11:39 - 31/07/2020
ده‌ربارێكی شای ئێران چه‌ندین نهێنی هه‌ڵده‌داته‌وه
چل ساڵ به‌سه‌ر مه‌رگی حه‌مه‌ڕزاشای
ئێراندا تێده‌په‌ڕێت، كاتێك له یه‌كێك له نه‌خۆشخانه‌كانی قاهیره‌ی پایته‌ختی
میسر كۆتا هه‌ناسه‌كانی داو ته‌نانه‌ت ته‌رمه‌كه‌شی نه‌گه‌ڕێنرایه‌وه ئه‌و وڵاته‌ی
چه‌ندین پشتی بنه‌ماڵه‌كه‌یان له پێناوی دروستكردنی ده‌وڵه‌تی شاهه‌نشاهیدا سه‌ریان
نایه‌وه، پرسیار ئه‌وه‌یه ئه‌گه‌ر ئه‌و هێنده دۆست و نزیكی ئه‌مه‌ریكیه‌كان بوو
بۆچی ڕێگه‌یان نه‌كرده‌وه، له‌نێو نه‌خۆشخانه‌كانی وڵاته به‌رفراوانه‌كه‌ی ئه‌مه‌ریكادا
چاره‌سه‌ر بكرێت؟ بۆچی ئه‌و ناچار بووه بچێته وڵاتێك كه پێشتر كێشه‌ی خێزانی و
كۆمه‌ڵایه‌تی له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانیدا هه‌بووه؟
رۆژی 27/7/1980 به‌شێك له خه‌ڵكی
ئێران به مه‌به‌ستی ده‌ربڕینی خۆشی به‌هۆی مردنی حمه‌ره‌زا شاوه ڕژانه سه‌رشه‌قامه‌كان
و شیرینیان به‌خشییه‌وه، به‌شێكیتریشی كه لایه‌نگربوون و ئومیدیان به‌وه هه‌بوو
رۆژێك له ڕۆژان بگه‌ڕیته‌وه بۆناویان نائومێدیه‌كه‌یان پووچه‌ڵ بوویه‌وه، هه‌رچه‌نده
هه‌ندێكیان پییان وابوو خانه‌واده‌كه‌ی ده‌توانن شتێك بكه‌ن، به‌ڵام هه‌رزوو ئه‌و
هیوایه‌ش شتێكی ئه‌وتۆی لێ نه‌مایه‌وه.
محه‌مه‌د ره‌زا شاى په‌هله‌وى له
تشرینى یه‌كه‌مى 1919 له تاران له دایك بوه، له ماوه‌ى جه‌نگى سارددا سه‌ر به
رۆژئاوا بو، له‌گه‌ڵ پیاوانى ئایینى شیعه‌دا و له‌سه‌روى هه‌موشیانه‌وه ایه الله
خومه‌ینى كه پاشان له ساڵى 1963 دا دوورى خسته‌وه بۆ توركیا، روبه‌روى مه‌ترسى
بزوتنه‌وه راستره‌وه نیشتمانیه‌كانى ئیران ده‌وه‌ستانه‌وه، ناوبراو كوڕى گه‌وره‌ى
ره‌زا شاى په‌هله‌وى بو، پله‌ى ئه‌فسه‌رى هه‌بو له سوپادا و پاشان بوه حاكمى
ئێران و ده‌سه‌ڵاتى بنه‌ماڵه‌ى په‌هله‌وى له ئیران دامه‌زراند له ساڵى 1925.
محه‌مه‌د ره‌زا شا له سویسرا
خوێندویه‌تى، ساڵى 1935 گه‌راوه‌ته‌وه بۆ ئێران، بریتانیا و یه‌كێتى سۆڤیه‌تى
جاران له ساڵى 1941 ئێرانیان داگیر كردو شایان ناچار كرد ئێران به جێبهێڵێ و
دووریان خسته‌وه بۆ باشورى ئه‌فریقیا، ئه‌وه‌ش به‌هۆى ترسى ئه‌مه‌ریكاو سۆڤیه‌ته‌وه
بو له‌وه‌ى شا هاوكارى ئه‌لمانیاى نازى بكات و نه‌وتى بۆ ره‌وانه بكات له كاتى جه‌نگدا،
و له 16 ئه‌یلولى 1941 محمدى كوریان له ده‌سه‌ڵات دانا.
هنری كیسنجه‌ر كه هاوڕێیه‌تیه‌تی
زۆرنزیكی له‌گه‌ڵ حه‌مه ڕزا شا هه‌بووده‌یگوت: ئه‌و دۆستایه‌تیه‌كی باشی له‌گه‌ڵ
ئه‌مه‌ریكیه‌كان هه‌بوو، ده‌بوو 37 ساڵ خزمه‌تی به‌ئه‌مه‌ریكا له‌به‌رچاویان بوایه،
خزمه‌تی زۆری ئه‌وانی كرد له ناوچه‌كه‌دا.
نیكسۆنی سه‌رۆكی پێشووی ئه‌مه‌ریكا كه له مه‌راسیمی
ناشتنه‌كه‌یدا ئاماده‌بوو گوتی: ئه‌م پیاوه 30ساڵ خزمه‌تی به ئه‌مه‌ریكا كردووه،
دۆستێكی زۆر نزیكی من بوو، به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگه‌ی نیگه‌رانییه ئه‌و له نیشتیمانه‌كه‌ی
دا نه‌مرد.
به‌سه‌رنجدان لهو دوو وته‌یه ئه‌وه‌مان
بۆ ڕوون ده‌بێته‌وه كه ئه‌مه‌ریكیه‌كان تا سه‌ر دۆستایه‌تی شایان نه‌كردووه‌و
دواجار به هه‌ر هۆكارێك بوو پشتیان تێكرد، تا ئه‌و ڕاده‌یه‌ی ئاماده‌نه‌بوون له‌نه‌خۆچشخانه‌یه‌كی
وڵاته‌كه‌یاندا چاره‌سه‌ر وه‌ربگرێت، ئه‌و رۆژانه‌ی كه له رۆژى 16ى كانونى یه‌كه‌مى
1979، دوای ئه‌وه‌ى هه‌ستى كرد هه‌لى مانه‌وه‌ى له ده‌سه‌ڵات لاواز بوه له ئه‌نجامى
توندبونه‌وه‌ى خۆپیشانه‌دانه جه‌ماوه‌ریه‌كان له دژى ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ى له شاره
جیاوازه‌كاندا جێگه‌ی پێ لێژ بوو ، له كۆی شه‌ش وڵاتی دۆست و نزیكی كه‌س جێی نه‌كرده‌وه،
به پێی سه‌رچاوه‌كان ته‌نها ئه‌وه‌نده له ئه‌مه‌ریكا مایه‌وه كه پشوویه‌ك
بدات، ته‌نها 54 رۆژ لهو وڵاته مایه‌وه‌و ئه‌ویش هه‌مووی له‌نێو نه‌خۆشخانه‌یه‌كدا
بوو كه نه‌شته‌رگه‌ریی سپڵ و زراویان بۆكردبوو. كه گومانی ئه‌وه‌ی لێده‌كرا
تووشیشێرپه‌نجه بووبێت.
هێشتا دوو هه‌فته نه‌بوو كه شا
داخڵی نه‌خۆشخانه‌كه‌ی ئه‌مه‌ریكا ببوو، خۆپیشانده‌رانی سه‌ر به خه‌تی ئیمام له
تاران هه‌ڵیانكوتایه سه‌ر باڵیۆزخانه‌ی ئه‌مه‌ریكا له تاران و لهو باره‌یه‌وه
زانیاریی زۆریان وه‌ده‌ست كه‌وت، هه‌ر لهو كاتانه‌شدا وڵاتی مه‌كسیك ڕایگه‌یاند
بۆبه‌رده‌وامی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان تاران وڵاته‌كه‌ی نایه‌وێت پیشوازیی له شا بكات.
پاش ئه‌وه‌ی شا ئێرانی به‌جێهێشتبوو به
دوو هه‌فته خۆپیشانده‌ران ده‌ستیان به‌سه‌ر بالوێزخانه‌ى ئه‌مه‌ریكادا گرت له
تاران و زیاتر له 50 ئه‌مه‌ریكییان وه‌ك بارمته ده‌ستگیر كرد، و داوایان ده‌كرد
له‌گه‌ل شادا بیانگۆڕنه‌وه. ئه‌مه‌ریكا ئه‌و داواكاریه‌ى ره‌تكرده‌وه، به‌لام
پاش ئه‌وه شا روى كرده ولاتى –په‌نه‌ما- پاشان چوه قاهیره، و له‌لایه‌ن سه‌رۆكى
مصرى ئه‌وكات –ئه‌نوه‌ر سادات- مافى په‌نابه‌رێتى پێدرا.
محمد ره‌زا ئه‌و ده‌مه‌ى شازاده‌ى
جێنشین بو هاوسه‌رگیرى له‌گه‌ل كچى مه‌لیك فاروقى مصردا كردوه، سه‌ره‌راى هاوسه‌رگیریه‌كى
تر له‌گه‌ڵ خوشكى مه‌لیك فاروق له ساڵى 1939، به‌ڵام هاوسه‌رگیریه‌كه به
جیابونه‌وه كۆتایى هات له ساڵى 1948 و –فوزیه-ى شاژن گه‌ڕایه‌وه میصرو ئه‌میره
شانازى له پاش خۆى به‌جێهێشت، به‌ڵام ده‌سه‌ڵاتدارانی میسر ئه‌و دۆخه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌یان
به هه‌ند وه‌رنه‌گرت و مافی په‌نابه‌رییان پێدا.
خراپترین رۆژه‌كانی ژیانی حمه‌ره‌زا
شا ئه‌و كاتانه‌بوو كه له نه‌خۆشخانه هاتنه ده‌ره‌وه و به‌فڕۆكه‌یه‌كی تایبه‌تی
ئه‌مه‌ریكی به‌ره‌و ته‌كساس به‌ڕییان كردن، بۆ ئه‌وه‌ی له‌وێ له خانوویه‌كی
بچوكدا نیشته‌جێیان بكه‌ن، به‌ڵام كاتێك گه‌شتنه ئه‌وێ هاوڕێ ئه‌مه‌ریكیه‌كانیان
پێیان گوتن كه هێشتا ئه‌و خانووه ئاماده نه‌بووه، بۆیه ده‌بێت به‌ناچاریی
بتانبه‌ینه شوێنێكی دیكه، شاو هاوسه‌ره‌كه‌ی به‌ناچاریی ئه‌و پیشنیاره‌یان
قبوڵكرد، به‌ڵام وه‌ك هاوسه‌ره‌كه‌ی دواتر باسی ده‌كات ئه‌و شوێنه‌ی بۆیان ئاماده‌كردبوون
نه‌خۆشخانه‌یه‌كی ده‌روونی بووه!
ئه‌مه‌ریكیه‌كان نه‌یانتوانی
پشتیوانی ئاشكرای لێبكه‌ن، له‌به‌رئه‌و بارودۆخه ناله‌باره‌ی له ئێران بۆیان
هاتبووه پێشه‌وه، بۆیه وڵاتی په‌نه‌مایان بۆپێشنیاركرد، بارودۆخی شاو هاوسه‌ره‌كه‌ی
لهو رۆژانه‌دا هێنده ناله‌بار بوون جگه له قبوڵكردنی پێشنیاره‌كان و به‌دوو كه‌وتنیان
هیچ چاره‌یه‌كی دیكه‌یان نه‌بوو، هه‌ر بۆیه له ته‌كساسه‌وه به فڕۆكه‌یه‌كبه‌ره‌و
په‌نه‌مایان برد، به‌ڵام كه زانییان له‌وێش ناتوانن نیشته‌جێ بن، بۆیه بڕیاری سه‌فه‌ریان
به‌ره‌و میسر دا.
ئه‌حمه‌د عه‌لی مه‌سعود ئه‌نساریی كه
یه‌كێك بووه له ده‌رباره‌كانی شاو ئه‌وانه‌ی له‌ناو كۆشك و له به‌رده‌ستی فه‌ره‌ح
په‌هله‌وی هاوسه‌ری شادا كاری كردووه ، دوای ئه‌و هه‌موو ساڵه، هاتووه‌ته قسه‌و هه‌ندێك
زانیاری دركاندووه.
مه‌سعودی ئه‌نساری ده‌رچووی به‌شی
ئابووری بووه‌و تا كاتی ئاڵوگۆڕیی ده‌سه‌ڵات له ئێران ، له دانشگا ئازاده‌كان
وانه‌ی گوتووه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها ئه‌ندامی ژووری بازرگانی هاوبه‌شی ئێران بووه، هه‌روه‌ها
یاریده‌ده‌ر بووه له قوتابخانه‌ی به‌ناوبانگی شه‌مێرانی تایبه‌ت ،پاشان بووه‌ته
به‌ڕیوه‌به‌ری كۆمپانیای ئای پیو ڕاوێژكاری كۆمپانیای ئادرین ولكه‌ر بووه، وه‌ك
خۆی باسی ده‌كات كارێكی دیكه‌ی دروستكردنی په‌یوه‌ندی بووه له نێوان ئایه‌توڵا
شه‌ریعه‌تمه‌داریی و شا بووه، به پێی وته‌كانی ئه‌و ده‌رباره كاتێك شه‌ریعه‌تمه‌داریی
پرۆژه‌ی دروستكردنی حیزبێكی ئیسلامی ده‌دات به شا، ئه‌ویش قبوڵی ده‌كات، به‌ڵام
ڕودانی كوده‌تاكه بواری ئه‌وه‌ی نه‌دا بچێته بواری جێبه‌جێكردنه‌وه.
پاش سه‌ركه‌وتنی شۆڕش ئه‌ویش ده‌چێته
ده‌ره‌وه‌ی ئێران و بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر وه‌ك ڕاوێژكاریی دارایی ره‌زا په‌هله‌وی
كوڕی شا ده‌بێت، به‌ڵام وه‌ك خۆی باسی ده‌كات
به‌هۆی بایه‌خه شه‌خسییه‌كانی بۆكاری دینداریی و گه‌ڕانه‌وه بۆ لای خودا وازی لهو
كاره هێناوه‌وله ئێستادا بۆ خۆی ده‌ژیی و دوور كه‌وتووه‌ته‌وه له كاروباری
سیاسی و له ساڵرۆژی وه‌فاتی حه‌مه ڕه‌زا شادا چه‌ند زانیاریی نھێتی خستۆته ڕوو.
سه‌باره‌ت به مانه‌وه‌ی شاو هاوسه‌ره‌كه‌ی
له نه‌خۆشخانه‌یه‌كی ده‌روونیدا، ئه‌نساری باس له‌وه ده‌كات وه‌رگرتنی شاو هاوسه‌ره‌كه‌ی
له ژێر فشاری هه‌ندێك كه‌سایه‌تی دیای وه‌ك هینریكیسنجه‌رو دیڤید راكفلر دابوو،
ئه‌گینا ئه‌وه‌نده‌ی ئه‌مه‌ریكا به‌یاخی به گیراوه‌كانی خۆی ده‌دا ئه‌وه‌نده
گوێێ به ته‌ندروستی و مانه‌وه‌ی شا نه‌ده‌دا.
وه‌ك ئه‌نساری باسی ده‌كات پزیشكه
تایبه‌ته‌كه‌ی شا كه خانمێكی فه‌ره‌نسی بوو به‌ناوی -لوسا پیرنیا- كاتێك یه‌كیان بینیوه له
قاهیره‌و شا گیانی له ده‌ستداوه، لوسا به‌وی گوتووه ئه‌و دوو پزیشكه‌ی كه له
فه‌ره‌نساوه هاتبوون بۆچاره‌سه‌ركردنی شا، نه‌یانده‌هێشت كه‌س نزیكیان بكه‌وێت،
خۆشیان نه‌یانده‌زانی به‌باشی چاره‌سه‌ری بكه‌ن، بۆیه تا ده‌هات باری ته‌ندروستی
تێكده‌چوو، بۆیه فه‌ره‌ح به‌خێرایی داوای تیمێكی تر ده‌كات له ئه‌مه‌ریكاوه
بێن،به‌ڵام ئه‌وان نیگه‌ران ده‌بن و پێیده‌ڵێن ئه‌گه‌ر ئه‌و پزیشكانه بێن ئێمه
ده‌ڕۆین و چاره‌سه‌ری ناكه‌ین، ئامانجی ئه‌و كه‌سانه له دواخستنی هاتنی پزیشكه
ئه‌مه‌ریكیه‌كان ئه‌وه‌بوو كه دۆخی حه‌مه‌ره‌زا شا خراپتر ببێت، به پێی بۆچوونی
هه‌ندێك له شاره‌زاكان كاری ئه‌و دوو پزیشكه فه‌ره‌نسییه ئه‌وه‌بوو كه مردنی
شا خێراتر بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی كێشه‌ی بارمته ئه‌مه‌ریكیه‌كان له‌تاران سه‌رنه‌گرێت.
محه‌مه‌د ره‌زا شا له 27 ى حوزه‌یرانى
ساڵى 1980 له مصر كۆچى دوایى كرد له ته‌مه‌نى شه‌ست ساڵیدا، ئه‌و ولاته رێ و ره‌سمى
سه‌ربازیان بۆ ته‌رمه‌كه‌ى رێكخست و به ئاماده‌بونى سادات له مزگه‌وتى –
الرفاعی- له قاهیره به خاك سپێردرا.
له تشرینى یه‌كه‌مى ساڵى
1960 هاوژینى سێیه‌مى شا – فرح دیبا- منداڵێكى بو به‌ناوى –ره‌زا- و بوه شازاده‌ى جینشین.