of Oriental Studies, 3:1 (1923), 69-106; Basile Basile P. Nikitine, “Où en est la Kurdologie?” Annali del Reale Istituto Orientale di Napoli, 9 (1936), 1 and 121-125; Basile P. Nikitine, Les Kurdes, Étude Sociologique et Historique (Paris: Klincksieck, 1956).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕداوە: واسیلی نیکیتین، کُرد و کُردستان: مگالعۀ جامعهشناختی و تاریخی، ترجمۀ محمد قاچی (تهران: نیلوفر، 1366).
٧. C. J. Edmonds, “Suggestions for the use of Latin Character in the Writing of Kurdish,” Journal of the Royal Asiatic Society (1931), 27-46; C. J. Edmonds, Kurds, Turks and Arabs: Politics, Travel and Research in North-Eastern Iraq, 1919-1925 (London: Oxford University Press, 1957).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: سی. جی ادمونز، کُردها، ترکها، عربها، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: روزبهان، 1382).
107. J. Edmonds, A pilgrimage to Lalish (London: The Royal Asia tic Society of Great Britain and Ireland, 1967); C. J. Edmonds, “The Beliefs and Practices of the Ahl-i Haqq of Iraq,” Iran (1969), 89-106; C. J. Edmonds, “Kurdish Nationalism,” Journal of Contemporary History, 6 (1971), 87-107.
٨. Veladimir Minorsky, “Kurdistan,” in Encyclopedia of Islam (Leiden: Brill, 1927); Veladimir Minorsky, “Kurds,” in Encyclopedia of Islam (Leiden: Brill, 1927).
٩.Claudius James Rich, Residence in Kurdistan (London: James Duncan and Paternoster Row, 1978).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی کوردی وەرگێڕدراوە: کلۆدیۆس جیمس ریچ، گەشتی ڕیچ بۆ کوردستان 1820، وەرگێڕ محەممەد حەمە باقی (سەقز: محمدی، 1371).
١٠. Edward William Charles Noel, Diary of Major Noel in Special Duty in Kurdistan (n.p., n.d.).
ئەم کتێبە بۆ زمانی کوردی وەرگێڕدراوە: مه‌یجێر نوئێل، یادداشتەکانی مەیجێر نۆئێل لە کوردستان، وەرگێڕان حسێن جاف، حسێن عوسمان نێرگسە جاڕی (بی¬جا: بی¬نا¬، بی¬تا).
١١. پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە هەندێک لە خوێندنەوەکانی نووسەرانی ناکورد زمان لە ئێران، کەسانێک نووسیویانن کە پۆست و پێگەی ئیداری و سەربازییان لە ناوچەکەدا هەبووە.
١٢. ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: قنات کُردو، مسعود محمد، جمال نَبَز و عبدالرحمن معروف، مقدمهای بر کُردشناسی در اروپا، ترجمۀ محمد رئوف یوسفی¬نژاد (تهران: ێ‌تیه، 1379).
١٣. Martin van Bruinessen, Agha, shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan (London: Zed Books, 1992).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانەکانی کوردی و فارسی وەرگێڕدراوە: مارتین وانبروئینسن، جامعه-شناسی مردم کُرد، ێ‌غا شیخ، دولت، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: نشر پانیژ، 1383).
Martin van Bruinessen, “Nationalismus und Religiöser Konflikt: Der Kurdische Widerstand im Iran,” in Geschichte und Politik Religioser Bewegungen im Iran [Mardom Nameh, Jahrbuch zur Geschichte und Gesellschaft des Mittleren Orients], ed. Kurt Greussing (Frankfurt: Syndikat, 1981), 372-409; Martin van Bruinessen and Hendrik Boeschoten (ed.), Evliya Çelebi in Diyarbekir: The Relevant Section of the Seyahatname Edited with Translation, Commentary and Introduction (Leiden: Brill, 1988); Martin van Bruinessen, “Mullas, Sufis and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society,” in Collected articles (Istanbul: The Isis Press 2000); Martin van Bruinessen, “Kurdish ethno- nationalism versus nation-building states” in Collected Articles (Istanbul: The ISIS Press, 2000).
١٤. Michael M. Gunter, “The Contemporary Roots of Kurdish Nationalism in Iraq,” Kufa Review, 2:1 (2013); Michael M. Gunter, “Unrecognized De Facto States in World Politics: The Kurds,” Journal of World Affairs (2014); Michael M. Gunter, The Kurds Ascending (New York: Palgrave Macmillan, 2008).
١٥.Joyce Blau, Le Problème Kurde: Essai Sociologique et Historique (Bruxelles: Centre Pour lÉtude des Problèmes du Monde Musulman Contemporain, 1963).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: ژویس بلو، مسئله کُرد: بررسی تاریخی و جامعهشناسی، ترجمۀ پرویز امینی (سنندج: مرکز کُردستانشناسی، 1379).
Joyce Blau and Veysel Barak, Manuel de Kurde: Kurmanji (Paris: LHarmattan, 1999); Joyce Blau, Méthode de Kurde: Sorani (Paris: LHarmattan, 2000); Joyce Blau, “Kurdish Language ii. History of Kurdish Studies,” in Encyclopedia Iranica (2009).
١٦. Oskar Mann, Die Mundart der Mukri-Kurden, Teil I: Grammatische Skizze, Texte in Phonetischer und Persischer Umschrift; Teil II: Deutsche Ubersetzung der Texte mit einer Einleitung uber Inhalt und Form der Ostkurdischen Volkslyrik [=Kurdish-Persische Forschungen, Abt. IV, Bd. 3] (Berlin: Reimer, 1906-1909); Oskar Mann and Karl Hadank, Mundarten der Gûrân, Besonders das Kändûläî, Auramânî und Bâdschälânî (Berlin: De Gruyter & Co, 1930).
١٧.Jonathan Randal, After Such Knowledge, What Forgiveness? My Encounters with Kurdistan (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1997).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: جاناتان رندال، با این رسوایی چه بخشایشی؟ ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: پانیژ، 1379).
١٨. Fredrik Barth, Principles of Social Organization in Southern Kurdistan (Oslo: Universitets Etnografiske Museum, 1953); Fredrik Barth, “Fathers Brothers Daughter Marriage in Kurdistan,” Southwestern Journal of Anthropology, 10:2 (1954), 164-171.
١٩.William Eagleton, The Kurdish Republic of 1946 (London: Oxford University Press, 1963).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: ویلیام ایگلتون، جمهوری 1946 کُردستان، ترجمۀ محمد صمدی (مهاباد: سیدیان، 1362).
٢٠. Gérard Chailand (ed.), A People Without a Country: The Kurds and Kurdistan (London: Zed Books, 1980); Gérard Chailand (ed.), Kurdistan und die Kurden (Göttingen: Gesellschaft für Bedrohte Völker, 1984).
٢١.Chris Kutchera, Le Défi Kurde ou le Rêve fou de lIndépendance (Paris: Flammarion, 1997).
ئەم کتێبە لە کوردستانی عێراق(باشوور) بۆ سەر زمانی کوردی وەرگێڕدراوە.
Chris Kutchera, The Kurdish Challenge (Paris: Bayard, 1997); Chris Kutchera, Le Mouvement National Kurde (Paris: Flammarion, 1979).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: کریس کوچرا، جنبش ملی کُرد، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: نشر پانیژ، 1375).
٢٢. Diane King, Kurdistan on the Global Stage: Kinship, Land, and Community in Iraq (New Brunswick: Rutgers University Press, 2013).
٢٣.Dennis Natali, The Kurdish Quasi-State: Development and Dependency in Post-Gulf War Iraq (New York: Syracuse University Press, 2010); Dennis Natali, The Kurds And the State: Evolving National Identity in Iraq, Turkey, And Iran (New York: Syracuse University Press, 2005).
٢٤.David McDowall, Kurdish Modern History (London: I. B. Tauris, 2001).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: دیوید مکداوال، تاریخ معاصر کُرد، ترجمۀ ابراهیم یونسی، (تهران: نشر پانیژ، 1383).
٢٥. کتێبەکەی بە زمانی فارسی و لە سەردەمی سەفەوییەکاندا نووسراوە. بۆ یەکەمجار لە دەیەی ١٩٧٠دا بۆ سەر زمانی کوردیش وەرگێڕدراوە و لە بەغدا چاپ کراوە. یەکەم چاپی بە زمانی کوردی لە ئێراندا، لە ساڵی ١٣٦٠ی هەتاوی بڵاوکراوەتەوە: شەرەفخانی بدلیسی، شەرەفنامە، وەرگێڕ: عەبدولرحمان شەرەفکەندی (ھەژار) (تهران: بی¬نا، 1360).
٢٦. Abdul Rahman Ghassemlou, The Kurds and Kurdistan (Prague: Czechoslovak Academy of Sciences and London: Collets, 1965).
ئەم کتێبە بۆ سەر زمانی کوردی وەرگێڕدراوە: عەبدولڕەحمان قاسملو، کوردستان و کورد، وەرگێڕ عەبدوڵا حەسەنزادە (سلێمانی: بی¬نا، 2014).
٢٧. Abbas Vali (ed.), Essays on the Origins of Kurdish Nationalism (Costa Mesa, CA: Mazda Publishers, 2003(; Abbas Vali, Kurds and the State in Iran: The Making of Kurdish Identity (London: I.B.Tauris, 2011).
بەشی ئەنجامی ئەم کتێبە بۆ فارسی وەرگێڕدراوە و لە ژمارەکانی ٨٥-٨٦ی گۆڤاری زرێبار (١٣٩٣)ی هەتاوی بڵاو کراوەتەوە.
Abbas Vali, Modernity and the Stateless: The Kurdish Question in Iran (London: I.B.Tauris, 2015); Abbas Vali, “The Kurds and Their “Others:” Fragmented Identity and Fragmented Politics,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, 17:2 (1998).
ئەم وتارە، ساڵی ١٣٨٢ لە ژمارەی ٣ی گۆڤاری راڤە (١٣٨١) بۆ زمانی فارسی وەرگێڕدراوە و بڵاو کراوەتەوە.
٢٨. رشید یاسمی، کُرد و پیوستگی نژادی ێ‌ن (تهران: ناشر چاپ، 1325).
٢٩. احسان نوری پاشا، تاریخ و ریشۀ نژادی کُرد (تهران: انجمن ایرانشناسی کُرد ـ مادی، 1333).
٣٠. کلیمالله توحدی، حرکت تاریخی کُردها به خراسان (مشهد: انتشارات توس، 1366). ئەم کتێبە لە شەش بەرگدا و لە نێوان ساڵانی ١٣٦٦ تا ١٣٧٨ی هەتاوی لە لایەن چەند دەزگایەکەوە چاپ و بڵاو کراوەتەوە.
٣١. Hamit Bozarslan, “Entre la ‘Umma et le Revolution: lIslam Kurde au Tournant du Siècle,” MERA occasional paper )Amsterdam: Middle East Research Associates, 1992(; Hamit Bozarslan, “Remarques sur lHistoire des Relations Kurdo-Arméniennes,” Journal of Kurdish Studies, 1 (1995), 55-76; Hamit Bozarslan, La Question Kurde: États et Minorités au Moyen-Orient (Paris: Presses de Sciences Po., 1997); Hamit Bozarslan, Conflit Kurde: le Brasier Oublié du Moyen-Orient (Paris: Collection Mondes et Nations /Autrement, 2009); Hamit Bozarslan, “Un récit de vie non Autorisé,” in Joyce Blau: LÉternelle Chez les Kurdes, eds. Hamit Bozarslan and Clémence Scalbert Yücel (Paris: Institut Kurde de Paris, 2013), 13-24.
٣٢. سەعید مەدەنی، کورد و ئستراتیژی دەوڵەتان (بی¬جا: بی¬نا،1380).
٣٣. یاسین سەردەشتی، کوردەکانی ئێران (سلێمانی: سەردەم، 2003).
٣٤. احمد محمدپور، تجربۀ نوسازی: پژوهشی در توسعه و تغییرات اجتماعی در منگقۀ هورامان کُردستان (تهران: جامعهشناسان، 1392)؛ احمد محمدپور، از سنت به نوسازی: مگالعۀ اتنوگرافیک شهر سردشت در کُردستان ایران (تهران: جامعهشناسان، 1392). احمد محمدپور و تاڤگە حسنپور، ”جهانیشدن و بازنمایی هویت فرهنگی در موسیقی كوردی (بررسی الگوهای مصرف موسیقی دانشجویان كورد دانشگاه گیلان)،“ پژوهشهای انسانشناسی، دورۀ 2، شمارۀ 2 (1391)، 89-116؛ احمد محمدپور، جلیل كریمی و نشمیل معروفپور، ”مگالعۀ تفسیری بازنمایی زن در چرب¬المپلهای كُوردی (مورد مگالعه: گویش سورانی مُكریانی)،“ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، سال 4، شمارۀ 3 (1391)، 65.
Ahmad Mohammadpur, “Disembedding the Traditional Family: Grounded Theory and the Study of Family Change among Mangor and Gaverk Tribes of Iranian Kurdistan,” Journal of Comparative Family Studies, 44:1 (2012), 177-198; Ahmad Mohammadpur, “The Rise and Fall of Political Movements in the Late 19th Century and First Half of 20th Century Kurdistan (An Organizational Analysis),” Canadian Social Science, 11:1 (2015); Ahmad Mohammadpur, “Lifestyle and Identity in Contemporary Iranian Kurdistan (A Grounded Study of Marivan City),” Quality & Quantity: International Journal of Methodology (2016), 1907-1928; Ahmad Mohammadpur, Nariman mohammadi and Norbet Ross, “The Fiction of Nationalism: Newroz TV Representations of Kurdish Nationalism,” European Journal of Cultural Studies (2016); Ahmad Mohammadpur and Mehdi Rezaei, “Promoting Survival: A Grounded Theory Study of Consequences of Modern Health Practices in Ouramanat Region of Iranian Kurdistan,” International Journal of Qualitative Studies on Health and Well-being, 5 (2010), 2.
٣٥. مریوان وریا قانع، ناسیونالیسم و سەفەر (سلێمانی، ڕەھەند، 2005).
٣٦. Jaffer Sheyholislami, “Kurdish in Iran: A Case of Restricted and Controlled Tolerance,” International Journal of the Sociology of language, (2012), 217; Jaffer Sheyholislami, “It is the Hardest to Keep: Kurdish as a Heritage Language in the United States,” International Journal of the Sociology of Language, 237, (2016), 75–98; Jaffer Sheyholislami, “Language Policy and Planning: Identity and Rights in Iraqi Kurdistan,” in Minority Language in Todays Global Society, eds. G. Kunsang, A. Snavely and T. Shakya (New York, NY: Trace Foundation, 2015), vol. 2, 106-128; Jaffer Sheyholislami, “Linguistic Minorities on the Internet,” in Computer-Mediated Communication Across Cultures: International Interactions in Online Environments, eds. Kirk St. Amant and Sigrid Kelsey (Information Science Reference, 2012).
هەندێک لە وتارەکانی شێخولئیسلامی لە دۆسییەی میدیای کوردی گۆڤاری زێبار ژمارەی ٨٣-٨٤ (١٣٩٢) بۆ زمانی کوردی وەرگێڕدراون و بڵاوکراونەوە.
٣٧. جەلیل گادانی، پەنجا ساڵ خەبات: کورتە مێژوویەکی حیزبی دیموکراتی کوردستان ئێران (خلاصهای از تاریخ حزب دموکرات کردستان ایران) (کُردستان عراق: بی¬نا، بی¬تا).
٣٨. Amir Hassanpour, Nationalism and Language in Kurdistan, 1918-1985 (San Francisco: Mellen Research University Press,1992); Amir Hassanpour, “The (Re)Production of Patriarchy in the Kurdish Language,” in Women of a Non-State Nation: The Kurds, ed. Shahrzad Mojab (Costa Mesa, CA, Mazda Publishers, 2001), 227-263; Amir Hassanpour, “The Politics of a-Political Linguistics: Linguists and Linguicide,” in Rights to Language: Equity, Power and Education, ed. Robert Phillipson (Mahawi, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, In. Publishers, 2000), 33-49; Amir Hassanpour, “State Policy on the Kurdish Language: The Politics of Status Planning,” Kurdish Times, 4:1-2 (1991), 42-85.
٣٩.Kerim Yeldiz, The Kurds in Syria: The Forgotten People (London: Pluto Press, 2005); Kerim Yeldiz, The Kurds in Turkey (London: Pluto Press, 2005); Kerim Yeldiz, The Kurds in Iraq: The Past, Present and Future (London: Pluto Press, 2004); Kerim Yeldiz, The Kurds in Turkey: EU Accession and Human Rights (London: Pluto Press 2005).
دوو کتێبی یەکەمی کەریم یێڵدز بۆ سەر زمانی فارسی وەرگێڕدراو،
٤٠. Mehrdad Izadi, “The Sharafnâma: The History of the Kurdish Nation – 1597,” Being the First of the Seven-Volume Critical Translation and Extensive Commentary of the Late Medieval Work on Kurdish History (Costa Mesa: Mazda, 2005); Mehrdad Izadi, The Kurds: A Concise Handbook (Washington & London: Taylor & Francis, 1992).
ئەم کتێبە لە ساڵی ١٩٩٨ بۆ زمانی فەڕەنسی، لە ساڵی ٢٠٠٤ بۆ زمانی تورکی و لە ساڵی ٢٠٠٧ بۆ زمانی کوردی وەرگێڕدراوە و کراوە بە فارسیش.
٤١.Ayad Baban, The Kurd: The Story of a Nations Survival (AuthorHouse, 2008).
٤٢.Dana Caban, Kurds a Nation Frozen In Time (AuthorHouse, 2009).
٤٣.Khalid Khayati, “From Victim Diaspora to Transborder Citizenship? Diaspora Formation and Transnational Relations Among Kurds in France and Sweden,” (PhD Thesis; Linkoping University, 2008).
٤٤.Marouf Cabi, “The Clashes of National Naratives and Marginalization of Kurdish – Iranian History,” (MA Thesis; Department of History, Iranian Studies, the University of St. Andrews, Scotland).
٤٥.Kendal, “Introduction: Les Kurdes sous lEmpire ottoman,” in Les Kurdes et le Kurdistan, ed. Gérard Chaliand (Paris: Maspéro, 1978), 31-68; Kendal, “Le Kurdistan de Turquie,” in Les Kurdes et le Kurdistan, 69-153.
٤٦.Ismet Chériff Vanly, Le Kurdistan Irakien: Entité Nationale: Étude de la Evolution de 1961 (Neuchâtel: Editions de la Baconnière,1970); Ismet Chériff Vanly, Die Nationale Frage Türkisch-Kurdistans: Eine Übersicht mit Historischem Hintergrund (Frankfurt am Main: Komkar,1980); Ismet Chériff Vanly, Kurdistan und die Kurden (Göttingen: Gesellschaft für Bedrohte Völker, 1988).
٤٧. جلیل کریمی، نڤریۀ پسااستعماری و کُردشناسی (تهران: نشر نی، زیر چاپ).
٤٨. مجتبی برزویی، اوچاع سیاسی کُردستان (تهران: فکر نو، 1378).
٤٩. زۆر نووسینی عەبدوڵڵا ئۆجەلان لە بارەی کوردستانەوە لە بەر دەستدان کە هەندێکیان بۆ سەر زمانەکانی کوردی و فارسی وەرگێردراون. گرنگترینیان کە بۆ ئینگلیزی وەرگێڕدراوە ئەم کتێبەیە: Abdulla Ocalan, Prison Writings: The Road Map to Negotiations, trans. Havin Guneser (International Initiative Edition/ Mesopotamia, 2012).
٥٠. Barzoo Eliassi, Statelessness and Belonging: The Case Study if Kurdish Youth in Sweden in New Dimensions of Diversity in Nordic Culture and Society (Cambridge: Cambridge Scholars Publishing, 2016); Barzoo Eliassi, “Statelessness in a world of Nation-States: The Cases of Kurdish Diasporas in Sweden and the UK,” Journal of Ethnic and Migration Studies (2016), 1-17.
٥١. کامەران مەتین خوێندنەوەی زۆری لە بارەی مۆدێرنیتەی ئێرانی کردووە. خوێندنەوەکانی لە بارەی کوردستان زیاتر لە شێوەی تێبینین کە لە گۆڤار و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و وتار لە کۆنفرانسەکاندا خراونەتە روو. وەکوو:
Kamran Matin, “The Kurds and American Neo-Liberalism,”at www.Counterpaunche.org; Kamran Matin, “Why is Turkey Bombing the Kurds?” at https://www.opendemocracy.net/arab-awakening/kamran-matin/why-is-turkey-bombing-kurds; Kamran Matin, “Kobani: Whats in A Name?” at https://thedisorderofthings.com/2014/10/15/kobani-whats-in-a-name/.
٥٢. زۆربەی نووسینەکانی خەدیو بە شێوەی یاداشتی شیکاری لە بواری گۆڕانکارییەکان و بارودۆخی سیاسی لە هەر چوار بەشەکەی کوردستان دەرکەوتوون. وەک نموونە بڕوانە بۆ صلاحالدین خدیو،: (کودتا، کُردها و اردوغان) در خبرگزاری کُردپرس (kurdpress.ir)، صلاحالدین خدیو، ”کُردها در شگرنج سیاسی سوریه،“ دسترس¬پژیر در ێ‌ژانس خبری تحلیلی زریان (ziryan.ir).
٥٣. نەبەز، جەماڵ، زمانی یەکگرتووی کوردی، (ئەڵمانیا، بامبورگ: یەکییەتی نەتەوەیی خوێندکارانی کورد لە ئەورووپا، 1976).
٥٤. عبدالله ابریشمی، مسئله کُرد در خاورمیانه و عبدالله اوجالان (تهران: توکلی، 1378).
٥٥. Farangis Ghaderi, “The Emergence and Development of Modern Kurdish Poetry,” (PhD Dissertation; Institute of Arab and Islamic Studies, University of Exeter).
٥٦. صالح امینپور، جنگ و دیپلماسی بر سر تقسیم کُردستان (تهران: نشر احسان، 1394).
٥٧. بهرام ولدبیگی، برتارک گوفان: ملامصگفی بارزانی به روایت مگبوعات ایران از 1324-1358 (تهران: پالپ، 1395).
٥٨. محمداصغر شمیم همدانی، کتاب کُردستان (تبریز: کتابخانۀ سعادت و سروش، 1312). ئەم کتێبە لە ساڵی ١٣٧٠ی هەتاوی لە لایەن دەزگای چاپ و پەخشی (مدبر) لە تاران، لە ژێر ناوی (کُردستان)دا دووبارە چاپ کرایەوە.
٥٩. Nader Entessar, Kurdish Ethnonationalism (Boulder, CO: Lynne Rienner, 1992).
ئەم کتێبە لە ساڵی ١٣٩١ بە ناوێکی جیاواز بۆ زمانی فارسی وەرگێڕدراوە: نادر انتصار، سیاست کُردها در خاورمیانه، ترجمۀ عرفان قانعی فرد (تهران: نشر علم، 1391).
٦٠. Akan Özoğlu, Kurdish Notables and the Ottoman State (New York: State University of New York Press, 2004).
٦١.Faleh A. Jabar, The Kurds: Nationalism and Politics (London: Saqi Books, 2007).
٦٢Cengiz Gunes, The Kurdish National Movement in Turkey: From Protest to Resistance (New York: Rotledge, 2011).
٦٣. حمید احمدی، قومیت و قومیتگرایی در ایران: افسانه و واقعیت (تهران: نشر نی، 1377).
٦٤. Farideh Koohi-Kamali, The Political Development of the Kurds in Iran (Basingstoke and New York: Palgrave MacMillan, 2003).
٦٥. حمیدرچا جلاییپور، کردستان و علل تداوم بحران ێ‌ن پس از انقلاب اسلامی (تهران: وزارت امور خارجه، 1372)؛ حمیدرچا جلاییپور، قاچی محمد: کُردستان در سال¬های 1320 – 1324 (تهران: امیرکبیر، 1369)؛ حمیدرچا جلاییپور، فراز و فرود جنبش کُردی 1357-1367 (تهران: لوح نو، 1385). کتاب قاچی محمد در سال 1386 به کُردی ترجمه شد: حەمید جەلایی پوور، قازی محەممەد، وەرگێڕ ئیبراھیم ورتی (تاران: توکلی 1386).
٦٦. نادر محمودی، حزب دمکرات کُردستان ایران (تهران: موسسۀ مگالعات و پژوهشهای سیاسی 1394).
٦٧. Derk Kinnane, The Kurds and Kurdistan (Oxford: Oxford University Press, 1972).
ئەم کتێبە دوو وەرگێڕانی بە زمانی فارسی و کوردی هەیە، بڕوانە بۆ: درک کینان، کُردها و کُردستان، ترجمۀ ابراهیم یونسی (تهران: موسسۀ انتشارات نگاه، 1372). هەروەها لە کوردستانی عێراق (باشوور) وەرگێڕدراوە بۆ کوردی.
٦٨. پێویستە بڵێین نەتەوە خوازی ئێرانی، بە گشتی نەتەوە خوازی فارسییە و گەلانی نافارسی وەک تورک یا لوڕیش دەگرێتەوە.
٦٩. بدلیسی، شرفنامه.
٧٠. علی¬اکبر وقایعنگار، حدیقۀ ناصری: جغرافیا و تاریخ کُردستان (تهران، توکلی، 1364)؛ علی-اکبر وقایعنگار، عشایر و ایلات و گوایف کُرد (تهران: توکلی، 1388).
٧١. میرزاشکرالله سنندجی، تحفۀ ناصری در جغرافیا و تاریخ کُردستان و پنج مقاله در مورد قبایل کُرد (تهران: امیرکبیر، 1375).
٧٢. ملامحمدشریف قاچی، زبده التواریخ سنندجی (تهران: توکلی، 1379).
٧٣. خسروبن محمدبن منوچهر اردلان، لب التواریخ (تهران: کانون خانوادگی اردلان، 1356).
٧٤. میرزاعبدالله سنندجی، حدیقۀ اماناللهی (تهران: مۆسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران، 1344).
٧٥. عبدالقادر ابن رستم بابانی، سیر الاکراد: در تاریخ و جغرافیای کُردستان (تهران: توکلی، 1377).
٧٦. عبدالله¬بن عبدالعزیز شیدا مردوخی، تاریخ سلاگین هورامان و تاریخ سیاسی 1000 سالۀ اورامان (سنندج: پرتو بیان، 1383).
٧٧. مستوره اردلان، تاریخ اردلان (سنندج: بی¬نا، 1326). ئەم کتێبە لە ساڵی ١٩٨٨ی ز، لە عێراق بۆ زمانی کوردیش وەرگێڕدراوە و چاپ کراوە.
٧٨. ڕیچ، گەشتی ڕیچ بۆ کوردستان.
٧٩. نیکیتین، کُرد و کُردستان.
٨٠. امین زکی بگ، زبدۀ تاریخ کُردستان.
٨١. یاسمی، کُرد و پیوستگی نژادی ێ‌ن.
٨٢. سیروان خسروزاده، ”نقد و بررسی کتاب کُرد و پیوستگی تاریخی و نژادی او اپر غلامرچا رشید یاسمی،“ فصلنامۀ زریبار، شمارۀ 81-82 (1392)، 231-238.
٨٣.کوچرا، جنبش ملی کُرد.
٨٤. نیکیتین، کُرد و کُردستان.
.٨٥مک¬دوال، تاریخ معاصر کُرد.
٨٦.کینان، کُرد و کُردستان.
٨٧. ایگلتون، جمهوری 1946 کُردستان.
٨٨. پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە ژمارەی خوێندنەوەکان لە بارەی کورد و بە تایبەت کوردی ئێران، زیاترن لەوەی باس کراون، بەڵام چونکە بۆ سەر زمانی فارسی وەرنەگێڕدراون، جگە لە چەند دانەیەکیان، لێرەدا ئاماژەیان پێ نەکراوە.
٨٩. کوردستانی موکریان، بەشێک لە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)ە کە لە رووی ئیداریی – سیاسییەوە لە باشوور و رۆژئاوای پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا هەڵکەوتووە و بزووتنەوەی سمکۆ و دامەزرانی کۆماری کوردستان لەو ناوچەیە روویان داوە.
٩٠. بە شێوەیەکی گشتی، وەرگێڕان و بڵاوکردنەوەی ئەو کتێبانەی لە بارەی کوردی بەشەکانی دیکەی کوردستان لە وڵاتانی عێراق، تورکیا و سووریاوەن، لە ئێران رێگە پێدراوە.
٩١.مرتچی زربخت، از کُردستان عراق تا ێ‌نسوی ارس (تهران: شیرازه، 1377).
٩٢.جلایی¬پور، قاچی محمد؛ جلایی¬پور، کُردستان و عل تداوم بحران ێ‌ن بعد از انقلاب؛ جلایی¬پور، فراز و فرود جنبش کُردی.
٩٣.حسن ارفع، کُردها: یک بررسی تاریخی و سیاسی (تهران: ێ‌نا، 1382). ئەرفەع فەرماندەی سوپای ئێران بووە، لە ساڵی 1324ی هەتاوی و باڵیۆزی ئێران بووە لە تورکیا لە ساڵانی 1338 تا 1340ی هەتاوی.
٩٤.حسین رامتین، فرمان ێ‌تش در کوهستان باختر، کُردستان 1320-1321: بازسازی خاگرات حسن ارفع (تهران: تاریخ معاصر ایران، 1389).
٩٥.احمدی، قومیت و قومیتگرایی در ایران: افسانه و واقعیت.
٩٦.کاوه بیات، شورش کُردهای ترکیه و تأپیر ێ‌ن بر روابگ خارجی ایران، 1307-1311 (تهران: نشر تاریخ معاصر ایران، 1374)؛ کاوه بیات، کُردها و فرقۀ دمکرات ێ‌ژربایجان (تهران: شیرازه، 1389)؛ کاوه بیات ”نهچت غرب،“ فصلنامۀ گفتگو، شمارۀ 61 (1393)، 55-62؛ کاوه بیات، ”حق و ناحق مسائل قومی در ایران،“ فصلنامۀ گفتگو، شمارۀ 43 (1387)، 12-129.
٩٧.صاحبعلی رزم¬ێ‌را، عملیات اورامان: پاییز و زمستان 1310 شمسی (تهران: شیرازه، 1387).
٩٨.حمیدرچا فیروزی، جمهوری کُردستان: گژری بر چگونگی پیدایش و چرایی فروپاشی (سنندج: نوای دانش، 1388).
٩٩.جەلاییپوور لە ساڵانی دوای شۆڕشی ٧٩ بۆ ماوەی 4-5 ساڵ قایمقامی نەغدە و 4-5 ساڵ قایمقامی مەهاباد و نزیک 4 ساڵ جێگری پارێزگاری کوردستان بووە.
١٠٠.حمیدرچا محمدی و حسین خالدی، ژئوپلتیک کُردستان عراق (تهران: نشر انتخاب، 1391)؛ محمود مبارکشاهی، جغرافیای سیاسی کُردستان عراق با تأکید بر مسئلۀ کرکوک (مریوان: ئهوین، 1394)؛ گاهر ێ‌ریا، ”بررسی نسلکشی در حقوق بین الملل با تأکید بر قچیۀ حلبچه“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد حقوق دانشگاه ێ‌زاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1390)؛ علی حاجی قاسمعلی، ”تأپیر تحولات اخیر خاورمیانه (2011-2012م) در مناگق کُردنشین“ (پایاننامۀ کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه ێ‌زاد اسلامی واحد تهران مرکز، 1392)؛ جلیل مردادی، ”روابگ کُردها با ارامنه از 1920- 1905“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان، 1388)؛ مگلب مگلبی، ”تأپیر کُردها بر روابگ ایران و عپمانی و عراق از 1914 تا 1979“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان، 1386)؛ محمد ێ‌پارتمر، ”تحرکات قومی کُردها و امنیت ملی ترکیه (1990-2008م)“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد علوم سیاسی دانشگاه علامه گباگبایی، 1387).
١٠١. Koohi-Kamali, The Political Development of the Kurds in Iran.
ئەم کتێبە هەر چەند بۆ فارسی وەرنەگێڕدراوە، بەڵام یەکێک لەو توێژینەوە گرنگانەیە کە لە بارەی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات)وە نووسراوە. بەشێکی وەرگێڕدراوی ئەم کتێبە بۆ فارسی لە ژمارە ٢ی گۆڤاری راڤەدا بڵاو کراوەتەوە.
١٠٢.محمدرچا داودی، مهاباد در فاصله دو جنگ بین الملل اول و دوم، 1918-1939.
١٠٣.Ahmad Mohammadpur, “The Rise and Fall of Political Movements in the Late 19th Century and First Half of 20th Century Kurdistan.”
١٠٤.بهزاد خوشحالی، قاچی محمد و جمهوری کُردستان در ێ‌ینۀ اسناد (ناشر: نویسنده، 1380).
١٠٥.رحیم سیف قاچی، اسرار محاکمۀ قاچی محمد و یارانش، ترجمۀ محمدرچا سیف قاچی (تبریز: ێ‌نا، 1379).
١٠٦.عرفان قانعی فرد، پس از شصت سال: زندگی و خاگرات جلال گالبانی، 1933-1966 (تهران: علم، 1388)؛ عرفان قانعی فرد، تندباد حوادپ: گفتگویی با عیسی پژمان (تهران: علم، 1390).
١٠٧. Vali, Kurds and the state in Iran: the making of Kurdish ethnicity.
١٠٨. عباس ولی، “”کُردها و دیگریهایشان: هویت پاره¬پاره و سیاستهای پاره¬پاره،“ ترجمۀ کاوه دستوره، فصلنامۀ نویسا، سال 1، شمارۀ 1 (1381)، 3-38.
١٠٩.Abbas Vali, “Genealogies of Kurds: Construction of Nation and National Identity in Kurdish Historical Writing,” in Essays on the origins of Kurdish nationalism (Costa Mesa, CA: Mazda Publisher, 2003).
١١٠. Vali, Essays on the origins of Kurdish nationalism.
١١١. سەردەشتی، کوردەکانی ئێران (سلێمانی: سەردەم، 2003).
١١٢.مەدەنی، کورد و ئیستراتژی دەوڵەتان.
١١٣.رۆژەڤ در زبان کُردی به معنای بحپ روز است.
١١٤. زرێبار نام دریاچهای در کُردستان ایران، واقع در شهرستان مریوان، است.
١١٥.ژیوار به معنای تمدن است.
١١٦.ڕاڤە به معنای تأویل است.
١١٧. پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە لە ئەورووپا لە ساڵی ١٩٩٥ی ز، گۆڤارێکی خاوەن پێگە لە ژێر ناوی خوێندنەوەی کوردی (Journal of Kurdish Studies) بڵاو کراوە کە زۆرترین سەرنجی لە سەر کوردستانەکانی تورکیا (باکوور) و عێراق (باشوور)ە و خوێندنەوەیەکی تایبەتی لە بارەی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) تیادا نەکراوە.
١١٨. جلیل مرادی، ”امپراگوری عپمانی، کُرد و ارمنی،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 77-88؛ محمد کمانگر (همایون)، ”جمعیت ژ.ک در کرمانشاه،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 115-124؛ یونس عباسی¬زاده، ”روابگ خارجی جمهوری کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 125-138؛ علیرچا معروفی، ”علل ناکامی جمهوری کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 145-156؛ امیر احمدیان، ”انگلستان و جمهوری کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 139-144؛ قاسم احمدی، ”جامعه¬شناسی تاریخی حزب دمکرات کُردستان ایران،“ رۆژەڤ، شمارۀ 8-10 (1387)، 251.
١١٩. عبدالعزیز مولودی، ”دیدگاههایی پیرامون ێ‌سیب¬شناسی مدیریت در کُردستان،“ رۆژەڤ، شمارە 2 و 3 (1385)، 61-66؛ خالد اسمعیلزاده، ”ارزیابی مشارکت سیاسی کُردها،“ رۆژەڤ، شمارۀ 2 و 3 (1385)، 67-112؛ یونس عباسی¬زاده، ”جمهوری کردستان (1324ش) و تجربۀ عدم تمرکز در ایران،“ رۆژەڤ، شمارۀ 2 و 3 (1385)، 137-168؛ صباح مفیدی، ”گژری بر عدم تمرکزخواهی سیاسی در ایران (با تأکید بر حزب دمکرات کُردستان)،“ رۆژەڤ، شمارۀ 2 و 3 (1385)، 169-212.
١٢٠. نالی (١٧٩٥ - ١٨٥٥) یەکێک لە بەناوبانگترین و کاریگەرترین شاعیرانی کوردە. لە گوندی خاک و خوڵ لە ناوچەی شارەزوور لە کوردستانی ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی (عێراقی ئێستا) کوردستانی باشوور هاتووەتە دنیا.
١٢١. اسماعیل شمس، ”مقدمهای بر تاریخ¬نگاری کُردی،“ زریبار: پروندۀ تاریخ¬نگاری کُردستان، شمارۀ 71-82 (1392)، 145-160؛ ملک عزیزی، ”شناسایی و مقولهبندی دادههای تاریخ اجتماعی کُردستان بر اساس تواریخ محلی (نمونۀ موردی کتاب تاریخ الاکراد)،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 209-230؛ احمد چوپانی و ێ‌لتون نیررائی، ”درێ‌مدی بر تبارشناسی سیاسی ایل شکاک در تاریخ معاصر ایران،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 337-348؛ بهزاد زندی، ”یادداشتی بر جریان تاریخ¬نویسی کُردستان در دهۀ 1380 شمسی،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 357-363؛ مەسعوود بینەندە، ”کورتە باسێک لە سەر مێژوونووسی کوردستان،“ زریبار، شمارۀ 71-82 (1392)، 17-35؛ رشید احمدرش، ”تحلیل جامعه¬شناختی تعامل تاریخی مژهب و مدرنیته در کُردستان،“ زریبار: پروندۀ داعش و داعشیسم، شمارۀ 87-88 (1394)، 101-116؛ حمزه محمدی، ”خوانش دانشجویی از پدیده داعش (نمونۀ موردی دانشجویان کُرد)،“ زریبار، شمارۀ 87-88 (1394)، 117-140؛ مصلح کهنهپوشی، ”تبعیچ قومی در کُردستان (بعد از انقلاب اسلامی 1357)،“ زریبار: پروندۀ جهانیشدن و مسئلۀ ملیتها، شمارۀ 55 (1383)، 138-164؛ احمد محمدپور، ”بررسی جامعه¬شناختی تگبیقی فرایند و وچعیت کم¬توسعهیافتگی اقتصادی و اجتماعی در کُردستان ایران (در دروههای 1355، 1365 و 1375 شمسی)،“ زریبار، شمارۀ 55 (1383)، 216-276؛ مەسعوود بینەندە، ”ڕەچەڵەکناسی بزاڤی خوێندکاری کوردی (تبارشناسی جنبش دانشجویی کُردی)،“ زریبار: پروندۀ جنبشهای اجتماعی، شمارۀ 60 (1385)، 135-144؛ عباس محمدزاده (ملکشاه)، ”زوایای پنهان قیام ایلام (در سال 1308 خورشیدی)،“ زریبار: پروندۀ ایلام و کرمانشاه، شمارۀ 64 (1386)، 5-18؛ ڤاهر سارایی، ”غلام رچا خان ارکوازی،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 19-30؛ یەحیا ئەمینی، ”سیاسەتی ڕەزاخانی و فەرھەنگ و زاراوەی کەلھوڕی (سیاست رچاخان و فرهنگ و لهجۀ کلهری)،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 49-54؛ سیدوحید میربیگی، ”خوانشی عریان از اصول اعتقادی گریقت یارستان،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 73-80؛ ئاژوان رازیانی، ”ادبیات کودکان و سانسور (گویش کردی جنوب)،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 139-144؛ فرزاد حاجی میرزایی، ”مین در استان کُردستان،“ زریبار، شمارۀ 64 (1386)، 223-234؛ قدیر نصری، ”سیاست در کُردستان ایران (مصاحبه)،“ زریبار: پروندۀ سیاست در کُردستان، شمارۀ 85-86 (1393)، 101-111؛ عباس ولی، ”کُردها و دولت در ایران،“ ترجمۀ رزگار رشیدپور، زریبار، شمارۀ 85-86 (1393)، 112-126؛ حمزه محمدی، ”ارزیابی شهروندان استان کُردستان از فعالیت¬های شوراها به عنوان نماد دولت محلی و اپرات ێ‌ن بر شرکت در انتخابات شوراها،“ زریبار، شمارۀ 85-86 (1393)، 162-181؛ خالد توکلی، تاھیر خەدیو و حامید فەرازی، ”لە کوردستان جێیان نابێتەوە (در کُردستان نمیگنجند): میزگرد تخصصی،“ زریبار، شمارۀ 85-86 (1393)، 6-28؛ بختیار کریمی، ”بررسی عوامل مرتبگ با رشد مگبوعات محلی و بومی از دیدگاه فعالان و دستاندراکاران مگبوعات استان کُردستان،“ زریبار: پروندۀ رسانه کُردی، شمارۀ 83-84 (1392)، 202-224؛ رزگار مرادویسی و لایق مشایخی نیا، ”شبکه¬های مجازی اجتماعی (فیسبوک) و ێ‌گاهی سیاسی،“ زریبار، شمارۀ 83-84 (1392)، 261؛ داود قاسمی، محمد قربانیان و کهژال مدرسی، ”جهانی شدن رسانههای ارتباگی نوین و تأپیرات ێ‌ن بر هویت قومی جوانان شهر سنندج،“ زریبار، شمارۀ 83-84 (1392)، 225- 242.
١٢٢. ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 1.
١٢٣. جلال حاجی زاده، ”نڤریۀ سیاسی و سیاست زبان¬اندیشی،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 147-186؛ میدیا رحیمی، ”زبان، ایدئولوژی و تجسم ێ‌ن در کنش سیاسی،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 129-146؛ جبار اصلانی، ”محمد نوری، تأملی بر فاجعۀ حلبچه،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 325-348؛ سید محمد اکبری، ”نگاهی به ێ‌یین یاری،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 363-401؛ ئازاد حاجی ئاقایی، ”پێوەندی نێوان شوناس و بیروەوەری [رابگۀ هویت و خاگره]،“ ژیوار، شمارۀ 16-15 (1392)، 7-22؛ نەوزاد جەمال، ”پێوندی نێوان ھیوا و سیستم [پیوند امید و سیستم]،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 17-22؛ عێباد رووحی، ”خوێندنەەیکی ڕەخنەگرانە لە سەر دەقی مەنشووری مافەکانی ھاووڵاتی و سەرۆکایەتی کۆمار [خوانش انتقادی متن بیانیۀ حقوق شهروندی رئیسجمهور]،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 35-52؛ فرهاد محمدی، ”اعلام استقلال کُردستان سوریه با نقد پوزیتیویستی حقوق بین¬الملل،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 345- 354؛ زکریا قادری، ”خرد سیاسی پارس-ها: گسست یا تداوم هویت¬خواهی مادها،“ ژیوار، شمارۀ 17-18 (1393)، 419- 463؛ بەختیار سەجادی، هۆشیار عەلی، ”بە چەمککرددنەوەی ناسنامەی کوردی [مفهوم¬سازی هویت کُردی]،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،11،-30؛ ئەیوب کەریمی، ”پێکھاتنی ئیدئولوژی کوردایەتی [شکل-گیری ایدئولوژی کُردایهتی]،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)، 31-36؛ حسێن موحەمەدزادە، ”یادداشتێکی لەسەر ناسنانامەی کورد [یادداشتی بر هویت کُرد]،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،125-128؛ محمد حقمرادی، ”واسازی گفتمان¬های ملی¬گرایانه: بحپی در هویت و زبان مادری،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،139-170؛ فواد کریمی، ”تبارشناسی و واکاوی گفتمان هویت ملی در ایران،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)،171-180؛ زکریا قادری، ”تقابل¬های دوگانۀ ێ‌یین زرتشت و دیگری این تقابل،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)، 193-225؛ خالد توکلی، ”بازی¬های هویتی: گژر از لایههای هویت-های پابت،“ ژیوار، شمارۀ 19-20 (1393)، 243-263.
١٢٤.جلیل کریمی و کمال خالقپناه، ”نهادهای مدنی در عرصۀ عمومی (مگالعۀ موردی کانون دانشجویی کازیوه)،“ زریبار: مدرنیته، شمارۀ 71-72 (1388)،10-23.
١٢٥.معروف عمر گل، ”زمینههای تشکیل دولت کُرد در جنوب کُردستان،“ ترجمۀ محمد بایزیدی، رافه، شمارۀ 3 (1381)؛ 11-30؛ ژبیح¬الله مهری-پور، ”کُردستان عراق و سیاستهای جمهوری اسلامی ایران،“ رافه، شمارۀ 3 (1381)، 51-60؛ بختیار علی، ”انفال از ارادۀ معگوف به کشتار تا اردۀ معگوف به نسیان،“ ترجمۀ مصگفی احمدزاده، رافه، شمارۀ 3 (1381)، 297-358؛ تد گار، ”موقعیت اقلیت¬ها در خگر،“ ترجمۀ جلیلی کریمی، رافه، شمارۀ 3 (1381)، 393-422؛ عباس ولی، ”کُردها و دیگریها،“ ترجمۀ کاوه دستوره، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 3-38؛ شهرزاد مجاب، ”زن و ناسیونالیسم در جمهوری 1946 مهاباد،“ ترجمۀ رشید احمدرش، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 81-108؛ سوزان مک¬دونالد، ”زنان کُرد و حق تعیین سرنوشت،“ ترجمۀ کمال خالق¬پناه، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 167-194؛ الان درویش، ”اصول قانونی حق تعیین سرنوشت ملت کُرد،“ ترجمۀ انور هژبری و شادی نیکخواه، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، 263-291.
١٢٦.خالد توکلی، نویسا، شمارۀ 1 (1383)، ”نگرش شرقشناسانه به کُردستان،“ چشمانداز ایران: کُردستان همیشه قابل کشف 2.
١٢٧. گۆڤاری گفتوگۆ تا ئێستا چەندین ژمارەی خۆی تایبەت کردووە بە کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) و بەشەکانی دیکەی کوردستان لە وڵاتانی دیکە. بڕوانە بۆ: گفتگو: کُرد و کُردستان، شمارۀ 40؛ گفتگو: جمهوری مهاباد، شمارۀ 53؛ گفتگو: اقلیم کُردستان عراق، شمارۀ 58؛ گفتگو: کرمانشاه و هویت ایرانی، شمارۀ 61.
١٢٨. جەلیل گادانی، پەنجا ساڵ خەبات: کورتە مێژوویەکی حیزبی دیموکراتی کوردستان ئێران. عەبدوڵڵا حەسەنزادە، نیو سەدە تێکۆشان: ئاوڕێک لە خەباتی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران؛ مەعرووف کەعبی، دەشتی دارێ: ھەنگاوێک بەرەو گۆڕینی دونیا (سلێمانی: چاپخانەی ئاوێنە، 2010)؛ غنی بلوریان، ئاڵەکۆک [برگ سبز]، ترجمۀ رچا خیری مگلق (تهران: رسا، 1382).
[129]علی گلاویژ، مناسبات ارچی و فروپاشی نڤام عشیرهای (تهران: بی¬نا، 1359)؛ محمدپور، از سنت به نوسازی؛ محمدپور، تجربۀ نوسازی؛ مهدی رچائی، رسول صادقی، لگیف پرتوی و احمد محمدپور، سنت، نوسازی و خانواده: مگالعۀ تغییرات خانواده در میان ایلات گورک و منگور مهاباد (تهران: مرکز مگالعات جمعیتی ێ‌سیا و اقیانوسیه، 1387)؛ جلیل سحابی، ”پیامدهای ورود تکنولوژی و صنعت به مناگق کُردنشین ایران: ارزیابی پایداری فرهنگی با تأکید بر تغییرات ارزشی هنجاری در جنوب ێ‌ژربایجان غربی“ (رسالۀ دکتری جامعهشناسی توسعه دانشگاه تهران، 1390)؛ رشید احمدرش، ”موانع فرهنگی و اجتماعی توسعه در کُردستان“ (پایان-نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1381)؛ رشید احمدرش، ”تحلیل جامعهشناختی پیامدهای ورود عناصر مدرن به کُردستان (بررسی موردی مناگق روستای موکریان)“ (رسالۀ دکتری جامعه-شناسی توسعۀ روستایی دانشگاه تهران، 1391)؛ رشید احمدرش و یاسمن توحیدیان، ”مژهب و مدرنیته در کُردستان: تحلیل جامعهشناختی اپرگژاری عناصر مدرن بر ارزشهای مژهبی در جامعۀ روستایی موکریان،“ پژوهش¬های روستایی، شمارۀ 5 (1392)، 559-584؛ کریم حسینزاده دلیر و سعید ملکی، ”بررسی وچعیت شاخصهای توسعۀ انسانی در استان ایلام،“ جغرافیا و توسعۀ ناحیهای، دورۀ 4، شمارۀ 6 (385)، 1-26.
Mohammadpur , Promoting Survival: A Grounded Theory Study of Consequences of Modern Health Practices in Ouramanat Region of Iranian Kurdistan.
[130]غلامعباس توسلی و یارمحمد قاسمی، ”مناسبات قومی و رابگۀ ێ‌ن با تحول هویت جمعی،“ مجلۀ جامعهشناسی ایران، دورۀ 4، شمارۀ 4 (1381)، 3-25؛ امید قادرزاده، ”ێ‌موزش و پرورش و هویت ملی (مگالعۀ موردی دانش¬ێ‌موزان شهرستان بانه)،“ مگالعات ملی، دورۀ 15، شمارۀ 59 (1393)، 81-106؛ امید قادرزاده، احمد محمدپور و احمد غلامی، ”خالکوبی و برساخت هویت فردی بازتابنده،“ مسائل اجتماعی ایران (دانشگاه خوارزمی)، دورۀ 4، شمارۀ 1 (1392)، 161-185؛ محمد عبداللهی و امید قادرزاده، ”هویت جمعی غالب کُردها در کشورهای ایران و عراق،“ نامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 17، شمارۀ 36 (1388)، 1-25؛ محمدرچا شادرو، حسین محمدزاده و جلال¬الدین رفیع فر، ”عوامل اجتماعی مرتبگ با قوم¬گرایی فرهنگی در میان کُردهای ایران،“ راهبرد اجتماعی فرهنگی، دورۀ 1، شمارۀ 3 (1391)، 75-96؛ حسین محمدزاده و محمدرچا شادرو، ”عوامل مۆپر بر پیوستگی و گسستگی قومگرایی سیاسی،“ فصلنامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 5 (1390)، 201-220؛ خالد شیخی، ”بررسی تگبیقی میزان باور به نگرش¬های روشنفکری در میان دبیران علوم اجتماعی و علوم پایۀ کُردستان“ (پایان¬نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تبریز، 1386)؛ اسدالله نقدی، احمد محمدپور و علی سوری، ”تأپیر ماهواره بر هویت فرهنگی در کُردستان ایران،“ مجله علوم پزشکی کرمان، شمارۀ 4 (1389)، 131-156؛ محمد رشید صوفی، ”تحلیل نشانه¬شناختی بازنمایی هویت کُردی در سینمای ایران بعد از انقلاب 1357“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1387).
١٣١.حسن کچویان و جمال خسروی، ”اسلام-گرایی در کُردستان و چالش¬های ناسیونالیسم کردی و واگرایی: علل و زمینهها (نمونۀ موردی تگورات گفتمان مکتب قران)،“ فصلنامۀ راهبرد اجتماعی فرهنگی، شمارۀ 3 (1391)، 39-58؛ بیان علایی حسینی، ”بررسی مردم¬شناختی دو گریقت قادریه و نقشبندیه در استان کُردستان: مگالعۀ موردی زنان شهر سقز“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ مردمشناسی دانشگاه ێ‌زاد اسلامی واحد تهران مرکزی، 1390)؛ هاوژین بقالی، ”بررسی سازوکارهای تأپیرگژاری دین بر هویت اجتماعی کُردها (مگالعۀ موردی سلفیسم در کُردستان)“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا، 1390).
١٣٢.رچائی و همکاران، سنت، نوسازی و خانواده: مگالعۀ تغییرات خانواده در میان ایلات گورک و منگور مهاباد؛ مهدی رچائی، لگیف پرتوی و احمدمحمدپور، ”مدرنیزاسیون و تغییرات جمعیتشناختی خانواده در کُردستان،“ نامۀ جمعیتشناسی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 16 (1392)، 147-175؛ حجت سراج، ”مگالعۀ جمعیتشناختی الگوهای ازدواج در شهر کرمانشاه“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد جامعه شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان، 1392)؛ لیلا عنایت¬زاده و محمود قاچی گباگبایی، ”تجربۀ زیستۀ زنان مگلقۀ كرد، فرایندها و چالش های ێ‌نان: بررسی پدیدارشناختی (مگالعۀ موردی شهرستان سقز)،“ فصلنامۀ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، سال 5، شمارۀ 3 (1392)، 373-396؛ فردین قریشی، داوود شیرمحمدی و ێ‌وات برجوند ، ”فهم عوامل گلاق از منڤر مردان و زنان در معرچ گلاق و گلاق گرفته مگالعه موردی شهر سقز،“ مجلۀ پژوهش-های راهبردی امنیت و نڤم اجتماعی، شمارۀ 7 (بهار و تابستان 1393)، 19-30؛ علیرچا قاسمی و باقر ساروخانی، ”عوامل مرتبگ با گلاق در زوجین متقاچی گلاق توافقی در کرمانشاه،“ مگالعات علوم اجتماعی ایران، دورۀ 10، شمارۀ 39 (1392)، 69-87؛ خالد شیخی، ”درک معنایی گلاق و کشف پیامدهای مپبت ێ‌ن،“ مشاوره و رواندرمانی خانواده، شمارۀ 1 (1391)، 66-77؛ سیروس فرخرایی و شرمین حکمت، ”عوامل اجتماعی مۆپر بر شدت درخواست گلاق از سوی زنان شهرستان سردشت،“ زن و مگالعات خانواده، دورۀ 2، شمارۀ 7 (1389)، 103-120؛ محمداسماعیل ریاحی، اکبر علیوردی¬نیا و سیاوش بهرامی کاکاوند، ”تحلیل جامعه¬شناختی میزان گرایش به گلاق در کرمانشاه،“ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دورۀ 5، شمارۀ 19 (1386)، 109-140.
١٣٣.حاتم حسینی و محمدجلال عباسی شوازی، ”تعینکنندههای بلافصل باروری زنان کُرد و ترک شهرستان ارومیه: کاربرد روش تجزیه بونگارت،“ مجلۀ مگالعات اجتماعی ایران؛ دورۀ 4، شمارۀ 2 (1389)، 23-48؛ حاتم حسینی و محمدجلال عباسی شوازی، ”تغییرات اندیشهای و تأپیر ێ‌ن بر رفتار و ایدهێلهای باروری زنان کُرد و ترک،“ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دورۀ 7، شمارۀ 25 (1388)، 55-84؛ مهدی رچائی، ”زمینههای کمفرزندێوری در کُردستان ایران“ (رسالۀ دکتری جمعیت شناسی دانشگاه تهران، 1390)؛ محمدجلال عباسی شوازی و سعید خانی، ”الگوهای ازدواج، قومیت و مژهب: بررسی موردی زنان ازدواج¬کرده در شهرستان قروه،“ نامۀ انجمن جمعیت¬شناسی ایران، دورۀ 4، شمارۀ 7 (1388)، 35-66؛ سعید خانی و حسین چرغامی، ”بررسی روند نرخ بیکاری در استان کُردستان گی سال¬های 1375-1385،“ جامعه¬شناسی مگالعات جوانان، دورۀ 4 شمارۀ 11 (1392)، 65-80؛ سهیلا خزایی، ”بررسی میزان مرگ و میر نوزادان در بیمارستان امام خمنیی شهر ایلام،“ مجلۀ بیمارهای کودکان، دورۀ 13 (1381)؛ یارمحمد قاسمی و اسحاق قیصریان، ”مرگ و میر کودکان و محرویت اجتماعی: مگالعه موردی استان ایلام،“ فصلنامۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 40 (1387)؛ 27-51؛
Hatam Hosseini and Amir Erfani, “Ethnic difference in attitude and practice of Consanguineous Marriage among Kurds and Turks In Uromiah Distric, Iran,” Journal of Comparative Family Studies, Vol. 45:3 (2014), 389-403.
١٣٤.فاگمه کریمی، تراژدی تن: خشونت علیه زنان (تهران: انتشارات روشنگران و مگالعات زنان، 1389).
١٣٥.سهیلا شهریاری، زنان کُرد: نڤریۀ مبنایی در باب زنان کُرد (تهران: جامعهشناسان، 1394).
١٣٦.احمد محمدپور، جلیل کریمی و نشمیل معروفپور، ”مگالعۀ تفسیری بازنمایی زن در چربالمپلهای کُردی (گویش سوارنی ـ موکریانی)،“ زن در فرهنگ و هنر (پژوهش زنان)، دورۀ 4، شمارۀ 13 (1391)، 65-83؛ گلاله برنا، ”مگالعۀ کیفی تغییرات در سبک زندگی و صورت¬بندی هویتی زنان در کُردستان ایران: مگالعۀ موردی شهر مریوان“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه بوعلی سینا همدان، 1392).
١٣٧.رچا صفابخش و محمد میرزایی، ”بررسی علل افزایش نرخ خودکشی در استان ایلام و راه-های کاهش ێ‌ن“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، 1372)؛ علی خورشیدی، محمدتقی یاسمی، نازیلا اساسی و قاسم زمانی، ”تعیین بار ناشی از رفتارهای خودكشی در استان ایلام،“ پایش، دورۀ 3 ، شمارۀ 4 (1383)، 257- 264؛ ستار كیخاوی، ”بررسی شیوع خودكشی موفق و ناموفق در استان ایلام، 1376،“ مجلۀ علمی دانشگاه علوم پزشكی ایلام، دورۀ 8، شمارۀ 28 (1379)، 7- 12؛ محسن رچاییان و غلامرچا شریفی، ”خودسوزی مهم¬ترین روش خودكشی در استان ایلام،“ مجلۀ روانپزشكی و روانشناسی بالینی ایران (اندیشه و رفتار)، دورۀ 12، شمارۀ 3، پیاپی 46 (1385)، 289 -290؛ علی خورشیدی، کورش سایهمیری و مهران بابانژاد، ”تحلیل روند فصلی خودكشی در استان ایلام گی سال¬های 1380-1388،“ مجلۀ اپیدمیولوژی ایران، دورۀ 9 ، شمارۀ 3 (1392)، 17-23.
١٣٨.حاتم حسینی و بلال بگی، ”استقلال زنان و کنش های باروری در میان زنان کُرد شهر مهاباد،“ زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دورۀ 19، شمارۀ 39 (1391)، 57-78؛ حسین محمودیان و مهدی رچائی، ”زنان کُرد و کنش کمفرزندێوری،“ مگالعات راهبردی زنان، دورۀ 14، شمارۀ 55 (1391)، 173-255.
١٣٩.جلیل کریمی، جامعهشناسی تاریخی کرمانشاه: تحلیل تاریخی فقر و اسکان غیررسمی در کرمانشاه (کرمانشاه: پژوهشکدۀ مگالعات کالبدی کرمانشاه، 1395).
١٤٠.عبدالله کاوه، مونوگرافی سقز (سقز: انتشارات محمدی، 1367).
١٤١.ھەرمان وەتمانی، زانکۆ خەلیفە،فەرھەنگی ئاواییەکانی مەھاباد: فرھنگ روستاھای مھاباد (تھران: ھمایش دانش، 1388).
١٤٢.محمد صمدی، نگاهی به تاریخ مهاباد (مهاباد: رهرو، ۱۳۷۳).
١٤٣.مەحیەدین حەقشناس، شارەکەم سنە، (تهران: نشر پانیژ 1389).
١٤٤.روح¬الله بهرامی، سلسلۀ والیان لرستان: مقدمه¬ای بر تاریخ سیاسی ایلام و لرستان (خرمێباد: حروفیه و دانشگاه لرستان، 1388).
١٤٥.بهرام مهرپیما، پیشینۀ ورزش در کُردستان: سقز (تهران: توکلی، 1390).
١٤٦.جمشید صداقت کیش، اخبار کُردستان به روایت روزنامههای دولت علیۀ ایران وقایع اتفاقیه و ایران (تهران: توکلی، 1390).
١٤٧.عبدالحمید حیرت سجادی، پیشینۀ ێ‌موزش و پرورش کُردستان (تهران: عابد، 1381).
١٤٨عبدالحمید حیرت سجادی، ایلات و عشایر کُردستان (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1382).
١٤٩.حیدر بهتویی، کُرد و پراکندگی ێ‌ن در گسترۀ ایران¬زمین (ناشر: حیدر بهتویی، 1377).
١٥٠.اسماعیل شمس، گزیدهای از اسناد کُردستان: مجلس اول تا پنجم شواری ملی (تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1392).
١٥١.حسینعلی افتخار بیات و حسین احمدی، تاریخ ماکو (تهران: شیرازه، 1381).
١٥٢.عبدالزاق اصفهانی، ارومیه، اشنویه، رواندز در 1229 هجری قمری (تهران: توکلی، 1391).
١٥٣.و. همدی، کُردستان و کُرد در اسناد محرمانه بریتانیا، ترجمۀ بهزاد خوشحالی (همدان: نور علم، 1378).
١٥٤.ستار عزیزی، حمایت از اقلیتها در حقوق بینالملل (همدان: نور علم، 1385)؛ اسعد اردلان، حقوق ملتها (سنندج: کالج، 1394)؛ هیوا خدری، ”موانع و زمینههای فرهنگی اعمال حقوق بشر از نگاه زنان کُرد“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1385)؛ ێ‌رمان شریعتی، ”بررسی حق بر ێ‌موزش به زبان مادری در نڤام حقوقی ایران در پرتو اسناد حقوق بشر“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1385)؛ شایان سیداحمدی، ”بررسی عملیات انفال از منڤر حقوق بینالملل با تأکید بر رأی دادگاه عالی کیفری عراق“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1393).
١٥٥.محمود دولت ێ‌بادی، کلیدر (چاپ 23؛ تهران: فرهنگ معاصر، 1390). این رمان اخیراً در کُردستان عراق به کُردی ترجمه شده است.
١٥٦.علی¬محمد افغانی، شوهر ێ‌هوخانم (چاپ 26؛ تهران: نگاه، 1394).
١٥٧. ابراهیم یونسی، گورستان غریبان (تهران: نگاه 1372). ئیبراهیم یونسی کۆمەلێک رۆمانی دیکەی هەیە کە هەمووان بە جۆرێک باسی کۆمەڵگەی کوردستان و مامەڵەی کورد لەگەڵ ناکورد دەکەن. وەکوو: زمستان بیبهار، دعا برای ێ‌رمن، مادرم دوبار گریست، دلدادهها، خوش ێ‌مدی، کج کلاه و کولی.
١٥٨. علی¬اشرف درویشیان، سال¬های ابری (چاپ 8؛ تهران: چشمه، 1390). دەروێشیان کۆمەڵێک کتێبی دیکەی لە بواری ئەدەبی گێڕانەوەی کوردستاندا و بە زمانی فارسی بڵاو کردووەتەوە، لەوانەیش: داستانهای کوتاه از نویسندگان کُرد و افسانههای کُردی.
١٥٩. بختیار علی، ێ‌خرین انار دنیا، ترجمۀ ێ‌رش سنجابی (تهران: افراز، 1392). هەر لەم نووسەرە رۆمانی دیکە لە کوردییەوە بۆ فارسی وەرگێڕدراوە کە بریتین لە: غروب پروانه، قصر پرندگان غمگین، شهر سفید موسقیدان¬ها.
١٦٠. حسیەن شێربەگی، شاربەدەر (بوکان: نویسندە، 1377)؛ عەتا نەھایی، گرەوی بەختی ھەڵاڵە (بانە: مانگ، 1393)؛ فەڕوخ نێعمەتپوور، باڵندەی بریندار، ماسی سەرسام (بانە: مانگ، 1393)؛ شارام قەوامی، سوەیلا (سلێمانیلە: بی¬نا، 2004)؛ سراج بناگر، قولولو (تهران: ێ‌نا، 1395)؛ بریا کاکەسووری، دەنگدانەوە (بوکان: بریا کاکەسووری، 1393)؛ عەلی غوڵامعەلی، پادشای تەنیایی (سەقز: گوتار، 1394)؛ سەید قادر ھیدایەتی، گابۆڕ (سەقز: گوتار، 1394)؛ سولەیمان عەبدولڕەحیمزادە، چارەنووسی تاپۆکان (ھەولێر: بی¬نا، 2012).
١٦١. هاشم احمدزاده، از رمان تا ملت، ترجمۀ بختیار سجادی (سنندج: دانشگاه کردستان، 1386)؛ شارام قەوامی، شاری دەستەو تاقمەکان (سنە: شارام قەوامی، 1386). ئەم کتێبە رەخنە و هەڵسەنگاندنی یەکێک لە رۆمانەکانی بەختیار عەلی، رۆماننووسی کوردی کوردستانی عێراق (باشوور)ە لە ژێر ناوی: شاری مووسیقاره سپییهکاندا.
١٦٢..محهممهد بههرهوهر، سواره و پهخشانی کُردی، دسترس¬پژیر در Kurdipedia,org؛ عبدالخالق پرهیزی، بیان کُردی در شعر نالی (سردشت: چاپ نفیس، 1386)؛ کامران ڕەحیمی، بنەماکانی وشەسازی و وشەڕۆنان لە زمانی کوردیدا [بنیان واژەسازی در زبان کردی] (سەقز: گوتار، 1387).
١٦٣.صدیق صفیزاده، دانشنامۀ نامێوران یارسان (تهران: هیرمند، 1376)؛ صدیق صفیزاده، نامۀ سرانجام: کلام خزانه (تهران: هیرمند، 1376)؛ مصگفی¬بن محمود گورانی، شاهنامه کُردی (تهران: ێ‌نا، 1388)؛ سیاوش گودهرزی، شانامهی کُردی (ھەولێر: ئاراس، 2013).
Veladimir Minorsky, “Nots sur la sects des Ahle Haqq,” Revue de monde musulman (1920), 19-97.
١٦٤.عبدالرحمن شرفکندی (ههژار)، ھەنبانە بۆرینە (تهران: سروش، 1367).
١٦٥.ماجد مردوخ روحانی، فرهنگ فارسی ـ کردی دانشگاه کُردستان (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1385).
١٦٦.عهلی جهوشهنی، کوردستانیکا: فهرههنگی ئینگلیسی/ کُردی/ فارسی (بانه: مانگ، 1394).
١٦٧.جافر سریش ئابادی و رهزا سوهرابی، فرهنگ گروس (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1391).
١٦٨.علی¬اشرف درویشیان، فرهنگ کُردی کرمانشاهی کُردی ـ فارسی (تهران: ، 1375).
١٦٩.محمود هاشم¬نیا و ملوک محمدی، فرهنگ جیبی کُردی بیجاری ـ فارسی (تهران: ، 1379).
١٧٠.سروە محەمەدمرادی، ”بیبلۆگرافیای فەرھەنگە کوردیەکان،“ زرێبار: زمانی کردی و فەرھەنگنووسی، شمارۀ 77-78 (1391)، .
١٧١.ئەحمەد شەبانی، فەرھەنگی زانستی سیاسی: کوردی – فارسی- ئینگلیسی (سنندج: پژوهشکدۀ کردستانشناسی، 1389).
١٧٢.فەرشید کەریمی، فەرھەنگی زاراوەکانی فەلسەفە و زانستە کۆمەڵایەتییەکان: ئینگلیسی- فارسی- کورد ( : ، 1385).
١٧٣.شهاب خچری، فرهنگ گیاهان دارویی کُردستان: کُردی ـ فارسی (سنندج: شهاب خچری، 1381).
١٧٤. صلاح پایانیانی، فەرھەنگی زارەکی موکریان [فرھنگ شفاھی موکریان] (سلێمانی: ، 1387). ئەم فەرهەنگە شەش بەرگییە، یەکێک لە گشتگیرترین کارەکانی ئەم بوارەیە. لە بەرگی پێنجەمیدا شیعری فۆلکلۆری ژنان و منداڵان کۆ کراوەتەوە و لە بەرگی شەشەمیدا باس لە جل و بەرگی ژنانژی کورد لە ناوچەی موکریانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) دەکرێت. هەروەها بڕوانە: به پارسا احمدی، بررسی تگبیقی امپال و کردی و فارسی (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1394)؛ ئهحمهد ئیراهیمی، پهندی پیران، فهرموودهی ژیران [پند پیرها، سخن خردمندان] (سنندج: دانشگاه کُردستان، 1394).
١٧٥. [175]کشکول نخستین فصلنامۀ تخصصی در حوزۀ نسخ خگی کُردستان است که به مدیریت محمد عبدلی چاپ و منتشر میشود.
١٧٦. پێویستە باس لەوەیش بکەین کە لەم ساڵانەی دواییدا ژمارەیەکی زۆر لە نووسەرانی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) نووسینەکانیان لە گۆڤارەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق (باشوور) بڵاو دەکەنەوە.
١٧٧. ژویش بلو و ویسی باراک، دستورزبان کُردی کرمانجی، ترجمۀ علی بلخانلو (تهران: توکلی، 1387)؛ محمد رحیمی، توصیف ساخت¬واژۀ گویش سورانی زبان کردی (سنندج: شیخی، 1391)؛
Amir Hasanpur, “The identity of Hewrami speakers: Reflections on the theory and ideology of comparative philology,” in Anthology of Gorani Kurdish Poetry, ed. A. Soltani (London: Soane Trust for Kurdistan, 1998).
گۆڤاری زمانەوان لە نیوەی یەکەمی دەیەی ١٣٨٠ی هەتاوی بە پشتگیری ئەنستیتیوتی کوردستان لە تاران بڵاودەکرایەوە و تیایدا بابەتی تایبەتمەند بە زمانەوانی باس دەکرا. بۆ نموونە دەکرێ ئاماژە بەم وتارانە بکرێت: بەختیار سەجادی، ”پێویستی پێکھێنانی لێژنەی زانسیت بۆ فێرکاری زمانی کوردی لە ئێراندا،“ زمانەوان، شمارۀ 1 (1381)، 33-42؛ ڕەفێق شوانی، ”چۆنیەتی ئاوێتە کردنی زارەکانی زمانی کوردی لە زمانی ستاندەردا”،“ زمانەوان، شمارۀ 2 (1381)، 26-39؛ کامران ڕەحیمی، ”خەسارناسی وشەسازی لە زمانی کوردیدا،“ زمانەوان، شمارۀ 3 (1385)، 9-56؛ ڕەشید کرمانج، ”ڕیشەناسی،“ زمانەوان، شمارۀ 3 (1385)، 139-142.
١٧٨. حەمە حەمەباقی، مێژووی موسیقای کوردی [تاریخ موسیقی کردی] (ارومیە: صلاح¬الدین ایوبی، 1375)؛ ایرج نڤافتی، تاریخ موسیقی کرمانشاه (کرمانشاه: گاق بستان، 1377)؛ صدیق صفی¬زاده، تاریخ موسیقی کردی (تهران: بهنام 1377)؛ علی¬اصغر نڤرالله پور، سازهای کُرد (کرمانشاه: گاق بستان، 1378).
١٧٩. مسعود رحیمی، بافندۀ کرد: نقاش ژهن خویش (تهران: سازمان میراپ فرهنگی، 1376)؛ هادی چیا‌والدینی و مهناز شایستهفر، ”بررسی نقش و گرح در فرش¬های کردی کُردستان،“ کتاب ماه هنر، شمارۀ 139 (1388)، 20-29؛ سوران کُردستانی، ”تاریخچۀ هنر خوشنویسی در کُردستان،“ دسترس¬پژیر در Sorankurdistnai.com؛ کمال خالقپناه، ”نشانهشناسی و تحلیل فیلم: بررسی نشانه¬شناختی فیلم لاکپشتها هم پرواز میکنند،“ مگالعات فرهنگی و ارتباگات، شمارۀ 12 (1387)، 163-182؛ امجد غلامی و امیر غلامی، ”بازنمایی و روایت فاجعه در سینمای کُردستان با تأکید بر برگزیدۀ ێ‌پار فیلمسازان معاصر ایران،“ در مجموعه مقالات اولین همایش منگقهای هویت و سینمای کردی (سنندج: دانشگاه ێ‌زاد اسلامی سنندج، 1394)، 5-25؛ منصور خلج، تاریخچۀ نمایش در باختران (تهران: نشر نقره، 1364)؛ خسرو سینا، ”جستاری بر بنیاد و سیر تحول نمایشگری در فرهنگ فولکلور و ادبیات کردستان“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد کارگردانی دانشگاه هنر، )؛ رحیم عبدالرحیم¬زاده، ”بازتاب ێ‌یین¬های مردمی در تئاتر معاصر کردستان“ (پایان¬نامۀ کارشناسی ارشد کارگردانی دانشگاه تربیت مدرس،).
١٨٠. کەریم حسامی، لە بیرەوەریەکانم [از خاگراتم] (سوئد: ، 1986)؛ عبدالرحمن شرفکندی، چێشتی مجێور [شلم¬شوربا] (سنندج: نشر ێ‌زادی، 1388). چاپی یەکەمی ئەم کتێبە لە ساڵی ١٩٩٦ لەپاریس بڵاوکراوەته‌وه ولە ریزی گرنگترین بایۆگرافییەکاندایە کە کەسایەتییەکی سیاسی – کەلتووریی کوردستانی ئێران (رۆژهەڵات) نووسیویەتی. لە ساڵی ١٣٨٥ بەهزاد خۆشحاڵی وەریگێڕاوە بۆ سەر زمانی فارسی، بەڵام بە هۆی ئەوەی لە لایەن بەڕێوەبەرایەتی ئیرشادی ئیسلامییەوە مۆڵەتی چاپی پێ نەدرا، بەمدواییە لە ژێر ناوی (شێلم و شۆربا)دا کرا بە فارسی. مصگفی تیمورزاده، وحشت در سقز (تهران: نشر شیرازه، 1382)؛ حکیم نیلوفری، زنده باد مشروگه، پاینده باد قانون (سقز: گوتار، 1388)؛ احسان نوری پاشا، جنبش ملی کُرد در ترکیه (تهران: توکلی، 1380)؛ رئوف چیایی، یادداشت¬هایی از کُردستان (اورمیه: صلاحالدین ایوبی، 1367).
١٨١. ئەم ناوەندە لە ساڵی ١٣٧٩وە چالاکە و ئێستا دوو گرووپی توێژیاری خوێندنەوەی مێژوو و کەلتووری کوردستان و خوێندنەوەی ستراتیژی و پەرەسەندن و گۆڤارێکیشی لە ژێر ناوی توێژینەوەنامەی ئەدەبی کوردیدا هەیە.
١٨٢. ئەم ئەنستیتیوتە لە ساڵی ١٣٧٩ لە تاران دامەزراوە. چالاکییەکانی بریتین لە بڵاوکردنەوەی دوو ژمارەی گۆڤاری کوردستان. ژمارەی دووەمی ئەم گۆڤارە لە شێوەی کتێبدا و لە ژێر ناوی (کتاب کردستان) چاپ کرا کە چەندین وتاری لە بوارەکانی زمان، تیۆری ئەدەبی و رۆژنامە نووسی کوردی تیادا بوو. وەکوو: ڕەزا شەجێعی، ”ڕۆژنامەگەری کوردی: گەمەی بەرجستەکردنەوەی قەیران،“ در کتاب کوردستان (1382)، 175-196؛ ڕەھبەر مەحموودزادە، ”ئاوەزمەندێتی کوردی لە نێوان ناوەڕۆکە ناوچەییەکان و مێتۆدە جیھانییەکاندا،“ در کتاب کوردستان (1382)، 41-62.
١٨٣. ئەم ناوەندە لە ساڵی ١٣٩٣ لە سنە دامەزراوە، چوار دیپارتمانی لە بوارەکانی مێژوو، ئەدەب، ئەندازیاری، ئابووریی و پێوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا هەیە و تا ئێستا دوو گردبوونەوەی نەتەوەیی و ناوچەیی لە بوارەکانی هەوارامان ناسی و سینەمای کوردی بەڕێوە بردووە و چەند کتێبێکی لە بواری ئەدەبی کوردیدا بڵاو کردووەتەوە.
١٨٤. کلیمالله توحدی، حرکت تاریخی کُرد به خراسان (ناشر: کلیمالله توحدی، 1371)؛ یوسف متولی حقیقی، ”تأملی پیرامون علل و چگونگی مهاجرت کُردها به خراسان،“ فصلنامۀ فقه و تاریخ تمدن، شمارۀ 23 (1389)، 63-89؛ سیاوش فاتحی، کوچندگان کرمانج (شیراز: کیان نشر، 1389)؛ کلیم¬الله توحدی، ”اهمیت و اصلات موسیقی کُردی خراسان،“ مقام موسیقایی، شمارۀ 3 (1377)، 106-113.
١٨٥. Matin, Kurds and American Liberalism; Khalid Khayati, Kurds in France and Sweden (Linköping: Linköping University Press, 2008).