12:06 - 31/07/2020
ئابوری ناكۆكییەكان دەگۆڕێت بۆ دۆستایەتی
لەوكاتەی كە ئاسیای ناوەڕاست بوەشی كردووەتەوە بۆ رێگای ئاوریشم، كێبەركێی وڵاتانی جیهان تادێت چڕتر دەبێتەوە و هەرلایەنە و لە هەوڵدایە زۆرترین رووبەری رێگای ئاوریشم بۆخۆی بپچڕێت، بەڵام ئەوەی كە زۆرترین سوود لە خودی ئاوریشمەكە وەردەگرێت دەشێ دەریای قەزوین بێت كە لە ئێستادا خاوەنی نزیكەی 48 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگ و 9 تریلیۆن مەتر سێجا غازی سروشتییە.
هەر خودی رێگای ئاوریشم دۆخێكی لە ئاسیا هێناوەتە ئاراوە كە دەشێ دۆستەكان لەیەكتر بترازێنێت و هەندێكجاریش نەیارەكان لە یەكتر نزیكبكاتەوە، لە نمونەی توركیا و ئێران كە وێڕای ناكۆكی قوڵ و مێژوویی لەرووی سیاسی و تەنانەت سەربازییەوە، بەڵام بەرژەوەندی ئابوری ئێستا دەستلەملانی كردوون و ناچاری كردوون كە پەیوەندییەكانیان بەرەو سەقامگیری و دۆستایەتی زیاتر ببەن.
رێگای ئاوریشم چیە؟
كۆمەڵێك رێگای ئاوی و وشكانییە كە هەموویان پێكەوە بەستراونەتەوە و لە چینەوە سەرچاوە دەگرێت بۆ ئەوروپا و درێژییەكەی 12 هەزار كیلۆمەترە و بە دوو بەش سێ كیشوەر دەبڕێت، بەشێكیان كە بە بەشی باكوری ناودەبرێت لە چینەوە دەستپێدەكات بەرەو خۆرهەڵاتی ئەوروپا و لە دەریای رەشەوە دەگاتە شاری بندوقیەی ئیتاڵیا.
بەشی دووەمی رێگای ئاوریشم كە بەشی باشورییەكەیەتی لە سوریا و عێراق و توركیاوە دەگاتە میسر و دەریای ناوەڕاست و رێڕەوی گواستنەوەی بازرگانین لە چینەوە بۆ ئەوروپا.
توركیا وەك ئەستێرەی باكور
لەپاڵ پاشخانێكی مێژوویی و نزیایەتی مەزهەبی و هاوزمانییانەوە، توركیا لە دوای رووخانی یەكێتی سۆڤێت لە ریزبەندی پێشەوەی ئەو وڵاتانە بوو كە دانی نا بە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاستدا دوای دروستبونیان، هەر ئەمەش وایكردووە كە لەوكاتەوە تا ئێستا ئەنكەرە پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ بەشی زۆری ئەو وڵاتانەدا هەبێت، بە ئەندازەیەك بەرپرسانی ئازەربایجان توركیا بە پشتیوانی گەورەی خۆیان دەزانن و وەك دەروازەیەك لێی دەڕوانن بۆ پەیوەندی سیاسی و بازرگانی لەدەڵ وڵاتانی دەرەوەی ئاسیای ناوەڕاستدا، هەروەك قرغیستان بە هەمان شێوە بەردەوام لە هەوڵی پتەوكردنی هەرچی زیاتری پەیوەندییەكانیانن لەگەڵ توركیا و تەنانەت سەرۆكی ئەو وڵاتە توركیا بە ئەستێرەی باكور ناودەبات، هاوكات توركمانستان بە هەمان شێوە لەسەر خولگەی توركیا ماوەتەوە و ئێستاش سوپاسی توركیا دەكات كە هەرزوو دانی پێداناوە دوای دروستبوونی دەوڵەتەكە و ئۆزبەكستانیش كە خاوەنی گەورەترین رووبەرە لەنێو وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاسدا تەنانەت سەرۆك وەزیرانەكەی بە رەگەز توركە و بەردەوام لە سەردانی ئەنكەرەیە.
توركیا و هاوبەشیكردنی لەگەڵ چین
لەم ساڵانەی كۆتایدا بەتایبەت كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەوروپا بەرەو ساردبوونەوە و گرژبوون چوو، توركیا هەوڵی دۆزینەوەی جێگرەوەی ئەوروپای دا، بەتایبەت لە دۆسێی وزە و ئابوریدا، جگە لە ئەوروپا توركیا وەك پێویست پەیوەندی تەنانەت لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی خۆشیدا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست لە ئاستێكی باش و تۆكمەدا نەبوو، هەربۆیە رووی كردە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست.
بۆ ئەمەش توركیا نەیتوانی چاوپۆشی لە هەیمەنە و هێزی روسیا بكات لە بلۆكی خۆرهەڵاتدا، هەربۆیە سەرەتای دۆزینەوەی بەدیلی ئەوروپای لە خاوكردنەوەی گرژییەكانی لەگەڵ روسیا و پەرەپێدانی پەیوەندییەكانی دەستپێكرد.
لەلایەكی دیكەوە توركیا چاوی لەسەر یەكێك لە هێڵەكانی رێگای ئاوریشم بوو كە ببێتە جێگرەوەی گواستنەوەی كاڵای چینی بە فرۆكە و پاپۆڕ، هەربۆیە بڕیاری راكێشانی هێڵی شەمەندەفەریدا كە "هێڵی باكۆ – تبلیسی – كارس"ە و دواتریش مزەكەرەیەكی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ چین واژۆكرد بۆ هەرچی زیاتر پەرەپێدانی ئەو رێگا ئاوریشمییەی كە توركیا هاوشێوەی خەزنەیەكی دارایایی دەیەوێت سوودی لێ وەربگرێت.
پێشبڕكێ لەگەڵ دەرفەتە لەدەستچووەكان
وەبەرهێنانی توركیا لە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاسدا، لە كۆتاییەكانی سەدەی پێشووەوە دەستیپێكردووە، بەڵام لە ئێستادا توركیا ئەو وەبەرهێنانە وەك یەكێك لە فاكتەرەكانی بەهێزكردنی جێپێی خۆی لە ناوچەكەدا سەیردەكات و بەردەوام پەرەی زیاتی پێدەدات تا جێپێی بەهێزتر بێت، بۆ نمونە تەنها لە كازاخستان قەبارەی وەبەرهێنانی توركیا گەیشتووەتە 2 ملیار و 400 ملیۆن دۆلار، لەكاتێكدا ساڵی 1995 قەبارەی وەبەرهێنانی توركیا لە كازاخستان تەنها 236 ملیۆن دۆلار بوو.
لە قرغیستانیش توركیا رۆڵی یەكلاكەرەوەی هەیە لە ئابوری ئەو وڵاتەدا و لە ریزبەندی پێشەوەی ئەو وڵاتانەیە كە وەبەرهێنانی تێدا دەكەن، هەروەك لەگەڵ ئۆزبەكستان تادێت ریشەی ئابوری توركیا قوڵتر دەبێتەوە و لەكاتێكدا ساڵی 1995 قەبارەی وەبەرهێنانی توركی لە ئۆزبەكستان تەنها 200 ملیۆن دۆلار بوو، بەڵام ساڵی 2017 سەرۆكی ئۆزبەكستان سەردانی ئەنكەرەی كرد و بە بەهای 3 ملیار و 500 ملیۆن دۆلار رێككەوتنی بازرگانی و ئابوری و وەبەرهێنانی لەگەڵ توركیادا واژۆكرد.
ئەگەر ژمارەكان بە كۆكراوەیی ببینرێن، ئەوا دەردەكەوێت كە ئێستا قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی توركیا لەگەڵ ولاًَتانی ئاسیای ناوەڕاستدا 6 ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە، وەبەرهێنانی كۆمپانیا توركییەكانیش لە 90 ملیار دۆلار نزیكبووەتەوە و بەپێی ئاماری وەزارەتی دەرەوەی توركیا 4 هەزار كۆمپانیای وڵاتەكەیان لە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست كاردەكەن.
ئێران . . . راكردن لە شەراكەتی ئەمریكا
كۆماری ئیسلامی ئێرانیش هەمان شێوەی توركیا بەردەوام لە هەوڵی پتەوكردن و پەرەپێدانی پەیوەندییەكانیەتی لەگەڵ وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست و هاوشێوەی ئەنكەرەش، دوابەدوای رووخانی سۆڤێت و لەدایكبوونی ئەم وڵاتانەی ئاسیای ناوەڕسات، تاران لە ریزبەندی پێشەوەی ئەو وڵاتانەبوون كە دانی پێداناون و ئامادەی پەیوەندی بووە لەگەڵیان.
دوای چڕبوونەوەی سزاكانی ئەمریكا، ئێران ناچاربوو وردتر لە جاران بەدوای بەدیلدا بگەڕێت و هەرچی پێی دەكرێت هاوبەشی نوێ پەیدا بكات، هەربۆیە رووی كردە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست تا كەمێك لە گەمارۆكانی كەمبكاتەوە.
ئێران بۆ گەیشتن بە ئاسیای ناوەڕاست تەركیزی خستە سەر راكێشانی هێڵی ئاسنین، لە یەكێك لە لێدوانەكانیشیدا بەرپرسێكی بالاًَی ئێران دانی بەوەدا نا كە وڵاتەكەی هێڵی شەمەندەفەر لە ئێرانەوە درێژدەكاتەوە بۆ توركمانستان و كازاخستان تا گەیشتن بە ناوچەی بازرگانی ئازاد، بەپێی نەخشەی هێڵەكەش هەڵسەنگاندنی بۆ كراوە كە هاتوچۆ بە رێژەی لەسەدا 30 بەرزدەكاتەوە، ئەوەش كەلێنێكی تا رادەیەك گەورە بۆ بازرگانی ئێران پڕدەكاتەوە لەكاتێكدا كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە ناتوانێت بۆ بازرگانی سوود لە رێڕەوە ئاوییەكان وەربگرێت، بۆ ئەمەش روسیا پشتیوانی دەكات و بڕیارە تا كۆتایی ساڵی 2024 رێگا ئاسنینەكە تەواو بكرێت.
تاران و ئەنكەرە . . كێبەركێ لەسەر پارچەی گەورەی كێكەكە
روونە كە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست ناتوانن تەواوی ئەو كەلێنە بۆ ئێران پڕبكەنەوە كە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاوە تووشی ئابورییەكەی بووە، بەڵام قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانییان هەرچەندێك بێت بۆ تاران جێگەی بایەخە، هەربۆیە لەگەڵ ئەنكەرەدا كێبەركێیەكی چڕ دەكات تا بتوانێت بەشی گەورەی كێكی ئاسیای ناوەڕاست بۆخۆی بپچڕێت.
ئەگەر هەندێك ناكۆكی جەوهەریشیان هەبێت، بەڵام بەلای توركیاوە ئێران سەرچاوەیەكی گرنگی نەوت و غاز و بازرگانییە، بەتایبەت كە توكیا هاوردەكاری سەرەكی وزەیە و دەروازەی ئەوروپایە، هەربۆیە ئەو بەرژەوەندییە ئابورییانەی هەردولا وادەكات كەمتر بیر لە ناكۆكییە سیاسییەكانیان بكەنەوە.
لەپاڵ ئەوەی كە توركیا سوودی لە سزاكانی ئەمریكا دژی ئێران وەرگرتووە، بەڵام بە ناچاری پێویستی بەوەیە پەیوەندییەكانی لەگەڵ تاران پەرەپێدات بەتایبەت كە ئەو رێگایەی لە مێشكیدایە بیكاتە رێگەی سەرەكی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی ئاسیای ناوەڕسادا پێویستە بە دەریای قەزویندا گوزەر بكات، لە بەرامبەریشدا ئێران چاوی لەوەیە كە ژمارەیەك رێككەوتن لەگەڵ توركیا و دۆستەكانی بكات تا رێگای گواستنەوەی وشكانی وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاست كۆنترۆڵ بكات، هەربۆیە ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت، كێبەركێیەكی پڕ لە ماندوو بوونە لەنێوان تاران و ئەنكەرەدا بۆ بەرزكردنەوەی قەبارەی وەبەرهێنان و ئاڵوگۆڕی بازرگانییان لەگەڵ ئەو وڵاتانەی ئاسیای ناوەڕاست كە چ بۆ توركیا و چ بۆ ئێران دەرفەتێكە بەتامی زێڕ بۆ قوتاربوون لەژێر فشاری ئابوری.