01:37 - 15/07/2020
نه‌زانراوه‌كانی ڤایرۆسی كۆرۆنای نوێ و بۆچوونی پسپۆڕان
كاتێك ئه‌كادیمیای
سویدی خه‌ڵاتی نۆبڵی به‌خشی به‌و سێ توێژه‌ره‌ی كه توانییان هۆكاری تووشبوون به
ئایدز بدۆزنه‌وه كه بریتیه له كه‌می به‌رگریی جه‌سته، ئه‌وه وای كرد له هه‌ندێك
كه بڵێن چیترهیچ نه‌خۆشییه‌كی مرۆڤ نه‌ماوه‌ته‌وه كه هۆكاره‌كه‌ی نه‌زانرێت و
چاره‌سه‌ریشی بۆ نه‌دۆزرێته‌وه، هه‌ر بۆیه زۆر به خێرای په‌ره به‌بواری ده‌رمانسازیی
درا.
له‌پاش 37 ساڵ له‌و
ده‌ستكه‌وته گه‌وره‌یه زانایان له ماوه‌ی كه‌متر له دوو هه‌فته‌دا توانییان
ڤایرۆسی كۆڤید 19 بناسنه‌وه‌و ئاشكرای بكه‌ن. كه به‌هۆی هه‌وكردنی سییه‌كانی
مرۆڤه‌وه له ووهانی چینه‌وه بڵاو بوویه‌وه‌و له ماوه‌یه‌كی زۆر كه‌مدا به هه‌موو
جیهاندا بڵاوبوویه‌وه.
هێشتا شه‌ش مانگ
به‌سه‌ر نه‌خۆشییه‌كه‌دا تێنه‌په‌ڕیی بوو چه‌ندین تۆن وه‌ره‌قه كه‌ڵه‌كه كران كه
بۆتوێژینه‌وه له‌و نه‌خۆشییه‌دا، هه‌زاران زانیاری جیاوازو جۆراوجۆر بڵاوكرانه‌وه
كه هه‌ندێكیان پێچه‌وانه‌و دژ به‌یه‌ك بوون، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا تا ئێستاش پسپۆڕان
نه‌یانتوانیوه چاره‌سه‌ریی ته‌واوه‌تی بدۆزنه‌وه، هێشتا یه‌كلاییش نه‌بووه‌ته‌وه
ئایا پێكووته‌جیاوازه‌كان سه‌ركه‌وتوو ده‌بن یان نه.
چوار نهێنی هه‌ن كه لای زانایان بووه‌ته
مه‌ته‌ڵێك و تا ئێستاش زانایان و پسپۆڕان سه‌ری لێده‌رناكه‌ن و نازانن بۆچی ئه‌و
ڤایرۆسه‌یان لێ بووه‌ته ئه‌سته‌م، ڕێكخراوی ته‌ندروستی جیهانی له‌گه‌ڵ ده‌یان
ناوه‌ندی توێژینه‌وه‌و تاقیگه په‌یوه‌ندی گرتووه‌و له هاوكاریی دولایه‌نه‌ی به‌رده‌وامدان
له‌سه‌رانسه‌ری دونیادا بۆ ئه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری بۆبدۆزنه‌وه و بزانن ، ڕێگه ڕاسته‌قینه‌كانی
بڵاوبوونه‌وه‌ی چییه؟ئایا ئه‌وانه‌ی نیشانه‌ی ڤایرۆسه‌كه‌یان نیه و هه‌ڵگرن
ڤایرۆسه‌كه ده‌گوازنه‌وه؟ ئایا ئه‌و به‌رگرییانه چین له جه‌سته‌ی مرۆڤی
چاكبووه‌وه‌دا دروست ده‌بن؟ ئه‌ی ئه‌و شوێنه‌وارانه كامانه‌ن كه له دوای
چاكبوونه‌وه بۆهه‌میشه‌یی ده‌مێننه‌وه؟
بۆ ئه‌و مه‌به‌سته
تیمێكی (الشرق
الأوسط) راپۆرتێكیان ئاماده‌كردووه، هه‌وڵیانداوه له‌و ڕێگه‌یه‌وه وه‌ڵامی به‌شێك
له‌و پرسیارانه بده‌نه‌وه؟
هه‌ر له مانگی یه‌كه‌می ده‌ركه‌وتنی
ڤایرۆسه‌كه‌وه، توێژه‌ره‌كان تێبینی ئه‌وه‌یان كرد كه په‌تاكه ده‌كرێت له‌ڕێگه‌ی
هه‌واوه بگوازرێته‌وه، به‌و مانایه‌ی كه‌سێك له نزیكی تووشبوویه‌كه‌وه بێت و
پارچه‌ی پژمه‌و كۆكه، یان له ڕێگه‌ی گه‌ردیله‌كانی نێو هه‌واوه بگوازرێته‌وه
بۆ به‌رامبه‌ر، به‌ڵام رێكخراوی ته‌ندروستی جیهان تا هه‌فته‌ی پێشووش ئه‌و بۆچوونه‌ی
ڕه‌تده‌كرده‌وه، مه‌گه‌ر ته‌نها له‌و كاتانه‌دا نه‌بێت كه چه‌ند كه‌سێك پێكه‌وه‌بن
له شوێنێكدا كه هه‌وا ئاڵوگۆڕنه‌كات و له‌و ڕێگه‌یه‌وه ڤایرۆسه‌كه بگوازرێته‌وه،
به‌ڵام تا ئێستا ئه‌و ڕێكخراوه سووره له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی له نزیكی یه‌كه‌وه بوون
جێگه‌ی مه‌ترسییه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌نكۆڵه‌كانی هه‌وا به چاوی ئاسایی
نابینرێت، هه‌ربۆیه به‌رده‌وامی ده‌ستشۆرن به یه‌كێك له ڕێكاره پێشگیرییه‌كان
به‌په‌سه‌ند داده‌نێت، له‌گه‌ڵ خاوێنكردنه‌وه‌ی شوێنه‌كاندا، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش
هێشتا توێژه‌ره‌كان نازانن مرۆڤ به‌چه‌ندێك له‌و ڤایرۆسه تووش ده‌بێت و ده‌بێته
هه‌ڵگر، له ڕووی ژماره‌ی ڤایرۆسه‌كه‌وه.
له ڕاپۆرتی ڕیكخراوه‌كه‌دا هاتووه:ده‌بێت
زۆر به خیرایی توێژینه‌وه‌كان بگه‌نه ده‌رئه‌نجامێكی پێشكه‌وتووی زۆرباش ، بۆ ئه‌وه‌ی
بزانرێت ڤایرۆسه‌كه چۆن ده‌گوازرێته‌وه؟ چه‌ند ڤایرۆس مرۆڤ تووش ده‌كات؟ ئه‌و
قۆناغانه كامانه‌ن تا نه‌خۆشییه‌كه نیشانه‌كانی دیاری ده‌ده‌ن؟
له قۆناغه‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی ڤایرۆسه‌كه‌دا توێژه‌ره‌كان باوه‌ڕیان
وابوو، نه‌خۆشییه‌كه ته‌نها له‌و كه‌سانه‌وه ده‌گوازرێته‌وه كه نیشانه‌یان هه‌یه،
به‌ڵام دواتر ده‌ركه‌وت زۆرینه‌ی ئه‌وانه‌ی توشبوون له‌وانه‌وه بووه كه نیشانه‌یان
نییه، ئه‌وه‌ش كاره‌كانی زۆر ناڕه‌حه‌تتركردبوو، ڕاپۆرته‌كه باس له‌وه‌ش ده‌كات ده‌بێت
جیاكاریی له‌نێوان ئه‌و كه‌سانه‌دا بكرێت كه تووش بوون و نیشانه‌یان هه‌یه له‌گه‌ڵ
ئه‌و كه‌سانه‌ی كه هه‌ڵگرن و هیچ نیشانه‌یه‌كیشیان نییه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕێژه‌ی
تووشبوون له هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا هێشتا دیارنییه.
له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی كه هه‌ركه‌س له‌و نه‌خۆشییه
چاكده‌بێته‌وه به‌رگریی جه‌سته‌ی چه‌نده باشده‌بێت هێشتا یه‌كلایی نه‌بووه‌ته‌وه‌و
هیچ پشتیوانییه‌كی زانستی نیه، ڕاپۆرته‌كه ئاماژه به‌وه ده‌كات هێشتا هیچی له‌باره‌وه نازانین، به‌ڵام نزیكایه‌تیه‌كی
هه‌یه له‌گه‌ڵ بابه‌تێكی جێگیری زانستی ئه‌ویش ئه‌وه‌یه هه‌ر جه‌سته‌یه‌ك
دووچاری ڤایرۆسێك ببێت و لێی چاكببێته‌وه ئه‌و جه‌سته‌یه به‌رگریی له‌به‌رامبه‌ر
ئه‌و ڤایرۆسه‌دا په‌یدا ده‌كات، به‌ڵام له حاڵه‌تی كۆرۆنادا هێشتا قه‌باره‌و ڕێژه‌ی
ئه‌و به‌رگرییه ڕوون نه‌بووه‌ته‌وه، كه‌سیش نازانێت چه‌ندێك ڤایرۆسه‌كه ده‌مێنێته‌وه،
ئه‌وه له كاتێكدا ڤایرۆسه‌كانی دیكه زانراوه، هه‌ندێك له‌و ڤایرۆسانه 2 تا 3
ساڵ به‌رگریی به چاكه‌وه‌بوو ده‌به‌خشێت، به‌ڵام توێژینه‌وه‌كان ده‌ریانخستووه
27% ی ئه‌وانه‌ی چاكبوونه‌ته‌وه دوو تا 3 مانگ له‌چاكبوونه‌وه‌كه‌یان به‌رگرییان
به‌رامبه‌ر ڤایرۆسه‌كه هه‌یه، به‌ڵام پرسیار ئه‌وه‌یه ئایا ئه‌وانه له دوای
ئه‌و ماوه‌یه‌وه تووش ده‌بنه‌وه؟
تا ئێستا وه‌ڵامه‌كه ڕوون نییه، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا
جه‌سته‌ی مرۆڤ به‌جۆرێك دروستكراوه كه به‌رگرییه‌كانی له‌كاتی پێویستیدا ده‌كه‌وونه
كار، خانه لیمفاوییه‌كانی ده‌توانێت به‌رگریی بۆ جه‌سته دروستبكات، هه‌ركاتێك
ڤایرۆسێك هێرشیبۆ دێنێت به‌خێرایی ئه‌ویش ده‌كه‌وێته خۆی و به‌رگریی ده‌كات، هه‌ر
بۆیه پێده‌چێت ئه‌وه هۆكار بێت كاتێك یه‌كێك تێكه‌ڵیش ده‌كات و تووش نابێت،
راپۆرته‌كه پشتی به‌چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌ك
به‌ستووه، به‌ڵام هێشتا ڕوون نه‌بووه‌ته‌وه كه ئه‌وانه‌ی تووشی ڤایرۆسه‌كه ده‌بن
چه‌نده دژه‌كانی ناوجه‌سته‌یان كاری خۆیان كردووه یان نه، چالاكییان له كاتی سووڕی ڤایرۆسه‌كه‌دا چه‌نده؟
ئه‌و به‌رگرییه چه‌نده كه بۆی دروست ده‌بێت؟ ئه‌ی ئه‌وانه‌ی تووش نابن به‌رگرییه‌كه‌یان
چه‌نده‌و چۆنه؟ له‌وانه‌یه وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه به ئاسانی نه‌درێته‌وه،
پێویستی به توێژینه‌وه‌ی زانستی چڕو ئاڵۆز و هه‌مه‌لایه‌نه هه‌یه، ئه‌و كاره‌ش
ده‌بێت ئاسانبكرێته‌وه‌و به‌شێوه‌یه‌كی رۆتینی ئه‌نجام بدرێت بۆ ئه‌وه‌ی پشتی پێ
ببه‌سترێت بۆ توێژینه‌وه له‌باره‌ی ڤایرۆسی كۆڤید19ه‌وه.
كۆتا نادیاری كۆڤید19ئه‌وه‌یه كاریگه‌رییه‌كانی
ئه‌و ڤایرۆسه‌یه له‌سه‌ر جه‌سته‌ی ئه‌وانه‌ی كه چاكبوونه‌ته‌وه، ئه‌وه‌ی كه
زانراوه تا ئێستا یه‌ك نه‌خۆش دوای شه‌ش مانگ چاكبووته‌وه‌و ئه‌وه‌ش پێمان ده‌ڵێت
ده‌بێت ئه‌وانیش به هۆشیاری و هه‌ستیارییه‌وه مامه‌ڵه بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی جارێكی
دیكه تووش نه‌بنه‌وه.
توێژینه‌وه‌كان ده‌ریانخستووه كۆڤید19
كاریگه‌ریی له‌سه‌ر سییه‌كان دروست ده‌كات، دوای ئه‌وه‌ش به ته‌واوی چاكده‌بنه‌وه
هێشتا هه‌ناسه‌دانیان ئاسایی نابێته‌وه، كاریگه‌ریی له سه‌ر سوڕیی خوێن ده‌كات
له جه‌سته‌یاندا ، هه‌روه‌ها كاریگه‌ری له‌سه‌ر كاره‌كانی دڵ و جگه‌ر و گورچیله‌و
ته‌نانه‌ت كۆئه‌ندامی ده‌ماریش داده‌نێت. هه‌ربۆیه هه‌ست به زوو ماندووبوون ده‌كه‌ن
له زۆربه‌ی كاته‌كاندا.
یه‌كێكی دیكه له‌و هۆكارانه‌ی كه كاریگه‌رییان
هه‌یه له‌سه‌ر چاكه‌وه‌بووه‌كان ئه‌وه‌یه‌و له‌ڕاستیشدا هه‌ندێكجار مه‌ترسیداره
ئه‌وه‌یه په‌یوه‌ندی به ته‌مه‌ن و نه‌خۆشی دیكه‌شه‌وه هه‌یه، به‌ڵام هێشتا
توێژینه‌وه‌ی یه‌كلایی كه‌ره‌وه له ئارادا نییه كه په‌یوه‌ندی ڕاسته‌وخۆ له‌نێوان
ئه‌و دوو شته‌دا دروست بكات، چوونكه هه‌یه هیچ نه‌خۆشی نیه‌و ته‌مه‌نیشی زۆر نیه،
كه‌چی ده‌مرێت، هه‌یشه نه‌خۆشی هه‌یه‌و به‌ته‌مه‌نیشه‌و چاكیش ده‌بێته‌وه.
له هه‌مان كاتدا مه‌ترسییه‌كی دیكه ئه‌وه‌یه
هه‌ندێك له چاكه‌وه‌بووه‌كان چه‌ندمانگێك به‌سه‌ر چاكبوونه‌كه‌یدا تێپه‌ڕییوه به‌ڵام
كاتێك پشكنین ئه‌نجام ده‌داته‌وه ده‌رده‌كه‌وێت هه‌ڵگری ڤایرۆسه‌كه‌یه، هه‌ست به
به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رماو هیلاكی زۆر ده‌كه‌ن، به بێ ئه‌وه‌ی بزانرێت بۆچی و
چۆن و له‌كه‌یه‌وه سه‌ری هه‌ڵداوه‌ته‌وه.
ئه‌وه‌ی كه‌باسكرا لایه‌نه نادیارو شاراوه‌كانی
ڤایرۆسی كۆرۆناو چۆنیه‌تی مامه‌ڵه‌كردنی زانستیانه بوو، به‌ڵام هێشتا نه‌ك هه‌ر
زانایان و پسپۆڕانی بێئومێد نه‌كردووه، به‌ڵكو به‌رده‌وام له هه‌وڵ و كۆششدان بۆ
ئه‌وه‌ی ئه‌میش وه‌ك ڤایرۆسه‌كانی دیكه كۆتایی پێبێنن یان لانی كه‌م كۆنترۆڵی بكه‌ن
و بتوانن بڕیاری یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ش له باره‌ی ده‌رمان و پێكوته‌كه‌یه‌وه بده‌ن.