11:57 - 25/05/2020
بۆچی ئەمەریكیەكان ئەرشیفی جووەكان نادەنەوە بەعێراق؟
شوێنەواری هەموو گەل و نەتەوەیەك بایەخی خۆی هەیە، پارچەی وا هەیە بەئەندازەو قەبارە بچووكە، بەڵام بەهاكەی ملیۆنەها دۆلارە، جگە لەوەش لای مێژوو نوسان و شوێنەوارناسان سەردەمە كۆنەكانی لەسەر دیاریی دەكەن و لەو ڕێگەیەوە چەندین كێشەی مێژوویی یەكلایی دەكەنەوە، ساڵی 2003 لەنێو بینای موخابەراتی عێراقی هەندێك ئەرشیف دۆزراونەتەوە كە تایبەتە بە یەهوودیەكانی عێراق، ئێستا لە واشنتۆنە، ئیسرائیل دەیەوێت بیباتەوە تەلئەبیب و عێراقیش داوای دەكاتەوەو ئەمەریكاش دەستی دەستیان پێدەكات، ئەو شمەكانە چین؟
دوای ئەوەی ئەمەریكا لە ساڵی 2003 دا هاتە عێراق
و دەستی بەسەر بەغدادی پایتەخت دا گرت، یەكێك لە كارەكامی دەستگرتن بوو بەسەر
هەزاران بەڵگەنامەو شوێنەوارو دەستنووس و كتێب و دانراوی دەگمەن دا، كە لە شوێنی
تایبەتدا پارێزگارییان لێكرابوو، بەشێكی زۆریان لەنێو مۆزەخانە تایبەتەكان و
بەشێكی دیكەیان لە بینای دەزگای (مخابرات)هەواڵگریی و ژمارەیەكیشیان لەنێو كۆشكە
كۆمارییەكاندا بوون، بەشێك لەو بەڵگەنامانە پەیوەست بوون بە جووەكانی عێراق، كە
هەزاران دانە بوون و لەناویشیاندا چەند نوسخەیەك لە تەوراتی دەگمەن هەبووە، هێزی
ئەمەریكیەكان هەموویان پێچایەوەو بریدانەوە بۆ واشنتۆن.
ئەو پاشماوەو شوێنەوارانەی پەیوەست بوون بە
یەهودیەكانی عێراق بایەخی خۆیان هەبووەو جگە لەوەی دەیسەلمێنێت جووەكانی عێراق كێ
بوون و چییان كردووە و چ شوێنەوارێكیان لەو وڵاتەدا هەبووە پێش ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ
ئیسرائیل، بەشێكی دیكەشی بایەخی مێژوویی و شوێنەواریی هەیەو لەوانەیە بەهای
هەریەكێیكان ملیۆنەها دۆلار بێت، وەك باس دەكرێت لە نێوان لیژنەیەكی عێراقی و
ئەمەریكیەكاندا گفت و گۆ هەیە بۆ ئەوەی بیگەڕێننەوە بۆ عێراق، بەڵام پرسیار ئەوەیە
ئایا ئەو كارە دەكرێت؟
لەژێر زەمینێكدا دۆزییانەوە كەپڕببو لە ئاو:
هەرچەندە تا ئێستاش دەستی دەستی بە عێراقیەكان
دەكرێت بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ئەرشیفە، بەڵام لۆبیی جووەكانی ئەمەریكا سەرقاڵی ئەوەن
لەبری ئەوەی ئەو گەنجینە مێژوییە بۆ عێراق
بگەڕێتەوە بیدەنەوە دەستی ئیسرائیل، بەو پێیەی پەیوەندی بەوانەوە هەیەو ئەوانیش
بایەخی تەواوی پێدەدەن و دەیانپارێزن، لە كاتی قسەكردن لەو بارەیەوە دەركەوتووە
ئەو هەزاران بەڵگەیە لەژێرزەمینی یەكێك لە بیناكانی دەزگای هەواڵگریی عێراقدا
بووەو بەهۆی بۆمباران و شەڕەكانەوە بۆری ئاوەكان شكاون و ژێر زەمینەكانی پڕبوون لە
ئاو و دواتر دۆزراونەتەوەو دەرهێنراونەتەوە.
26 سەربازی یەكەی (ئەلفا)ی هێزی تایبەتی
ئەمەریكی بەشێوەی ڕێكەوت لە 2003 ڕێیان لەو
شوێنە دەكەوێت كە 200 سندوقی پڕ لە شوێنەوار سەر ئاو كەوتوو لە ژێر زەمینی دەزگای
هەواڵگریی عێراقدا دەبینن، هەرچەندە ئەوان بەداوی شوێنەواری چەكە قەدەغەكراوو
كۆموژەكانەوە بوون، دوای لێكۆڵینەوەی ورد بۆیان دەركەوتووە كە ئەوانە پەیوەندییان
بە ئەرشیفی جووەكانی عێراقەوە هەیەو هیچ پەیوەندییەكی بە چەكی قەدەغەكراوەوە نییە.
بەپێی لێكۆڵینەوە سەرەتاییەكان دەركەوتووە كە ژمارەیەكی زۆر بەڵگەنامەو ئینجیلێكی
دەگمەنی دەست و خەت و چەندین بەڵگەی دیكەی تێدایە كە هی یەهودیەكانی عێراقەو
دەزگای هەواڵگری عێراق لە ژێر زەمینەكانی خۆیدا حەشاری داون و مێژووی كۆنترینەكەیان
دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی شازدەیەمی زایینی.
لەنێو لەدۆزراوەكاندا كتێبی ئینجیل (كتاب
المقدس)ە بە زمانی عیبریی كە مێژووەكەی دەگەڕێتەو بۆزیاترلە 400 ساڵ پێش لە ئێستا،
(تلمود)ێكیش هەیە تەمەنی زیاترە لە 200 ساڵ، هەروەها كتێبێكی (الصلاة)دوعا كە
بەزمانی فەرەنسی لە ساڵی 1930دا نوسراوە، لەگەڵ ژمارەیەك وتار كەلەلایەن حاخامێكی
ئەڵمانیەوە نوسراوەو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1692 زایینی، ئەوە سەرەڕای تۆماری
قوتابخانەیەكی یەهوودی كە بریتیە لە تۆماری قوتابیە جوولەكەكانی كەدەكەوێـتە نێوان
1920 تا 1975 زایینی.
دكتۆر یاسر المولی، توێژەرو لێكۆڵەر لە مێژووی
نوێی عێراق بە (ساسەپۆست)ی گوتووە: ئەرشیفی جووەكان كە ئەمەریكیەكان دەستیان
بەسەردا گرتووەو بردوویانە مێژووی یەهودییەكانی عێراق نیشان دەدات، كە پێكهاتووە
لە هەزاران لاپەڕەو بەڵگە نامەی ئەو خێزانە یەهودییانەی لە عێراق بوون و پێش لەوەی
بگەڕێنەوە بۆ ئیسرائیل. لەنێو ئەو ئەرشیفەدا تۆماری (مەدەنی)و شارستانی یەهودیەكان
هەیە، لەبەر ئەوەی دوای گەڕانەوەیان بۆ ئیسرائیل، حكومەتی پێشوو سەرجەم تۆمارەكانی
تایبەت بەوانی كۆكردەوەو لەنێو فەرمانگە شارستانیەكان دەری هێنان و لە شوێنی
تایبەتی خۆیان شاردنیەوە، لەنێویاندا چەندین بەڵگەی تاپۆو موڵكداریشیان تێدایە كە
تایبەت بووە بەو موڵكانەی جووەكان هەیانبووە بەرلەوەی كۆچیان پێبكرێت و بگەڕێنەوە.
لە
بەغدادەوە بەرەو واشنتۆن و تەلئەبیب
هەرچەندە ڕێككەوتن هەبووە لەنێوان عێراق و
ئەمەریكادا بۆ گەڕاندنەوەی ئەو ئەرشیفە، بەڵام بەرپرسانی عێراقی تا ئێستەش باس
لەوە دەكەن ئەمەریكیەكان بۆیان نەگەڕاندوونەتەوە، بەپێی وتەی بەرپرسانی
دانوستانكاری عێراقی ئەندامانی كۆنگرێسی ئەمەریكی ڕازی نین بە گەڕاندنەوەی ئەو
ئەرشیفەو پێیان وایە دەبێت نیوەی لە ئەمەریكا بێت و نیوەكەی تری ببرێتە تەلئەبیب
بەو بیانووەی هێشتا ئاسایشی عێراق سەقامگیر نیەو كەس ناتوانێت گرەنتی پاراستنیان
بكات.
لۆبی ئیسرئیل لە ئەمەریكا بە چڕی كار لەسەر
نەگەڕانەوەی دەكات بۆ عێراق و كاریگەریی گەورەیان لە سەر ئەنجومەنی پیرانیش
دروستكردووەو ژمارەیەكی زۆر كەمیان نەبێت ئەوانی تر نایانەوێت ڕادەستی عێراقی
بكەنەوە.
بەپێی وتەی شارەزایان ئەو بەڵگەنامانە ئەوەندە
گرنگن كە بە پارە مەزەندە ناكرێن، بەڵگەكان سەلمێنەری زۆر ڕاستەقینەی ژیانی
جووەكانی عێراقن لەسەردەمە كۆنەكاندا و بەڵگەی زۆری تێدایە كە موڵكەكانیان تا
ئێستەش بەناوەوەیەو بەهیچ شێوەیەك نەیانفرۆشتوون یان دەستیان لێهەڵنەگرتووەن.
هەبۆیە لۆبی ئیسرائیل جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە ئەگەر نەشگەڕێتەوە بۆ تەلئەبیب
نابێت ڕادەستی عێراق بكرێتەوەو دەخوازن لە ئەمەریكا بمێننەوە.
شوێنەوارەكانی تری عێراق چییان لێهات؟
لەدوای سەرهەڵدانی داعش لە 2014 بەشێكی زۆری
شوێنەوارەكانی عێراق لەناودراون و بەشێكی دیكەشی لەبازاڕیی ڕەشدا فرۆشران،
هەرچۆنێك بێت هەموو شوێنەوارەكانی سنووری دەسەڵاتی داعش لەناوبران و لەدەستی
عێراقیەكاندا نەمانەوە.
هەرچەندە شارەزایان ئەمنی و شوێنەوار پێیان وایە هێشتا بارودۆخی
عێراق لەبار نیە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو شوێنەوارانە، لەبەر ئەوەی ئەگەری فرۆششتن و
لەناودانیان زۆرە، بەڵام لە ڕووی یاسایی و خاوەندارێتی یەوە تایبەتە بە عێراق،
بەبڕوای شوێنەوار ناسان هیچ یەكێك لەوان و لە شارەزایانی ئیسرائیلیش لەوباوەڕەدا نەبوون
كە ئەو شمەكانە مابن. هەربۆیە ئیسرائیل خۆی بە خاوەنیان دەزانن و داكۆكی لەوە
دەكەن بگەڕێنرێنەوە بۆ تەلئەبیب.
بە پێی هەواڵێكی رۆژنامەی (جيروزاليم بوست) حكومەتی ئەمەریكی زیاتر لە 3 ملیۆن دۆلاری لە
خاوێنكردنەوەو رێكخستنەوەی ئەو ئەرشیفەدا خەرج كردووە.
تا ئێستا چەند جارێك
ئەمەریكیەكان پەیمانیان داوە كە ئەو ئەرشیفە بۆعێراق بگەڕێننەوە جارێك لە 2014 و
دواتریش 2018 و لە ئێستاشدا پەیمانیان داوە لە 2021 ئەو ئەرشیفە بگەڕێننەوە بۆ
عێراق. بەڵام نە هیچ ئومێدێك هەیەو نە عێراقیەكانیش باوەڕیان بەو پەیمانانە هەیەو
لۆبی ئیسرائیلیش زۆر بە چریی كار لەسەرئەوە دەكەن لەبری ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ عێراق
ڕێگەی تەلئەبیب بگرێتە بەر لەبەر ئەوەی لەلایەك مافی خۆیانەو لە لایەكی دیكەش
پارێزراوتر دەبن.
لەبارەی ئەرشیفەكەوە ئەم ڤیدیۆییە ببینە: