04:33 - 12/05/2020
ئەوروپا ژینگەیەكی لەبار بۆ لەدایك بوونی نەوەی سێیەمی موسڵمانان
چۆن
ڕووداوه دیاره‌كانی مێژوو و به‌رژه‌وه‌ندی سیسته‌می سه‌رمایه‌داریی ئه‌وروپی بوونه ڕێخۆشكه‌ری هه‌ڵكشانی ڕێژه‌ی موسوڵمانان
له ئه‌وروپادا ؟ پرسیارێكەو پێویستی بەوەڵامێكی وردە، پێویستی بەگەڕانەوەهەیە بۆ مێژوو، چوون ئەوكەسانەی لە وڵاتە ئیسلامیەكانەوە (بەهەر هۆكارێك)چووبێتە وڵاتێكی ئەوروپی پاشخانی مێژوویی داگیركارییەكانی سەدەی نۆزدەو بیستی پێوە دیارە، پرسیار ئەوەیە: ئاخۆ كامیان كاریگەرییان لەسەر ئەوی تریان زۆرتر دەبێت، ئاوارەكان لە سەر ئەوروپی خانەخوێ یان بە پێچەوانەوە؟
موسڵمانان ڕێژه‌ی 7% دانیشتوانی وڵاته ئهوروپییهكان
پێكدێنن، به‌جۆرێك 8.8% ی فه‌ره‌نسا
و6.8%نه‌مسا و 6.3%ئینگیلته‌را و6.1%ئه‌ڵمانیا پێكدێنن و له ئێستاشدا نه‌وه‌ی
سێهه‌می موسوڵمانانه ئهوروپییهكان دانیشتووی وڵاتانی ئه‌وروپان، ئه‌م نیشته‌جێبوونه‌شیان
چه‌ندین كێشه‌ی لێكه‌وته‌وه بۆ موسوڵمانه ئهوروپییهكان و وڵاته ئه‌وروپیه‌كانیش.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێده‌چێت ڕووه میژووییه‌كه‌ی
ئه‌و دیارده‌یه له لێكه‌وته و كێشه‌كانی گرنگتربن. سه‌ره‌تای هاتنه ناوه‌وه‌ی
موسوڵمانه‌كان بۆ وڵاتانی ئه‌وروپا په‌یوه‌ست بوو به هه‌لومه‌رجێكی ئابووری و
سیاسی تایبه‌ته‌وه و سه‌ره‌تاكه‌شی ده‌گه‌ڕیته‌وه
بۆ جه‌نگی جیهانی دووه‌م.
سه‌ڕه‌رای ئه‌و كاولكاریه‌ی له ئه‌وروپادا ڕوویدا به‌هۆی جه‌نگی جیهانی دووه‌مه‌وه،
ڕێژه‌یه‌كی زۆری دانیشتوانه‌كه‌شی له‌ناوچوو،
به‌وه‌ش له‌پێناو دووباره بنیادنانه‌وه‌ی وڵاته‌كاندا، خواستی حكومه‌ته‌كان له‌سه‌ر
ده‌ستی كار به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو زیادیكرد و هه‌رئه‌وه‌ش وایكرد ئه‌وروپا ده‌رگای
سنووره‌كانی به‌ڕووی په‌نابه‌ری وڵاتانی هاوسێدا واڵا بكات، كه زۆرینه‌ی دانیشتوانیان
موسوڵمانن.
ڕێژه‌ی موسوڵمانه‌كان له ئه‌وروپادا به‌شێوه‌یه‌كی
به‌رچاوهه‌ڵكشا پاش جه‌نگی جیهانی دووه‌م
و ناكۆكی سیسته‌میسه‌رمایه‌داری ئه‌وروپی له‌گه‌ڵ حیزبه ئیشتراكیه‌كان و سه‌ندیكا
جیهانیه‌كان
هۆكارێكی دیكه‌ی ڕێگه‌پێدانی حكومه‌ته ئهوروپییهكان
به هاتنه‌ناوه‌وه‌ی په‌نابه‌ره موسوڵمانه‌كانی وڵاتانی هاوسێ، به‌هێزبوونی حیزبه
ئیشتراكییه‌كان بوو له‌ڕووی سیاسی و ڕیژه‌ی
پاڵپشتیه‌كانی هاوڵاتیان، هه‌روه‌ها زیادبوونی ده‌سه‌ڵاتی سه‌ندیكا جیهانییه‌كان
و توانای دانوسانیان له‌گه‌ڵ حكومه‌ته‌كاندا، كه له ڕێیانه‌وه كرێكاری ئه‌وروپی
پایه‌یه‌كی دیكه‌ی به‌خۆیه‌وه بینی كه‌هه‌رگیز پێشتر ئه‌زموونی نه‌كردبوو له‌ڕووی
به‌رزبوونه‌وه‌ی كرێ و مافی كۆمه‌ڵایه‌تی و بیمه و هاوكارییه به‌رده‌سته‌كان. ئه‌و
هۆكارانه‌ش وایانكرد سه‌رمایه‌داریی ئه‌وروپی ڕووبكاته دامه‌زراندنی كرێكاری په‌نابه‌ر كه زۆرینه‌شیان
موسوڵمان بوون به‌و پێیه‌ی كرێكاره په‌نابه‌ره‌كان به شێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك پابه‌ندی
سه‌ندیكاكان نین و سه‌ر به هیچ حیزبێك
نین و به كرێیه‌كی كه‌متر له نزمترینی كرێكاری ئه‌وروپی كارده‌كه‌ن و داوای هیچ
جۆره بیمه‌یه‌ك ناكات و ده‌ستبه‌راربوونیان له‌هه‌ركاتێكدا، هێنده گران نیه.
به‌واتایه‌كی دیكه، زیادبوونی ڕێژه‌ی موسوڵمانه
ئهوروپییهكان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ هه‌لومه‌رجی سیاسی دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م و ڕێباز
و مامه‌ڵه‌كردنی سیسته‌می سه‌رمایه‌داریی ئه‌وروپی له ناكۆكیه‌كانیدا له‌گه‌ڵ
حیزبه سۆسیالستیەكان و سه‌ندیكا جیهانییه‌كاندا.
له ئه‌نجامیشداسه‌رمایه‌داریی ئه‌وروپی توانی به‌رده‌وامی
بدات به‌‌زێده‌بایی سیسته‌می سه‌رمایه‌داریی، واته ئه‌و به‌ها زیاده‌یه‌ی له‌ئه‌نجامی
كارپێكردنی نادادپه‌روه‌رانه‌ی كرێكارانه‌وه ده‌ستیان ده‌كه‌وێت له‌ڕێگه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی كاتی كاركردن و كه‌مكردنه‌وه‌ی
كرێ، ئه‌وەشی له‌ڕێگه‌ی موسوڵمانه په‌نابه‌ره‌كانه‌وه ئه‌نجامدا.
هه‌روه‌ها، ئه‌و گۆڕانه بنچینه‌ییه‌ی كه به‌سه‌ر
پێكهاته‌ی سه‌رمایه‌داریداهات له ناوڕاستی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا، كه تیایدا بواری كارگوزاریی به‌رفراوانتر بوو به به‌راورد له‌گه‌ڵ
بواری پیشه‌سازی ، بووه هۆی زیاد بوونی خواست له‌سه‌ر كرێكاری بواری بازرگانی
سیسته‌می سه‌رمایه‌داری كه به كرێكاری خزمه‌تگوزاریی ناوده‌برێن.
كارامه‌یی كرێكاری بواری خزمه‌تگوزاریی هێنده‌ی بواری پیشه‌سازی
نیه به‌ڵكو نیوه‌ی كارامه‌یی كرێكاری پیشه‌سازی هه‌یه یاخود هه‌رنیه‌تی ، له‌وێشه‌و
په‌نابه‌ره موسوڵمانه‌كان باشترین بژارده بوون بۆ كاركردن له‌و بواره‌دا، به‌وه‌ش
كرێكاری موسوڵمان پێگه‌یه‌كی نزمتری هه‌بوو به به‌راورد له‌گه‌ڵ كرێكاری ئه‌وروپیدا،
ناتوانین ئه‌و جیاوازییه به چه‌وساندنه‌وه‌ی ئه‌وروپی بۆ موسڵمانان له‌قه‌ڵه‌م
بده‌ین، به‌وپێیه‌ی خودی وڵاته ئه‌وروپیه‌كان بوون كه ده‌رگایان به‌ڕووی په‌نابه‌راندا
كرده‌وه و مافی به‌هاوڵاتیبوونی بۆ ژماره‌یه‌كی زۆری په‌نابه‌ره‌كان دابینكرد.
به‌ڵام له‌به‌ر
ئه‌وه‌ی پێگه‌یه‌كی پێشوه‌خه ئاماده‌كراویان پڕكرده‌وه كه نزمترین ئاستی كۆمه‌ڵایه‌تی
و گوزه‌رانی هه‌بوو، ده‌توانین بڵێین موسوڵمانه‌كان له‌سه‌ره‌تادا له دۆخیكی
خراپدا بوون، له‌وێشه‌وه پێش ئه‌وه‌ی بیر لە سنوورداركردنی پێگه‌ی موسوڵمانه‌كان بكرێته‌وه له‌لایه‌ن ئه‌وروپییه
گاوڕییه‌كانه‌وه، پێویسته ڕه‌چاوی به‌رزی ڕێژه‌ی موسوڵمانه‌كانه ئهوروپییهكان
بكرێت له‌ڕووی ئابووریه‌وه، و كێشه‌ی ئه‌وروپا له‌گه‌ڵ موسوڵمانه ئه‌وروپییه‌كاندا
ته‌نیا كێشه‌ی ئه‌وروپایه و له پێویستییه‌كانی ئه‌وروپاوه هه‌ڵقوڵاوه و هه‌رئه‌وه‌ش به‌رپرسی به‌رزی ڕێژه‌ی موسوڵمانه‌كانه له ئه‌وروپادا.
بوونی موسوڵمانه‌كان له وڵاته ئه‌وروپییه‌كاندا په‌یوه‌ستبوو
به هه‌لومه‌رج و دۆخی سیسته‌می سه‌رمایه‌داریی و ڕێبازه‌كه‌یه‌وه و ئه‌وش كاریگه‌ریی
خۆی ده‌بێت له‌سه‌ر داهاتووی موسوڵمانه‌كان له‌ئه‌وروپادا، له‌به‌رئه‌وەی پێشوازی
كردنه‌كه‌ی ئه‌وروپا له‌و په‌نابه‌رانه‌ی له وڵاتە ئیسلامییه‌كانه‌وه هاتبوون كه
له ئه‌نجامی هه‌ژارییه‌كی زۆر و جێنه‌بوونه‌وه‌یان له نیشتیمانه‌كانی خۆیانه‌وه
بوو، وایكرد له ساتی چوونه‌ژوره‌وه‌یان بۆ ئه‌و وڵاتانه، موسوڵمانه‌كان بگۆڕێن بۆكه‌سانێكی ده‌مارگیر و په‌یوه‌ست به
ناسنامه ئاینیه ڕواڵەتیەكەیانەوە، هه‌ر ئه‌وش بوو به به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م تێكه‌ڵبوونیان
له‌گه‌ڵ كلتوری ئه‌وروپیدا.
به‌شێكی زۆری ئه‌و ته‌نگژانه‌ی ئێستای ئیسلامی هاوچه‌رخ ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شكستی كۆمه‌ڵگا ئیسلامییه‌كان
له خۆگونجاندن له‌گه‌ڵ گه‌شه‌سه‌ندندا
ناكرێت باس له ئیسلامی ئه‌وروپی بكه‌ین بێ ڕه‌چاوكردنی
سروشتی په‌نابردنه‌كه‌یان، به‌وپێیه‌ی ڕێژه‌یه‌كی زۆری موسوڵمانانی ئه‌ڵمانیا و نه‌مسا
توركن و ، ڕێژه‌یه‌كی زۆری موسوڵمانانی فه‌ڕه‌نسا له په‌نابه‌رانی ڕۆژئاوای
وڵاتانی عه‌ره‌بین ، وڕێژه‌یه‌كی زۆری موسوڵمانانی ئینگلته‌را له‌په‌نابه‌رانی پاكستان و به‌نگلادیشن ، ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه
بۆ سروشتی داگیركاره‌كانی ئه‌و وڵاتانه و تێكه‌ڵبوونی نه‌ته‌وه داگیركراوه‌كان
له‌گه‌ڵ كلتوری داگیركاره‌كانیاندا له ڕابردوودا.
ئه‌و په‌نابه‌ره موسوڵمانانه ته‌نیا هه‌ڵگری ناسنامه
ئیسلامییه‌كه‌یان نین به‌ڵكو هه‌ڵگری پاشماوه‌ی ناسنامه نه‌ته‌وه‌ییه‌كه‌شیانن و
له‌به‌رئه‌وه‌ی ئیسلام له كۆی وڵاته ئیسلامییه‌كاندا هه‌مان ڕه‌نگی نییه، به‌وه‌ش
ئیسلامێتی موسوڵمانانی ئه‌وروپا فره ڕه‌نگ و جیاوازه‌و ناكرێت ئه‌و جیاوازییانه
ڕه‌چاو نه‌كرێت له‌كاتی باسكردنی ئیسلامی ئه‌وروپیدا.
پێده‌چێت زاراوه‌ی “ئیسلامی ئه‌وروپی” هه‌ڵقوڵاوی ڕوانگه
دوو دیوییه‌كه‌ی هه‌ندێك ئه‌وروپی بێت له یه‌كلاكردنه‌وه‌ی شێوازی مامه‌ڵه‌كردنیان
له‌گه‌ڵ په‌نابه‌راندا له‌سه‌ربنه‌مای ناسنامه‌ی ئایینی، به‌شێوازێك كێشه‌كه
بریتی بێت له كێشه‌ی موسوڵمانان له ئه‌وروپای مەسیحیدا، و به‌هه‌مان شێوه‌ش
بۆ ئه‌و موسوڵمانانه‌ی له هه‌وڵی یه‌كبوونی
كۆی موسوڵمانه ئه‌وروپییه‌كانن له‌ژێر سایه‌ی ناسنامه‌یه‌كی هاوبه‌شی ئیسلامیدا و
كێشه‌كانیشیان به كێشه‌یه‌كی دینی هاوبه‌ش ببینن، به‌ڵام پرسه‌كه گه‌لێك له‌وه
ئاڵۆزتره.
له پیناو خۆگونجاندن وتێكه‌ڵبوونی موسوڵمانانی ئه‌وروپا
له‌گه‌ڵ كلتور و شێوه‌ی ژیان له‌ئه‌وروپادا ، پێویسته موسوڵمانی ئه‌وروپی بچێته ژێر باڵی كلتوور و به‌ها
ئه‌وروپییه‌كانه‌وه له‌ڕووی لێبوردن و پێكه‌وه ژیانه‌وه، ئه‌وه‌ش به ده‌ستبه‌رداربوونی به‌شێكی زۆری ئه‌و كلتوره
سه‌له‌فیه بۆماوه‌ییانەی بۆیان گوازراوه‌ته‌وه له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌كه‌یان
یاخود له‌و كۆمه‌ڵگا ئیسلامییه داخراوانه‌ی له ئه‌وروپا پێكهاتوون.
پێده‌چێت، ئه‌و پێكه‌وه ژیانه ناچاریان بكات به تێگه‌یشتن
و‌شێوازێكی نوێ و سه‌رده‌میانه ئایینه‌كه‌یان بنوێنن كه له توانایدایا به‌رگێكی
نوێ ببه‌خشێت به ئیسلامی ئه‌وروپی، و ته‌نانه‌ت به ئیسلامی هه‌موو جیهان.
پایه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌و سه‌ختیانه‌ی ڕووبه‌ڕوی ئیسلامی هاوچه‌رخ ده‌بێته‌وه
ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ شكستی موسڵمانان له پراكتیزه‌كرنی نوێگه‌ریی و گه‌شه‌سه‌ندن،
به‌و پێیه‌ی گه‌شه‌سه‌ندن بۆ ئیسلام
هۆكارێكی ده‌ره‌كیه و هه‌ڵقوڵاوی كارلێكه
ناوه‌كییه‌كان نیه به‌ڵكو سه‌پاوه به‌سه‌ریدا. به‌ڵام موسوڵمانی ئه‌وروپی له‌ناوجه‌رگه‌ی
تازه‌گه‌ریدایه و نیشته‌جێی سه‌رچاوه‌ی
گه‌شه‌سه‌ندنن، له‌وێشه‌وه كارلێكی موسوڵمانی ئه‌وروپی له‌گه‌ڵ گه‌شه‌سه‌ندن
جیاوازده‌بێت له‌گه‌ڵ كارلێكی موسوڵمانی ناو كۆمه‌ڵگا ئیسلامییه‌كان له‌گه‌ڵیدا له‌ڕووی
جۆرێتی وقوڵی كارلێكه‌كانه‌وه. پێده‌چێت بوونی ئیسلام له‌و وڵاتانه‌ی كه سه‌رچاوه‌ی
گه‌شه‌سه‌ندنن، هه‌لێكی مێژوویی بێت له‌پێناو
چاره‌سه‌ركردن و بنبڕكردنی كێشه‌ی ئیسلام له‌گه‌ڵ گه‌شه‌سه‌ندن وتازه‌گه‌ریدا.