02:38 - 15/05/2020
په‌تاكان له‌مێژوودا چۆن كاریگه‌ری له رێوره‌سمی موسڵمانان كردووه؟
له‌مساڵدا موسڵمانان له‌دۆخێكی جیاوازدا به‌رۆژوو ده‌بن، چه‌ندین رێوشوێن و رێكار گیردراوه‌ته به‌ر له‌ترسی بڵاوبونه‌وه‌ی ڤایرۆرسی كۆرۆنا. به‌ڵام یه‌كه‌م جار نیه له‌مانگی ره‌مه‌زاندا په‌تا بڵاوده‌بێته‌وه، زۆر په‌تا كاریگه‌رییان له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه ئیسلامییه‌كان هه‌بووه له‌مانگی ره‌مه‌زان، ئه‌و نه‌خۆشییانه كاریگه‌ریان له‌سه‌ر لایه‌نه‌كانی ژیان هه‌بووه نه‌ك هه‌ر له‌سه‌ر مه‌راسیمه ئاینییه‌كان.
به‌ڵگه‌ی كه‌م
له‌و نه‌خۆشییانه‌ی كه موسڵمانان به درێژایی مێژوو ناسیویانن له تاعون و كۆلێرا و مه‌لاریا و نه‌خۆشیه‌كانی تره‌وه، تاعون توندترینیان بووه، چونكه چه‌ندجارێك له‌چه‌ند سه‌ده‌یه‌كدا بڵاوبۆته‌وه و كۆتایی هێناوه به‌ژیانی زۆركه‌س، له‌میسره‌وه بۆ شام و عێراق و حیجاز.
ئه‌گه‌ر بگەڕێینه‌وه بۆ سه‌رچاوه مێژووییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی بزانین چۆن له‌سه‌رده‌می په‌تادا موسڵمانه‌كان به‌رۆژوو بوون، ده‌بینین مێژوونوسان باسی كاریگه‌ری په‌تاكان ده‌كه‌ن له‌سه‌ر نوێژی به‌كۆمه‌ڵ و ته‌واوی چالاكیه ئاینییه‌كان، به‌ڵام به‌ڵگه‌ی ته‌واویان لانییه له‌سه‌ر ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و نه‌خۆشییانه به‌دیاریكراوی له‌سه‌ر رۆژوو، به‌ڵام گریمانه‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه په‌تا هه‌موو لایه‌نه‌كانی ژیانی قورس كردووه، به‌تایبه‌تیش نه‌خۆشه‌كان و ئه‌و كه‌سانه‌ی خزمه‌تی نه‌خۆشه‌كانیان كردووه، وه‌ك ئه‌وه‌ی نكهت فارلیك مێژوونووس و مامۆستای زانكۆ له‌زانكۆكانی روتگێرس و ساوس كارولاینای ئه‌مریكا بۆمان باس ده‌كات.
فارلیك، تایبه‌تمه‌ندی له مێژووی ده‌سه‌ڵاتی عوسمانی هه‌بووه و گرنگی به‌لێكۆڵینه‌وه له‌بواری مێژووی په‌تا و چاره‌سه‌ر له‌لای موسڵمانه‌كان ده‌دات به‌درێژایی مێژوو، كتێبێكی نوسیووه ده‌رباره‌ی مێژووی تاعون له سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتی عوسمانییه‌كان، ئه‌و مێژوونووسه وه‌ڵامی پرسیاره‌كانی ماڵپه‌ری بی بی سی داوه‌ته‌وه.
ره‌مه‌زان و تاعون دووژمنی كۆنن
چه‌ند رووداوێك هه‌ن ده‌توانین بۆیان بگه‌ڕێینه‌وه، بۆ باسكردنی په‌تا كه له‌مانگی ره‌مه‌زاندا رویانداوه له‌مێژوودا، فارلیك به‌م شێوه‌یه كورتیان ده‌كاته‌وه:
تاعونی ره‌ش له‌نیوه‌ی سه‌ده‌ی چوارده‌دا هاتووه، له‌هه‌موو په‌تاكانی تر ترسناك تر و بكوژتربووه، تۆماره مێژووییه‌كان ئاماژه به‌وه‌ده‌كه‌ن كه له‌مانگی ره‌مه‌زاندا زۆر قورس تر و توند تربووه، له‌نێوان مانگه‌كانی تشرینی دووه‌م و كانونی یه‌كه‌می ساڵی 1348ی زاینی هاتووه، په‌تاكه به‌تایبه‌تی له سوریا و میسر درێژه‌ی كێشاوه و به‌هۆیه‌وه هه‌زاران كه‌س مردوون.
تاعونی ساڵی 1420 كه زۆر وڵاتی ئیسلامی كه به‌شێوه‌ی پچر پچر به‌رده‌وام بوو بۆ زیاتر له 10ساڵ و به‌هۆیه‌وه هه‌زاران كه‌س مردن، ساڵی 1422 په‌تاكه له شاری مه‌ككه به‌هێز بوو، ئه‌وه‌ش وایكرد ئه‌نجامدانی نوێژ له‌مزگه‌وته‌كان ئەستەم بێت، هه‌مان ساڵ كۆت و به‌ند له‌سه‌ر مه‌راسیمه ئاینییه‌كان له‌لای ئافره‌تان دانرا، له مانگی ره‌مه‌زاندا كه له‌مانگی ئه‌یلول هات، له قاهیره رێگه نه‌ده‌درا ئافره‌تان سه‌ردانی گۆرستانه‌كان بكه‌ن.
له ده‌یه‌كانی كۆتایی سه‌ده‌ی 16 مه‌راسیمه ئاینییه‌كان، كه‌وتنه ژێر كاریگه‌ری په‌تا، فارلیك ئاماژه به كتێبه‌كانی ئه‌ولیا چه‌له‌بی ده‌كات، تێیدا باسی ئه‌وه كراوه كه له‌مانگی ره‌مه‌زانی ساڵی 1567 و له‌سه‌رده‌می سوڵتان سه‌لیمی دووه‌م له‌یه‌ك رۆژدا سێ هه‌زار كه‌س مردوون ئه‌وه‌ش سوڵتانی نیگه‌رانكردووه، به‌هۆیه‌وه داوایكردووه نوێژ له مزگه‌وتی ئایا سۆفیا له‌شه‌وی له‌یله‌تولقه‌در نه‌خوێندرێت.
له مانگی ره‌مه‌زانی ساڵی 1579 نه‌خۆشی تاعون چه‌ند ناوچه‌یه‌كی جیاوازی وڵاتانی ئیسلامی گرته‌وه، به‌هۆیه‌وه قا‌فڵه‌ی حه‌ج له‌میسر دواخران، هه‌روه‌ها جوڵه‌ی بازرگانی له‌به‌سره وه‌ستێندرا، مێژوونوسان باس له‌وه ده‌كه‌ن، كه ئه‌و په‌تایه زۆر كوشنده و مه‌ترسیدار بووه.
له ساڵی هه‌زاری كۆچی و هاوكات له‌گه‌ڵ مانگی ره‌مه‌زان، له هاوینی ساڵی 1592ی زاینیی تاعون جارێكی تر شاری ئیسته‌نبوڵی گرتۆته‌وه، چه‌ند مانگێك به‌رده‌وام بووه و سوڵتانی ئه‌وكاته فه‌رمانی نوێژی به‌كۆمه‌ڵ و قوربانیكردن، دابه‌شكردنی كردووه به‌سه‌ر هه‌ژاران، هه‌روه‌ها ئازادكردنی زیندانیه‌كان.
له‌ره‌مه‌زانی ساڵی 1780 تاعونێكی به‌هێز شاره‌كانی مه‌ككه و مه‌دینه‌ی گرتۆته‌وه و باس له‌وه ده‌كرێت 12 هه‌زار كه‌سی كوشتووه. له‌نێوان ساڵه‌كانی 1811 و 1812 ئیسته‌نبوڵ بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشی تاعونی به‌خۆیه‌وه بینی و له‌مانگی ره‌مه‌زان به‌رده‌وام بوو و به‌هۆیه‌وه دانیشتوانی شاره‌كه له‌ماڵه‌كانیان مانه‌وه‌و له‌كاتی زۆر پێویست نه‌بوایه نه‌ده‌چوونه ده‌ره‌وه.
له‌كۆتایه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا كۆلیرا بووه هه‌ره‌شه له‌سه‌ر رێگاكانی حه‌ج به‌تایبه‌تیش دوای كردنه‌وه‌ی نۆكه‌ندی سوێس، به‌هۆی ئه‌وه‌ی بڵاوبونه‌وه‌ی نه‌خۆشیه‌كان له‌رێگه‌ی باخیره و هێڵی ئاسنین ئاسانتر بوون، به‌هۆیه‌وه حاجیه‌كان بۆماوه‌ی 15 رۆژ له سویس یان ده‌ریای سور كه‌ره‌نتینه ده‌كران پێش ئه‌وه‌ی بچنه ناو حجازه‌وه، به‌ڵام شوێنی كه‌ره‌نتینه‌كردن زۆر خراپ بوو هه‌زاران كه‌س له‌شوێنێكی به‌رته‌سك كۆكرابوونه‌وه.
مێژووی په‌تا
نكهت فارلیك له‌گه‌ڵ تیمێكی لێكۆڵه‌ر كار ده‌كات، بۆ په‌ره‌پێدانی ئه‌رشیفی نه‌خۆشی تاعونی ره‌ش، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و په‌تایانه‌ی به درێژایی مێژووى مرۆڤایه‌تییان گرتۆته‌وه تۆمار بكرێن.
خه‌ل و لیمۆ و سێكسنه‌كردن
فاریك ده‌ڵێت، پزیشكه‌كان ئامۆژگاری خه‌ڵكییان ده‌كرد كه خه‌ل له‌ماڵه‌وه برێژن و هه‌وا به‌دووكه‌ڵ پاك بكه‌نه‌وه، چالاكی جه‌سته‌یی و سۆزداری و مێشكی كه‌م بكه‌نه‌وه، وه‌ك جوڵه‌ی چڕ و زیاده‌ڕه‌وی له‌خواردن و سێكسكردن.
هه‌روه‌ها خه‌ڵكییان هان نه‌ده‌دا كه له‌كاتی نه‌خۆشیه‌كه‌دا خۆیان بشۆن، داوایان له‌خه‌ڵك ده‌كرد خۆیان نیگه‌ران و دوو دڵ نه‌كه‌ن و خۆیان نه‌ترسێنن له‌بری ئه‌وه بۆچوونی ئه‌رێنییان هه‌بێت، چونكه یارمه‌تیان ده‌دات له‌سه‌ر زیادبوونی به‌رگری جه‌سته‌یان.
سه‌باره‌ت به‌چاره‌سه‌ریش ده‌رهێنانی خوێنی پیس له‌جه‌سته بووبووه دیارده، هه‌روه‌ها پزیشكه‌كان ئامۆژگاری خه‌ڵكییان ده‌كرد شه‌ربه‌تی میوه مزره‌مه‌نیه‌كانی وه‌ك هه‌نار و لیمۆ بخۆن، ده‌رمان بریتی بوو له ده‌رمانی گیایی و كانزایی و به‌رهه‌می ئاژه‌ڵ و چه‌ند شتێكی تر.
نه‌خۆشی و ئه‌زموون
فارلیك ئاماژه به‌وه‌ده‌كات، ئه‌و نه‌خۆشییانه‌ی دواتر هاتن، كاریگه‌رییان له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌و وڵاتانه دروستكرد كه دووچاری نه‌خۆشییه‌كان بوون، به‌و پێیه‌ی شاره‌زاییان تێدا په‌یداكرد و دواتر ره‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر سیستمی ته‌ندروستییان و ژێرخان و رێكاری ته‌ندروستی هه‌بوو، فارلیك پێی وایه میراتی نه‌خۆشیه‌كان له‌وڵاتانی ئیسلامی تائێستاش ماوه.
ئه‌م بابه‌ته له‌ماڵپه‌ری بی بی سی به‌زمانی عه‌ره‌بی بڵاوكراوه‌ته‌وه و په‌یسه‌ر كردویه‌تی به‌كوردی