04:58 - 18/05/2020
ئیمپریالیزم . .دیوى شاراوه‌ى دیكتاتۆرى ئابورى له پشتى دیموكراسیه‌تى سیاسییه‌وه
سیاسه‌ت له ئه‌وروپا و ئه‌مریكا به‌سه‌ر دوو كامپ یان جه‌مسه‌رى جیاوازى دژبه‌یه‌كدا دابه‌شده‌بێت، موحافیزكاره‌كان له‌لایه‌ك كه له‌په‌ناى ئیمپریالیزمدا خۆیان مه‌ڵاس داوه و گه‌شه ده‌كه‌ن و ئاوات بۆ هه‌رچى زیاتره په‌ره‌پێدانى ئیمپریالیزم ده‌خوازن، ئیشتیراكى و لیبڕاله‌كانیش جه‌مسه‌رێكى دیكه‌ن كه ئیمپریالیزم و شێوازى په‌یوه‌ندى نێوان ده‌وڵه‌ته ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان و هه‌ژاره‌كان ره‌تده‌كه‌نه‌وه.
ئیمپریالیزم چییه
ئیمپریالیزم زاراوه‌یه‌كى ئینگلیزییه و له وشه‌ى "ئیمپریۆم"ى لاتینى وه‌رگیراوه به واتاى هه‌یمه‌نه و ده‌سه‌ڵات به‌سه‌ر ناوچه گه‌وره‌كاندا.
ده‌توانرێت بوترێت كه ئیمپریالیزم جۆرێك له ئیمپراتۆریه‌ت خوازییه كه ده‌وڵه‌تێك هه‌وڵ ده‌دات له‌رێگه‌ى سه‌ربازى یان سیاسى یان رۆشنبیرى و فه‌رهه‌نگییه‌وه هه‌یمه‌نه و نفوز و ده‌سه‌ڵاتى به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تێكى دیكه‌دا بسه‌پێنێت، یاخود ده‌توانرێت بوترێت ئیمپریالیزم هه‌یمه‌نه‌یه‌كى سیاسى و ئابورى ده‌وڵه‌تێكه به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تێكى دیكه‌دا.
ئێستا هه‌موان له‌وه‌دا كۆكن كه ئیمپریالیزم رۆڵێكى گه‌وره‌ى له دروستكردنى جیهانى ئه‌مرۆدا هه‌یه و كارئاسانى كردووه بۆ هه‌رچى زیاتر بڵابوونه‌وه و تێكه‌ڵكردنى بۆچوونه‌كان و ته‌كنه‌لۆژیا و پاڵنه‌رێكى گه‌وره‌ى دونیاى عه‌وله‌مه‌یه.
به له‌به‌رچاوگرتنى پێناسه‌ى ئیمپریالیزم، ئێستا ده‌توانرێت بوترێت كه ئیمپریالیزم داینه‌مۆى سه‌ره‌كى دونیاى ئه‌مرۆیه، به‌جۆرێك كه سیستمى سه‌رمایه‌دارى رێچكه‌یه‌كى جیهانى داهێناوه، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه كه وڵاتێكى زلهێز له‌برى ئه‌وه‌ى هێرش بكاته سه‌ر وڵاتێكى هه‌ژار و سه‌رباز ره‌وانه بكات و خه‌ڵكه‌كه‌ى بكوژێت، ئه‌وا زۆر به ئاسانى به‌ناوى بازرگانى ئازاده‌وه وابكات ده‌ستى كارى ئه‌و وڵاته بخاته خزمه‌تى خۆیه‌وه و به كرێیه‌كى كه‌م كاریان پێبكات و له‌و رێگه‌یه‌وه ده‌ستبگرێت به‌سه‌ر ژیانى تاكه‌كاندا و سه‌ره‌نجام ده‌ستبگرێت به‌سه‌ر ئابورى ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ى كه ده‌یویست داگیرى بكات.
قاوه وه‌ك یه‌كێك له نمونه‌كانى ئیمپریالیزم
بۆ نمونه ئه‌گه‌ر نرخى كوپێك قاوه 2 پاوه‌ند و نیو بێت به‌شێوه‌یه‌كى گشتى له قاوه‌خانه‌كانى ئه‌مریكا و ئه‌وروپادا، له به‌هاى ئه‌و كوپه قاوه‌یه ته‌نها 1%ى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گیرفانى ئه‌و جوتیاره‌ى كه ئه‌فریقا یان وڵاتانى ئه‌مریكاى لاتین قاوه‌كه‌ى چاندووه و پێوه‌ى ماندوو بووه و به‌رهه‌مى هێناوه، به‌وه‌ش جوتیاره‌كه هیچ سودێكى ئه‌وتۆ له به‌رهه‌مه‌كه‌ى نابینێت و له باشترین حاڵه‌تدا ئه‌گه‌ر قاوه‌كه‌ى زۆر باش ده‌ربچێت ئه‌وا نرخ و تێچووه‌كه‌ى خۆى بۆ ده‌كاته‌وه واتا نه‌ك سود نابینێت به‌ڵكو ده‌بێ هه‌وڵ بدات زیان نه‌كات، به‌وه‌ش ناتوانێت ژیانى خۆیى و منداڵه‌كانى دابین بكات، به‌ڵام هه‌ر له‌و كاته‌دا كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كانى قاوه له ئه‌مریكا و ئه‌وروپا سودێكى زۆر له قاوه‌ى ئه‌و جوتیاره ده‌كه‌ن كه خۆى هیچ سودى لێنه‌بینى، چونكه كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كانى بوارى به‌رهه‌مهێنانى قاوه به نرخێكى كه‌م ده‌نكه قاوه‌كان له جوتیاره‌كان ده‌كڕنه‌وه و له هاڕین و خاوێنكردنه‌وه و له‌كیس نان و له قتوناندا ملیۆنه‌ها پاوه‌ند قازانج ده‌كه‌ن و كه‌متر له نیوه‌ى داهاتى هه‌ر كوپێك قاوه ده‌چێت بۆ كۆمپانیاكانى به‌رهه‌مهێنانى قاوه له‌كاتێكدا ته‌نها 1%ى داهاته‌كه‌ى چووه بۆ خودى جوتیاره‌كه.
له‌وه‌ش بترازێت نیوه‌ى ترى داهاته‌كانى هه‌ر كوپێك قاوه ده‌چێت بۆ خاوه‌ن قاوه‌خانه‌كان و خاوه‌ن موڵكه‌كان كه شوێنى قاوه‌خانه و كافتریاكانیان به‌كرێ داوه، واتا ئه‌و جوتیاره هه‌ژاره‌ى كه قاوه‌كه‌ى به‌رهه‌م هێناوه هه‌مووان له به‌رهه‌مه‌كه‌یدا سودمه‌ند بوون ته‌نها خۆى نه‌بێت.
نمونه‌هێنانه‌وه به قاوه وه‌ك یه‌كێك له نمونه زیندووه‌كانى ئیمپریالیزم ده‌شێ بۆ هه‌موو پێداویستییه‌كانى ترى ژیانى رۆژانه راست بێت وه‌ك كه‌لوپه‌لى ناوماڵ، جلوبه‌رگ، ئامێره كاره‌بایى و ئه‌لیكترۆنییه‌كان، ده‌رمان و سه‌رجه‌م پێداویستییه‌كانى رۆژانه.
نمونه‌یه‌كى تر له ئیمپریالیزم جلوبه‌رگ و پۆشاك و قوماشه، بۆ نمونه كاتێك كڕیارێك 20 پاوه‌ند له كۆگایه‌ك له كۆگا به‌ناوبانگه جیهانییه‌كان ده‌دات به كراسێك كه له به‌نگلادیش دروستكراوه، له‌و 20 پاوه‌نده ته‌نها یه‌ك پاوه‌ندى وه‌ك داهاتى به‌رهه‌مهێنان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌نگلادیش كه ده‌وڵه‌تێكى هه‌ژاره، یه‌ك پاوه‌ندیشى وه‌ك كرێ ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و كرێكاره‌ى كه له هه‌فته‌یه‌كدا "70" سه‌عات كارده‌كات و به داهاته‌كه‌ى ناتوانێت خێزانه‌كه‌ى به‌خێوبكات، رێژه‌یه‌كى زۆر زۆر كه‌مى ئه‌و 20 پاوه‌نده‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ به‌رهه‌مهێنه‌رى لۆكه خامه‌كه‌ى سه‌ره‌تا كه كراوه به‌و قوماشه و كراسه‌كه‌ى لێدروستكراوه، ئیدى به‌شى زۆرى 20 پاوه‌نده‌كه ده‌چێت بۆ كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كان و ماركه‌كانى جلوبه‌رك و وڵاتى ده‌وڵه‌مه‌ندى به‌كاربه‌رى كراسه‌كه.
جیاواز له‌وانه‌ش حكومه زلهێزه‌كان له‌سه‌ر داهات و ماندوبوونى ده‌وڵه‌ته هه‌ژاره‌كان به‌شى زۆرى خه‌رجییه‌كانى خۆیان په‌یدا ده‌كه‌ن، ئه‌گه‌ر نمونه‌ى پۆشاكه‌كه به دیوى حكومه‌تدا روون بكه‌ینه‌وه، ئه‌وا ده‌بینین كه له داهاتى ئه‌و كراسه‌ى كه فرۆشراوه حكومه‌ت 40% بردووه، چونكه باجى له خاوه‌ن كارگه‌كان، له‌سه‌ر خاوه‌ن موڵكه به‌كرێدراوه‌كان، له‌سه‌ر كۆگاكانى جلوبه‌رگ، له‌سه‌ر كرێكار و كارمه‌ندانى كارگه‌كان وه‌رگرتووه، به‌وه‌ش خه‌رجییه‌كانى له باجێك دابین ده‌كات كه له بنه‌مادا كاڵاكه له وڵاتێكى هه‌ژاره‌وه به‌رهه‌مهێنراوه و وڵاته هه‌ژاره‌كه‌ش هیچ سودێكى ئه‌وتۆى لێنه‌بینیوه.
ئیمپریالیزمى سه‌ده‌ى بیست و یه‌ك
له‌گه‌ڵ به‌رفراوانبوونى سیستمى سه‌رمایه‌دارى، ئیمپریالیزمى راسته‌قینه‌ش تادێت تۆختر ده‌بێته‌وه، به‌تایبه‌ت له‌دواى ساڵى 1980ى زاینى كه له‌ژێر ناونیشانى "تیۆرى نیولیبڕالى"
سه‌رمایه‌دارانى ده‌وڵه‌ته ده‌وڵه‌مه‌ند و زلهێزه‌كان بڕیاریاندا كارگه‌كانیان بگوازنه‌وه بۆ وڵاته هه‌ژاره‌كان و به كرێیه‌كى كه‌م سوود له زۆرترین ده‌ستى كارى وڵاتانى هه‌ژار وه‌ربگرن، به‌وه‌ش ئه‌وه‌ى كه پێیده‌وترێت جیهانى سێیه‌م به‌سه‌ر دوو به‌ره‌دا دابه‌شكرا، به‌ره‌یه‌كى به‌رهه‌مهێنى به‌رفراوان كه به نرخ و تێچوویه‌كى كه‌م كاڵا و پێداویستى رۆژانه بۆ خه‌ڵكى ئه‌وروپا و ئه‌مریكا به‌رهه‌م ده‌هێنن و خۆیان جگه له نانه‌سكى هیچى تریان ده‌ستناكه‌وێت، له‌كاتێكدا هاوڵاتیانى ئه‌و وڵاتانه‌ى كه سه‌رمایه‌داره‌كانیان خاوه‌ن كارگه‌كانن و له‌سه‌ر به‌رهه‌م و ره‌نجى وڵاته هه‌ژاره‌كان ده‌ژین خاوه‌نى بیمه و ژیانى پارێزراون و روو له گه‌شه‌كردن و خۆشگوزه‌رانى به‌رده‌وامن.
ئه‌مجۆره له ئیمپریالیزم كه له‌برى كاڵا و به‌رهه‌مى خامى وڵاتانى هه‌ژار پشت به ده‌ستى كاره‌كانیان ده‌به‌ستێت له جیهانى سێیه‌مدا بێ مه‌ترسى نییه، چونكه هه‌ر وڵاتێكى زلهێز هه‌ستبكات به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى یان داهات و ده‌ستى كاره‌كه‌ى له وڵاتێكى هه‌ژار ده‌كه‌وێته مه‌ترسییه‌وه ئه‌وا ئاماده‌یه كه ده‌ستوه‌ردان له كاروبارى ئه‌و وڵاته بكات تا ئاستى ده‌ستوه‌ردانى سه‌ربازى ئه‌گه‌ر پێویست بكات، به‌تایبه‌ت كه له ئێستادا ته‌نها به‌هانه‌ى "تیرۆر" به‌سه بۆ به‌رپاكردنى جه‌نگ له هه‌ر وڵاتێك.
دژایه‌تى كۆچبه‌ران وه‌ك په‌ره‌پێدانى ئیمپریالیزم
ململانێى تووندى ئابورى زلهێزه‌كان ته‌نها له سنوورى وڵاتانى ۆیاندا قه‌تیس نه‌بووه، به‌ڵكو وڵاته زلهێزه‌كان ململانێ له‌سه‌ر ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنى هه‌رزانترین وڵاتانى ده‌ستى كار له جیهاندا ده‌كه‌ن تا لقى كارگه‌كانیانى بۆ بگوازنه‌وه و تێچووى به‌رهه‌مه‌كانیان كه‌مبكه‌نه‌وه له‌سه‌ر ماندووبوونى كرێكارانى وڵاتانى هه‌ژار و بێ سه‌رمایه، له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا ده‌ست بۆ هه‌موو كارتێكى سیاسى و ته‌نانه‌ت سه‌ربازى ده‌برێت، بۆ نمونه ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا هه‌رچى پێبكرێت ده‌یكات بۆ درێژه‌دان به به‌كارهێنانى ده‌ستى كار و كرێكارى هه‌رزان له وڵاتانى هه‌ژاردا، له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا یه‌كێك له مه‌ترسییه‌كانى كه‌مبوونه‌وه‌ى كرێكار له وڵاته هه‌ژاره‌كان و به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى ده‌ستى كار، كۆچكردنى كرێكاره‌كانه بۆ ئه‌مریكا و ئه‌وروپا و وڵاتانى پێشكه‌وتوو، هه‌ر له‌و سۆنگه‌یه‌وه ئێستا چ ئه‌مریكا و چ وڵاتانى ئه‌وروپا له هه‌وڵى رێگریكردنن له كۆچبه‌ران به ناونیشان و به‌هانه‌ى جیاواز كه ئامانجى گه‌وره و راسته‌قینه له‌م دژایه‌تییه‌ى كۆچبه‌ران مانه‌وه‌ى كرێكارانه له وڵاته هه‌ژاره‌كان تا ده‌رفه‌تى كاریان كه‌مبێت و به نرخێكى كه‌م كاربكه‌ن.
هه‌رچۆنێك بێت ئێستا ئیمپریالیزمێكى جیهانى بوونى هه‌یه، ته‌نانه‌ت لیبراڵى و دیموكراتى و مه‌ده‌نى و ئه‌وانه‌ش كه خۆیان به ئیشتراكى شۆڕشگێڕى ده‌زانن به گشتى چاویان له ئاستیدا داخستووه، ره‌نگه به‌شێكى چاوپۆشییان له‌م ره‌وشه، بۆ تێنه‌گه‌یشتنیان له مه‌ترسییه‌كانى ئیمپریالیزم وه‌ك پێویست بگه‌ڕێته‌وه، ره‌نگه له ئێستادا رێگریكردن له ئیمپریالیزم ئاسان نه‌بێت، به‌ڵام داننه‌نان به‌وه‌ى كه دونیاى ئابورى ئه‌مرۆ دونیایه‌كى ئیمپریالییه مه‌ترسى زیاتره و رێگه‌خۆشكه‌ردنه بۆ به‌هێزتربوونى دیكتاتۆره ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، كه دیوێكى مه‌ترسیدارى زلهێزه‌كانه له‌پشت دیموكراسیه‌ته‌وه خۆى مه‌ڵاسداوه.