02:19 - 30/12/2018
ده ناوداری جیهان به ده‌ست نه‌خۆشی ده‌روونییه‌وه ده‌یانناڵاند
زۆرجار له‌ناو خۆماندا قسه‌یه‌كی باو ده‌كه‌ین كه ده‌ڵێین"زۆر
مه‌خوێنه‌وه شێت ده‌بیت." وشه‌ی شێتبوون هه‌میشه به مه‌به‌ستێكی خراپ به‌كاریده‌هێنێن،
له‌كاتێدا ده‌یان كه‌سی ناوداری جیهان تووشی جۆرێك له جۆره‌كانی شێتی بوون و كه‌چی
توانیوویانه له‌سه‌ر هێلی ئاسنینی ژیان شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كه‌یان به سه‌لامه‌ت بگه‌ێننه
جێ و ناوی خۆیان له مێژوودا تۆمار بكه‌ن.ژماره‌یه‌كی زۆر له خه‌ڵكی ناودار
دووچاری نه‌خۆشییه ده‌روونییه‌كان بوون.ئه‌م نه‌خۆشییه واینه‌كرد ئه‌وان له
كاروان دادببڕێت، به‌ڵام خۆیان ئازاری جه‌سته‌ی و دوورندرووستی داوه.ئه‌گه‌ر باوه‌ڕت
وایه كه به ته‌نیا ئاقڵ و ئاوه‌زداره‌كان توانیوویانه كاریگه‌ری له‌سه‌ر مێژوو
دروست بكه‌ن و ئه‌و شارستانیه‌تیه‌ی ئێستا له ئارادایه ئه‌وان خاوه‌نین؟ئه‌وا تۆ
هه‌ڵه‌ی.
شا چارڵیزی شه‌شه‌می فه‌ره‌نسا
ئه‌م پادشایه له نێوان ساڵانی 1380-1422 فه‌رمانڕه‌وایه‌تی
وڵاتێكی زلهێزی وه‌كو فه‌ره‌نسای كردووه، كاتێك سه‌یری وێنه‌كه‌ی ده‌كه‌ین هه‌موو
ئه‌و ڕه‌فتارانه ڕه‌تده‌كه‌نه‌وه كه باسی لێوه‌كراوه.به‌لامانه‌وه سه‌یره
"شێت"ێك ماوه‌ی 42 فه‌رمانڕه‌وایه‌تی بكات.
ئه‌م پیاوه سه‌ره‌تا به شێوه‌یه‌كی سروشتی فه‌رمانڕه‌وایه‌تی
ده‌كرد.دوای تێپه‌ڕبوونی چه‌ند ساڵێك تووشی نه‌خۆشییه‌كی ده‌روونی سه‌ختبوو كه چه‌ندین
جۆری له خۆگرتبوو.ئه‌م پادشایه سه‌ره‌تا به ته‌واوه‌تی ناوی خۆی له بیرچووه‌وه،
نه‌یده‌زانی كێیه؟ئه‌وه‌شی بیرچووببوو كه ئه‌م پادشای فه‌ره‌نسایه.ته‌نانه‌ت ژن
و منداڵه‌كه‌شی نه‌ده‌ناسی.كاتێك ده‌دوا ده‌یگوت"هه‌رگیز ئه‌م ژن و منداڵانه‌م
نه‌بینووه."
له ساڵی 1405توشی حاڵه‌تێكی نامۆ ده‌بێت كه به هه‌موو
شێوه‌یه‌ك ڕه‌تیده‌كاته‌وه كه خۆی بشوات یان خۆی بگۆڕێت ئه‌و كاره‌ش ماوه‌ی پێنج
مانگی به‌رده‌وامی خایاند.پاشان ده‌ستیكرد به بونیاتنانی تیۆری سه‌یر سه‌یر، مینا
ده‌یگوت جه‌سته‌ی من پێكهاته‌كه‌ی له شووشه‌یه.
سه‌ره‌ڕای سه‌یروسه‌مه‌ره‌یی بیرۆكه‌كانی له ئێستادا
پیسپۆرانی بواری ده‌روونناسی بۆیان ده‌ركه‌وتووه، هه‌ندێك له نه‌خۆشانی ده‌روونی
هه‌ست به‌وه ده‌كه‌ن پێكهاته‌ی جه‌سته‌یان له شووشه‌یه و ده‌كرێت له هه‌ركاتێكدا
ئه‌وان ورد و خاش بن.
ئه‌وه‌ی ده‌بێت سه‌لمێنه‌ری قسه‌ی پزیشكه‌كان ئه‌وه‌یه
كه شای فه‌ره‌نسا نه‌یده‌هێشت هیچ كه‌سێك ده‌ستی به‌ربكه‌وێت نه‌بادا
بشكێت.زۆرجاریش جلێكی ئاسنینی ده‌پۆشی بۆ ئه‌وه‌ی له كاتی جوڵانه‌وه‌دا نه‌شكێنرێت.
ئه‌براهام لینكۆڵن
شانزده‌هه‌مین سه‌رۆكی ئه‌مریكابووه و یه‌كێكه له‌و سه‌رۆكانه‌ی
كه كاریگه‌رییه‌كی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر به‌ڕێوه‌بردنی وڵاته‌كه‌ی خۆی هه‌بووه.ئه‌م
پیاوه سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی سه‌رۆكێكی ناوازه بووه به‌ڵام به‌رده‌وام نه‌خۆشییه‌كی
خه‌مۆكی گه‌وره‌ی هه‌بووه.هه‌ربۆیه چه‌ندین جار هه‌وڵیداوه خۆی بكوژێت.
هه‌ندێك له مێژوونووسان وای بۆده‌چن كه له ئه‌براهام
لینكۆڵین بێ ئه‌وه‌ی هیچ شتێك ڕووبدات له پڕ ده‌گریا، دوای گریانه‌كه‌شی ده‌ستی ده‌كرد
به گێڕانه‌وه‌ی نوكته‌ی خۆش تاوه‌كو هاوسه‌نگی خه‌مه‌كه‌ی ڕاگرێت. به‌رده‌وام
ئیشی ده‌كرد بۆ ئه‌وه‌ی خه‌مۆكییه‌كه‌ی بشارێته‌وه.لینكۆڵین به‌وه ناسرابوو كه زۆر
كه‌سێكی باوه‌ڕداربووه به ئاین و خوا بۆیه هه‌ندێك جار خه‌مۆكییه‌كه‌ی كه‌م
بۆته‌وه.
ڤینسینت ڤان كوغ
لێره‌و له‌وێ گوێمان له‌ناوی ڤان كوغ بووه، ئه‌و
نیگاركێشێكی هۆڵه‌ندی به‌ناوبانگبوو، به‌جۆرێك "شێت"بوو كه گوێی خۆی
بڕی و چه‌ند جارێكیش هه‌وڵی خۆكوشتنی داوه.
ڤانكوغی نیگاركێش په‌ركه‌می هه‌بوو جارجاره به توندی
په‌ركه‌م ده‌یگرت، ئه‌و نه‌خۆشیه‌ش به‌هۆی زۆر به‌كارهێنانی خواردنه‌وه و مادده‌ی
هۆشبه‌ره‌وه تووشی ببوو.له لایه‌كه‌وه گڕووتێنكی گه‌وره‌ی
"ناسروشتی"هه‌بوو بۆ وێنه كێشان و له لایه‌كی دیكه‌وه هه‌مان گڕوتینی
بۆ ئاین هه‌بوو.نیگاره‌كانی به‌شێوه‌یه‌كی خێرا و ئاڵۆز ته‌واو ده‌كرد، پاشان خه‌مۆكییه‌كی
توند ده‌یگرته‌وه.هه‌موو تیۆرییه‌كانی ده‌روونناسی ده‌ڵێن ئه‌و خه‌مۆكییه‌كی
دوانه‌ی سه‌یری هه‌بووه.
ئه‌وانه‌ی كاریان له‌سه‌ر ڤان كوغ كردووه گه‌یشتوونه‌ته
ئه‌و باوه‌ڕی ئه‌و نووسه‌رێكی سه‌یریش بووه.هه‌ركاتێكیش به سه‌ختی توشی خه‌مۆكی
ده‌بوو دواتر به شێوه‌یه‌كی به‌ربڵاو سه‌رقاڵی نووسین وكۆكردنه‌وه‌ی نووسین ده‌بوو.
به كورتی: ئه‌و پیاوه‌ی كه پڕبوو له نه‌خۆشی دروونی
له چاوی هه‌مووانه‌وه كه‌سێكی بلیمه‌ت بوو.. دواجار خۆی كوشت.!
تنیسیس ولیامز
شانۆنووسی به‌ناوبانگی ئه‌مریكی چه‌ندین خه‌ڵاتی نێوده‌وڵه‌تی
به‌ده‌ست هێنابوو. له خێزانه‌ك له دایكبوو كه فۆرمی نه‌خۆشی ده‌روونییان هه‌بوو.به‌ده‌ر
له‌وه‌ش ئه‌و هه‌میشه ئالوده‌ی خواردنه‌وه و مادده‌ی هۆشبه‌ر بوو.
ئه‌وكاته‌ی خۆشه‌ویسته‌كه‌ی ده‌مرێت كێشه دروونییه‌كانی
زیاتر ده‌كات، پێش ئه‌وه‌ش خوشكێكی له كاتی ئه‌نجامدانی نه‌شته‌گه‌ری بۆ چاره‌سه‌ركردنی
نه‌خۆشی شیزۆفرینیا گیانی له ده‌ستدابوو.وای له‌و نووسه‌ره‌كرد به‌رده‌وام خه‌مۆك
بێت و هه‌میشه‌ش بترسێت وه‌كو خوشكه‌كه‌ی شێت بێت!
ئه‌و ترسه‌ی كه ده‌یگوت ده‌ترسم وه‌كو خوشكه‌كه‌م شێت
بم، هۆكاری ئه‌وه‌بوو كه تاوه‌كو پێش مردنه‌كه‌ی به شێتی مرد.!
لودویگ ڤان بتیهۆڤن
ئایا كه‌س هه‌یه گوێ له میوزیك بگرێت و نه‌زانێت
بیتهۆڤن كێیه؟ ئه‌وانیشی گوێ له میوزك ناگرن به‌هه‌مان شێوه گوێبیستی ناوی
بیتهۆڤن بوون. بیتهۆڤن ناوێكی دیاری جیهانی میوزییكه به جۆرێك هه‌ر بڵێین میوزیك
یه‌كسه‌ر بیرمان بۆ ئه‌و ده‌چێت.
ئه‌و به‌ڕاستی بلیمه‌تێكی ناوازه بوو، دووچاری خه‌مۆكی
و ئه‌شكه‌نجه‌ی زۆرببووه ئه‌وه‌ش له‌سه‌ر ده‌ستی باوكی.ئه‌و لێدانه وایكرد كه
كه‌ڕ بێت و له قۆناغه‌كانی داهاتووی ژیانیدا هیچی نه‌ده‌بیست.
بیتهۆڤن پڕبوو له داهێنان و وردی و به‌رهه‌مهێنانی
داهێنان له میوزیك.هه‌میشه له تاریكی ده‌مایه‌وه و خه‌مۆكی خه‌مۆك بوو.زۆرجار
چاره‌سه‌ری ئه‌و خه‌مۆكییه‌ی به خواردنه‌وه و مادده‌ی هۆشبه‌ر ده‌كرد، به‌ڵام
هیچ كات خواردنه‌وه و مادده‌ی هۆشبه‌ر نه‌یتوانی خه‌مۆكییه‌كه‌ی چاره‌سه‌ر بكات
تاوه‌كو ئه‌و رۆژه‌ی مرد.
ئیدگار ئالان پۆ
ترسنووسی به‌ناوبانگ ئیدگار ئالان پۆی كه هه‌میشه ڕه‌شبینی
و ترس له‌ناو په‌ڕه‌كانیدا ده‌بینرا.ئیدگار به‌وه ناسرابوو كه زۆر گرنگی به
زانستی ده‌روونناسی ده‌دات، به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌سایه‌تی شێواو ده‌رووننه‌خۆش
له په‌رتووكه‌كانیدا هه‌ن، به‌ڵام ئایا خۆی شێت بوو و پێچه‌وانه‌ی كه‌سایه‌تی
كاره‌كته‌ره‌كانی؟ له ڕاستیدا به‌ڵێ... ئه‌و شێت و توندوتیژ بوو.
ئالان پۆ به توندی ده‌روونی شێواوبوو. ئه‌و ئالوده‌ی مه‌ی
و مادده‌هۆشبه‌ره‌كان بوو، كاتێك خۆشه‌ویسته‌كه‌ی مرد گورزێكی كوشنده به‌ر ژیانی
كه‌وت.بۆیه دوای تێپه‌ڕبوونی دوو ساڵ ئه‌ویش مرد، بێ ئه‌وه‌ی تاوه‌كو ئه‌مڕۆ
بزانرێت بۆچی مرد.
هوارد هیوز
ئه‌ندازیار و ده‌رهێنه‌ری ناوداری ئه‌مریكی هوارد هیوز
له ته‌مه‌نی شانزده ساڵیدا بوو به خاوه‌نی ملیۆنان دۆلار، چونكه كه باوكی
خاوه‌نی كۆمپانیایه‌كی زه‌به‌لاحی سووته‌مه‌نی بوو، كه مرد وه‌كو میرات چه‌نده‌ها
ملیۆن دۆلاری بۆ جێھێشت.ئه‌و وه‌كو ده‌رهێنه‌ری فیلم كاریده‌كرد، یه‌كێك بوو له‌سه‌ركه‌وتووترین
كه‌سایه‌تیه‌كانی ئه‌مریكا، كچان شێتی جوانیه‌كه‌ی و ده‌وڵه‌مه‌ندییه‌كه‌ی بوون.
كێشه‌ی گه‌وره‌ی ئه‌م كوڕه قۆز و ده‌وڵه‌مه‌نده ئه‌وه‌بوو،
له میكرۆب ده‌ترسا، له‌به‌ر ئه‌و ترسه هه‌میشه په‌نای ده‌برده به‌ر خواردنه‌وه
و مادده‌ی هۆشبه‌ر.ئه‌مه‌ش ڕۆژ به ڕۆژ حاڵی په‌رێشان ده‌كرد، تاوه‌كو كار گه‌یشته
ئه‌وه‌ی نه‌یده‌هێشت كه‌س ده‌ستی پێوه بدات نه‌ك تووشی میكرۆب بێت.
هیوز فێرببوو، ماوه‌یه‌ك جارێك ئه‌و كه‌سانه‌ی خواردنیان
بۆ ئاماده ده‌كرد، ده‌ریده‌كردن و كه‌سانی دیكه‌ی ده‌هێنا، له مێشكی خۆیدا ئه‌وه‌ی
دروست ده‌كرد، كه ئه‌وان ده‌ستیان ناشۆن و خۆیان له میكرۆب ناپارێزن.
ئه‌م ده‌روونشێواوییه وایكرد به ته‌واوه‌تی شێت بوو،
ماوه‌ی دوو ساڵ شه‌وان به ڕووتی له تاریكدا ده‌خه‌وت نه‌ك میكرۆب بچێته گیانی و
جۆرێك له گۆره‌وی له پێده‌كرد وه‌كو ئه‌وه‌ی ئه‌و گۆره‌وییانه دژی میكرۆب بن.
جۆن فۆربیس ناش
ئه‌م پرۆفیسۆره مه‌زنه پێشتر ئه‌كته‌ری ئه‌مریكی
داهێنه‌ر ڕاسل كرۆی له فیلمی "مێشكی جوان" ڕۆڵه‌كه‌ی به‌رجه‌سته‌كرد.، به‌و هۆیه‌وه هه‌ڵبژێردرا
بۆ باشترین ئه‌كته‌ر له خه‌ڵاتی جیهانی ئۆسكار.
پرۆفیسۆر جۆن ناش زانایه‌كی بلیمه‌تی بیركارییه و ساڵی
1994 خه‌ڵاتی نۆبڵی بۆ ئابوری برد له تیۆری هێزی هاوسه‌نگكردن.
ئه‌گه‌ر سه‌یرێكی فیلمه‌كه‌ی بكه‌یت ده‌بینی ئه‌م كه‌سه
به نه‌خۆشی شیزۆفرینیا ده‌تلێته‌وه.هه‌میشه چه‌ند ده‌نگێكی نا ڕاست و كه‌سانی خه‌یاڵی ده‌بینێت.چه‌ندین جار ڕه‌وانه‌ی
نه‌خۆشی ده‌روونیكراوه، به كاره‌با چاره‌سه‌ری مێشكی بۆ كراوه.
ئه‌وه‌ی به‌دیده‌كرێت ئه‌م كه‌سه تا بڵێی كه‌سێكی
ناوازه‌یه له ڕووی فكره‌وه.ناش له ئێستادا وانه‌بێژه له زانكۆی برینستۆن و
به شێوه‌یه‌كی سروشتی ژیان به‌ڕێده‌كات، به پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانه‌ی پێشه‌وه تاكه
كه‌سه كه له داوی خۆكوشتن ڕزگاریبووه.!
ئێرنیست هیمنگوایی
به‌ناوبانگترین ڕۆماننووس و چیرۆكنووسی ئه‌مریكا و
جیهانه و ساڵی 1954 خه‌ڵاتی نۆبڵ به ده‌ست ده‌هێنێت.
هیمنگوای هه‌میشه ئالوده‌ی مه‌ی و مادده‌ی هۆشبه‌ربووه.به‌و
چه‌كه‌ی كه هه‌میشه هه‌ڵیده‌گرت، خۆی كوشت.ئه‌و چاره‌نووسه‌ش هه‌ریه‌ك له باوكی
و برایه‌كی و خوشكێكی گرته‌وه.واته هه‌موویان خۆیان كوشتووه.
هیمنگوای كه‌سێكه له‌وانه‌ی له مێژوودا جێگای سه‌رسوڕمانه،
ئه‌و ڕه‌تیده‌كرده‌وه جلی نوێ له‌به‌ر بكات.هه‌رگیز جلی ژێره‌وه‌شی له‌به‌ر نه‌كردووه.ئه‌ترسا
ته‌له‌فۆن به‌كاربهێنێت.هه‌میشه نوشته‌یه‌كی له گیرفانبوو.حه‌زێكی بێ ئه‌ندازه‌شی
بۆ گه‌شت و گه‌ڕان هه‌بوو، به تایبه‌تی ئه‌وكاتانه‌ی به نهێنی ئیشی بۆ ده‌زگاسیخوڕییه‌كانی
ئه‌مریكا ده‌كرد.هیچ كه‌سێك به‌وه‌ی نه‌زانی تاوه‌كو ئه‌و كاته‌ی مرد.
هیمنگوای له سه‌رده‌می خۆیدا په‌رتووكه‌كانی گرانترین
نرخیان له‌سه‌ر بوو، ئه‌و به هه‌موو ته‌مه‌نی ته‌نانه‌ت یه‌ك وشه‌یشی له ڕۆژانی
یه‌كشه‌مه نه‌ده‌نووسی.
ئیسحاق نیوتن
به بڕوای زۆرینه‌ی مێژوونووسان دووه‌مین كه‌س له
مێژووی مرۆڤایه‌تی كه ئاقاری ژیانیان گۆڕیووه، كه‌سی یه‌كه‌م پێغه‌مبه‌ری
موسڵمانه، دوای ئه‌و ئیسحاق نیوتن دێت.نیوتن یاسای هێزی ڕاكێشانی زه‌وی داهێنا و
تلیسكۆپی درووستكرد.
به‌ڵام به‌لای هه‌موو ئه‌وانه‌ی له سه‌رده‌مه‌كه‌یدا
ژیاون و مێژوونووسان ئاماژه به‌وه ده‌كه‌ن، كه نیوتن به ته‌واوه‌تی شێت بووه.ئه‌و هه‌رگیز نه‌یده‌توانی ماوه‌یه‌كی زۆر دابنشێت.زوو
مگێز(میزاج)ی تێكده‌چوو.زۆر خێرا تووڕه‌ده‌بوو، زۆربه‌ی جاریش له‌گه‌ڵ خۆی به ده‌نگی
به‌رز قسه‌ی ده‌كرد و له‌گه‌ڵ كه‌سانی نه‌بینراو ده‌دوا.ئه‌و وه‌كو ناشی پرۆفیسۆر نه‌خۆشی شیزۆفرینیایی هه‌بوو،
ئه‌وكاته وه‌كو ئێستا چاره‌سه‌ری ده‌روونی پێشكه‌وتوو نه‌بوو، بۆیه تاوه‌كو مرد
نیوتن به‌و نه‌خۆشیانه ده‌تلایه‌وه.
به‌دڵنیایه‌وه ئه‌وانه‌ی له ژیان بلیمه‌ت بوون و شێتی
له‌ناو خوێنیاندا ده‌هات و ده‌چوو ئه‌م ده كه‌سه نیین.به هه‌زاران كه‌س له
مێژوودا به‌وجۆره ژیاون.هه‌ندێكیان بوون به بلیمه‌ت و ناودار هه‌ندێكی دیكه‌شیان
خۆیان له‌ناوبرد.بۆ پشتڕاستبوونه‌وه‌ی ئه‌م كه‌سانه‌ش گووته‌یه‌ك هه‌یه
ده‌ڵێت"له‌نێوان شێتی و بلیمه‌تیدا یه‌ك تاڵه قژی ناسك هه‌یه." ئایا
هاوڕا نییت؟.