11:42 - 23/05/2020

مرۆڤ و كێڵگەی پەلەوەر و تێڕوانینی مێشێل فۆكۆ بۆ تاقكیردنەوەكان‌

پەیسەر

كاتێك تاقیكردنەوەكان دەستپێدەكەن خێزانەكان لە نێو ماڵەكانیاندا حاڵەتی نائاسایی ڕادەگەینن، وەك ئەوەی زریانێكی بەهێز و پەتایەكی ناخۆش بەڕێوەبێت، گەشت و سەیران و دێنی و چوونە دەرەوەكانیان هەڵدەوەشێنەوەو هەموویان ڕادەگیرێن، لەنێو ماڵەكاندا ئامێرەكانی تەلەفزیۆن دەكوژێنەوە، یان بەكەمی كاریان پێدەكرێت، یاخود دەبرێنە ژوورە تایبەتەكان، بەجۆرێك دەبێت بگورتێت سەرجەم پەیوەندییە دەرەكییەكان دەبچڕێنرێت، لە زۆرینەی خێزانەكاندا دایك دەبێتە پاسەوان و چاودێرێكی وردی قوتابیەكان دەكات و هەمیشە چاوی لەسەر منداڵەكانیەتی، ئەگەر چاو لەسەر كتێب هەڵگرن دەبێـتە گاڵە، دەبێتە حەشرێك ئەوسەری دیار نیە. گەرچی ژمارەیەكیش هەن كە ناگەنە ئەو حاڵەتە ئیتر یان لەبەر ئەوەیە قوتابیەكان بێ ئەوەی پێیان بگوترێت كاری خۆیان دەكەن، یان ئەوەیە –بەهەرهۆكارێك- خوێندن ئەو بایەخەی نییە لە لایان كە ژیانی ئاسایی خۆیانی بۆ تێكبدەن.

لێرەوە خوێندن لە خولیایەكی تاكە كەسی و كۆمەڵایەتی و خێزانییەوە دەبێتە شوناسێك بۆ دیاریكردنی تاكی كۆمەڵگە، بڕوانامە بڕیار لە چارەنووسی كەسەكان دەدات و شوناسیان دیاریی دەكات، هەربۆیە تاقیكردنەوە تەنها بە زانین و لەبەركردنی چەند زانیاریی و پێدراوێك نامێنێـتەوە، بەجۆرێكی لێدێت دەبێتە پارسەنگی مرۆڤایەتی و لە هەندێك خێزان و كۆمەڵگەش دا دەبێتە تاكە پێناس و تاكە پێوەری هەڵسەنگاندنی مرۆڤ، هەربۆیە زۆرینەی ئەو خێزان و كۆمەڵگایانە بە پەرۆشترو توندترن ، دواجاریش بەسەركەوتن و دەرچوون و بەدەستهێنانی نمرەی بەرز، هەست دەكەن بەشێكی زۆری مرۆڤ بوونی خۆیان دەستەبەر كردووەو پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە. تەنانەت رەوشت و ئاكار و ڕەفتاری كۆمەڵایەتی خێزان و كەسەكانیش هەر بەو پێوەرە دەپێون.

كار گەشتووەتە ئەوەی بەشێك لە خێزانەكان خۆشەویستی و ڕق، ویستن و نەویستنی منداڵەكانیان بە نمرەی تاقیكردنەوەكانەوە دەبەستنەوەو هەر لە پۆلە سەرەتاییەكانەوە ڕایان دەهێنن، بۆ ئەوەی خۆشیان بووێت ، بۆ ئەوەی شتی بۆ بكڕن، ببێتەجێگەی پەسەندییان دەبێت نمرەی باش بەدەست  بهێنێت، وەك ئەوەی لە مێشكی منداڵەكانیاندا بیچەسپێنن ب پێچەوانەوە ئەو دەبێتە كەسێكی بێزراو پەراوێزخراوو هیچ تیابەسەر نەبوو، لێرەوە نیگەرانیەكانی قوتابی و كەس و كار سەرچاوە دەگرێت، سەرجەم ڕقیان لە ناوهێنانی تاقیكردنەوەیە، خشتەی تاقیكردنەوەكان سەرجەم خشتەكانی تر دادەپۆشێت، دۆخی رۆژانی تاقیكردنەوە باڵ دەكێشێت بەسەر سەرجەم دۆخەكانی تردا، دڵەڕاوكێ، نیگەرانی، بێزاریی و توڕەبوون زۆر دەبێێت. هەربۆیە ئەگەر دەرئەنجامی ناخۆش و كارەسات باریش بەدوای خۆیدا بهێنێت دەبێت هۆكارەكەی بۆ ئەو كاتە نەگەڕێتەوە كە قوتابی بە چاوی پڕ لە ترس و گریان و نیگەرانیەوە لە قوتابخانەوە دەگەڕێتەوە، بەڵكو دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەو رۆژانەی تر كە چۆن خۆمان و قوتابییەكانیشمان بۆ ئامادەكردووە.

مەترسییەكانی ئەو دۆخە پاڵی بە توێژەران و پەروەردەكارانەوە ناوە كە بیرێكی لێبكەنەوەو چەند ڕێگەیەك بگرنە بەر بۆ ئەوەی كاریگەرییە نەرێنیەكانی كەم بكەنەوە، بەشێكیان پەنایان بردووەتە بەر گۆڕینی شێوازی تاقیكردنەوەكان، هەندێ:ی دیكەیان باس لەوە دەكەن كەشێكی ئارام بۆ خوێندكارەكان دابین بكرێت، هەندێكی دیكەشیان باس لەكەمكردنەوەی دەڵەڕاەكێ و ترسی قوتابیەكان دەكەن، لەو وبوارانەشدا پەنا بۆ چەندین توێژینەوەو بەرنامەی تەلەفزیۆنی و دیبەیت و كۆنفراس براوە، ئەوانەی كە لەبواری پەروەردەدا كارێكیان كردبێت یان بە دواداچوونیان كردبێت دەزانن تاكوێ بە خەمی ئەو كێشانەوەن.

ئەوانەی كە خەمی بواری پەروەردەو ئەنجامدانی تاقیكردنەوەكان دەخۆن، تەنها پەروەردەكاران و مامۆستاو سەرپەرشتیارو سیستەمی پەروەردە نیە، بەڵكو بەشێك لە فەیلەسووفەكانیش لەوبوارەدا قسەی خۆیان كردووە، ئەوان قووڵتر لە پەروەردەكاران و كەس و كاری قوتابی و تەنانەت مامۆستاكانیش لەو كێشە كۆڵیونەتەوەو گەڕاونەتەوە بۆ ڕیشەی بابەتەكان، هەرچەندە بیرمەندو فەیلەسووفەكان زۆرن ،بەڵام لێرەدا تەنها بۆچوونی یەكێك لەو فەیلەسووفە هاوچەرخانە دەهێنینە بەر باس ئەویش (مێشێل فۆكۆیە).

فۆكۆ لە پواتیەی فەرەنسا لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ١٩٢٦ ھاتۆتە دنیاوە. لە ساڵی ١٩٥٢ لیسانسی دەرونناسی وەرگرتووە و لە نەخۆشخانە دەرونییەکانی فەرەنسا سەرقاڵی کارکردن بووە. ساڵی ١٩٦٦ دکتۆرای لەبواری فەلسەفە دا وەرگرتوەو لە ساڵی ١٩٧٠ بەسەرۆکی بەشی مێژووی بیرۆکەکانی زانکۆی باوەڕپێکراو کۆلیژی دوھەمی فەرەنسا ھەڵبژێردرا و دواتر لە ساڵی ١٩٨٤ بەنەخۆشی ئایدز لە پاریس كۆچ دوایی كردووە. فۆکۆ لەژێر کاریگەری فەیلەسوفانی وەک فرێدریش نیچە و مارتن ھایدگەر دا بووە، فۆكۆ كاری زۆری لەسەر ئەو كەسانە كردوە كە لەڕووی دەروونی و ژیرییەوە كێشەیان هەیەو لە كۆمەڵگەگاندا بە –شێت ناو دەبرێن، بەبروای فۆکۆـ شێتی بوونیادی کۆمەڵایەتییە، نەک چەمکێکی دەروونناسانە (ڕەفتارێک لە قۆناغێکدا بە ئاسایی دادەنرێت و لە قۆناغێکی تردا ناخۆشەویست دەبێ و دەکەوێتە بارودۆخی شێتیەوە و ئاسایی لە کۆمەڵگا جیا دەکرێتەوە و بەزیندانی کردنی لە نەخۆشخانەی دەروونیی مەحکوم دەکرێ.

فۆكۆ لەوبواری تیۆرییدا قسەی زۆری لەسەر پرۆسەی تاقیكردنەوە كردووەو تەنانەت پێی وایە دەسەڵاتەكان تاقیكردنەوەكانیان وەك (هێزی نەرم) بەكار هێناوە بۆ كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگەكان، هەر بۆیە دەبێت بپرسین میشێل فۆكۆ چۆن لە تاقیكردنەوەی نێو قوتابخانەكان دەڕوانێت؟

پێش ئەوەی بچینە سەر باسی تاقیكردنەوەكان دەبێت ئەوە بزانین كە فۆكۆ چۆن لە پەیوەندی نێوان مەعریفەو دەسەڵات دەڕوانێت، لای ئەو مەعریفە یەكێكە لەبنەماكانی دەسەڵات و پێی وایە پەیوەندی ڕاستەوانە لە نێوانیاندا هەیە، لە هەرجێگەیەك مەعریفە هەبوو دەسەڵاتیش هەیە، بەجۆرێك ئەو دەڵێت دەسەڵاتی (دەرچوون و خستن) و (ئامادەبوون و ئامادە نەبوون) و (بڕیاری تێگەشتن و تێنەگەشتن) پەیوەندی تەواوی هەیە لەگەڵ كایەی پەروەردەو فێركردن و سەرجەم كایەكانی تری ژیان.

هەروەها فۆكۆ باس لەوەش دەكات كە سیستەمی فەرمانڕوایش كاریگەریی خۆی هەیەو لە كۆمەڵگە هاوچەرخ و سەردەمیەكاندا سیستەم خۆی نیشانی هەمووان دەدات و پێیان دەڵێت كە خاوەن دەسەڵاتە، ئەوە نیە لە شوێنە گشتیەكاندا خەڵك سزا دەدات، بڕیارەكانی دەباتە بواری جێیەجێكردنەوە، نمایشی سەربازیی دەكات و ناوی دەنێت دەسەڵات و یاسا، خەڵك لەنێو ئاپۆرای خەڵكدا لە سێدارە دەدات، لە میدیا بە ئاشكرا باس لە دەسەڵاتەكانی دەكات و خەڵكیش قبوڵیەتی، لێرەوەیە كە فۆكۆ گەشتووتە ئەو بڕوایەی كە سیستەمی فەرمانڕەوایی بەرهەم و دەرهاویشتەی مەعریفەیە. هەروەها باس لەوەش دەكات كە دەسەڵات جێبەجێكردنی خاڵە بچووك و وردەكانە لە پێشدا، لە حاڵێكدا ئەو كارە وردو بچووكانە توانای بڵاوبوونەوەیان زۆرەو ڕووبەری زۆر دادەپۆشن، لە نموونەی زیندان، نەخۆشخانە، دادگا و قوتابخانەكان و ...

فۆكۆ بۆ بەڕێوەبردن و چەسپاندنی دەسەڵات دوو خاڵ بە پێویست دەزانێت، یەكەیمان چاودێریی كردنی بەردەوام و بەدوای یەكدا و دووەمیش دەركردنی سزا بۆ ئەوانەی لە ڕێنماییەكان دەردەچن، كەواتە چاودێریكردن و سزادان بەردەی بناغەی فەرمانڕەوایی لە خاڵە بچووكەكاندا دەچەسپێنێت.

فۆكۆ باوەڕی وایە تێكەڵ كردنی ئەو دووانە واتە تاقیكردنەوە، بە لایەك چاودێریی دۆخێك یان زانستێك بكرێت و دواتریش ئەوەی وەری نەگرتووە سزای خۆی و لە ئاستی خۆیدا وەربگرێت، ئەمە كارەكان  سەركەوتوو دەكات و دەیبات بەڕێوە.

كورتەی بیرۆكەی ئەم بۆچوونەوەی فۆكۆ بریتیە لە : (چاودێریی بەردەوام و یەك لەداوی یەك+ سزای ڕێككاریی= سیستەم و ڕێككردن و سەركەوتن).

نموونەیەك هەیە دەڵێتلە ناوەڕاستی زیندانێكدا شوێنێك هەیە بۆ چاودێری كردنی زیندانیەكان، لەوشوێنەوە كەسێك چاودێریی هەمووان دەكات و سەرجەم شوێنەكانی زیندانەكەی لەبەردەستدایە، هەموو زیندانیەكانیش ئەو خاڵەیان دەرك كردووەو پێیان گوتراوە، هەر كەسێكی نوێش دێتە ئەو زیندانەوە ئەو هەستەی بۆ دروست دەبێت، هەر بۆیە ئەم حاڵەتە دەبێتە خاڵی وەرچەرخان و زیندانیەكان بەردەوام هەست بەوە دەكەن لەژێر چاودێرییەكی ورددان. ئەم نموونەیە فۆكۆ زۆر پشتی پێدەبەستێت و دەڵێت مامۆستاكانیش هەمان رۆڵیان هەیەو  قوتابیەكان هەست دەكەن كە سانێك لە خۆیان پێشكەوتووتر و كامڵتر چاودێرییان دەكەن، ئەوەش دەسەڵاتێك بە مامۆستا دەبەخشێت و دەیخاتە پێگەی دەسەڵات، هەربۆیە قوتابی بەردەوام هەست بەوە دەكات لەژێر چاودێرییدایە، باری دەروونی تێكدەچێت، چوون ئەوان پێیان وایە بەردەوام هەست بەوە دەكەن لەژێر چاودێریی بەردەوامدان، ئەم دۆخە بۆ كەس و كاریش هەمان شتە.

سزای ڕێیكاریی بەشێوەی هەرەمی دەپێورێت و توانای كەسەكان نیشان دەدات، ئاست و سروشتی كارەكانیان دەستنیشان دەكات و پەیوەندی بەسەرجەم گۆڕانكارییەكانەوە هەیە.
سزا لە نێو زیندانەكاندا بەمەبەستی ڕێككاری هێنراوەتەبوون، بەتایبەتی سزای بەكۆمەڵ كاریگەریی زۆرتری هەیە لەسەر بابەتی ڕێككاریی.

لەنێو قوتابخانەكانیشدا ئەو قوتابییانەی كە نمرەی كەم بەدەست دەهێنن لە كەسی تەمەڵ، نەفام ،  ناتواناو تەنانەت هەندێك جاریش گەمژە ناودەبرێن، ئەوانەشی كە نمرەی بەرز بەدەست دەهێنن پێیان دەگوترێت زیرەك، بەتواناو بەهرەمەند.

فۆكۆ ئەوەی ناو ناوە(تۆوی لادان) هەر ئەو ناوبردن و نازناوبەخشینە بۆ قوتابی واتە چاندنی تۆوی لادان بە هەردوو دیوەكەیدا، مرۆڤ لەناخەوە دەگۆڕێت بۆ كەسێكی دیكەو تووشی لادانی دەكات، بۆ ئەوانەی كە نمرەی كەم بەدەست دەهێنن هەست بەوە دەكەن كە لەڕاستیدا بەو شێوەیەن كە پێناسە كراون و بۆ ئەوانەشی كە نمرەی بەرزتریان بەدەست هێناوە فوویان تێدەچێت و لە خۆیان دەگۆڕێن و خۆیان بە شێوەیەك دێـتە بەرچاو كە لەڕاستیدا بەو شێوەیە نییە.

بۆچارەسەری ئەو دۆخە فۆكۆ باس لەوەش  دەكات كە دەبێت هەمووان بگەنە ئەو بڕوایەی كە تاقیكردنەوەكان بۆ هەڵسەنگاندنی زانیاریی و مەعلوماتە نەك هەڵسەنگاندنی كەسەكان، مرۆڤ مریشكی نێو كێلگەی پەلەوەر نیە، هەمووی بەیەك شێوە بێـت، لەیەك خواردن بخوات و لەیەك سەرچاوە ئاو بخواتەوەو دواتریش وەكو یەك گۆشت بگرن و پاشانیش یەك چارەنووس چاوەڕێیان بكات..